Wybrane wskaÿniki palenia tytoniu przez m³odzie 15-letni¹ w Polsce na tle miêdzynarodowych statystyk

PRACE ORYGINALNE Joanna MAZUR 1 Barbara WOYNAROWSKA 2 Anna KOWALEWSKA 2 Wybrane wskaÿniki palenia tytoniu przez m³odzie 15-letni¹ w Polsce na tle miêdzynarodowych statystyk Selected indicators of tobacco smoking in 15-year-old students in Poland in relation to international statistics 1 Zak³ad Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i M³odzie y, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik Zak³adu: Dr hab. med. Krystyna Mikiel-Kostyra 2 Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Uniwersytet Warszawski w Warszawie Kierownik: Prof. dr hab. med. Barbars Woynarowska Dodatkowe s³owa kluczowe: palenie tytoniu p³eæ tendencje zmian porównania miêdzynarodowe Additional key words: tobacco smoking adolescents gender trends international comparisons Pracê wykonano w ramach projektu nr 2 PO5D 043 30 finansowanego w latach 2006-2008 przez MNiSzW Adres do korespondencji: Dr Joanna Mazur Zak³ad Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i M³odzie y Instytut Matki i Dziecka 01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17a Tel.: (+22) 327 74 59 e-mail: joanna.mazur@imid.med.pl Podziêkowania Pragniemy podziêkowaæ kierownikom badañ HBSC w poszczególnych krajach za mo liwoœæ wykorzystania wyników badañ. W serii badañ 2005/6 byli nimi: A. Morgan - Anglia, W. Dür - Austria, L. Maes - Belgia flam., D. Piette - Belgia franc., L. Vasileva - Bu³garia, M. Kuzman - Chorwacja, L. Csémy - Czechy, P. Due - Dania, K. Aasvee - Estonia, J. Tynjälä - Finlandia, E. Godeau - Francja, A. Kokkevi - Grecja, B. Niclasen - Grenlandia, C. Moreno Rodriguez - Hiszpania, W. Vollebergh - Holandia, S. Nic Gabhainn - Irlandia, T. Bjarnason - Islandia, Y. Harel-Fisch - Izrael, W. Boyce - Kanada A. Zaborskis - Litwa, Y. Wagener - Luksemburg, I. Pudule - otwa, L. Kostarova Unkovska - Macedonia, M. Massa - Malta, U. Ravens-Sieberer - Niemcy, O. Samdal - Norwegia, M. Gaspar de Matos - Portugalia, A. Komkov - Rosja, A. Baban - Rumunia, E. Morvicova - S³owacja, H. Jericek - S³owenia, C. Currie - Szkocja, H. Szmid - Szwajcaria, U. Marklund - Szwecja, O. Balakireva - Ukraina, R. Iannotti - USA, C. Roberts - Walia, Á. Németh - Wêgry, F. Cavallo - W³ochy Badania nad zachowaniami zdrowotnymi m³odzie y szkolnej mog¹ s³u- yæ jako narzêdzie do monitorowania czêstoœci palenia tytoniu. Poprzednie badania wykaza³y tendencjê wzrostow¹ w latach 1990-1998, a nastêpnie spadkow¹ w latach 1998-2002. Celem opracowania jest pokazanie aktualnych porównañ miêdzynarodowych w zakresie wybranych wskaÿników palenia tytoniu, jak równie tendencji zmian w latach 2002-2006.Przeprowadzono przekrojowe badanie ankietowe na terenie szkó³. Omówiono wyniki dotycz¹ce uczniów III klas gimnazjum, œrednia wieku 17 lat (2002 N=2152; 2006 N=2287). Dane polskie porównano z po³¹czon¹ prób¹ miêdzynarodow¹ z 37 krajów. Wed³ug danych z 2006 roku, inicjacjê tytoniow¹ przesz³o 58,9% ankietowanych w Polsce 15-latków, 24,6% przyzna³o siê do palenia tytoniu w czasie, gdy prowadzone by³y badania, a 4% do codziennego palenia tytoniu. Odsetek m³odzie y regularnie pal¹cej tytoñ zmniejszy³ siê znacznie w latach 2002-2006, a tempo spadku by³o du o mniejsze u dziewcz¹t ni u ch³opców. Trend spadkowy zaobserwowano te w wiêkszoœci krajów sieci HBSC, a w wielu z nich uzyskano wiêksz¹ ni w Polsce poprawê, szczególnie u dziewcz¹t. Wiêcej uwagi nale y przywi¹zywaæ do odmiennych trendów palenia tytoniu u dziewcz¹t i ch³opców. Mimo, e zmiany zaobserwowane u ch³opców by³y bardziej korzystne, nadal jednak Polska znajduje siê w grupie krajów o bardzo wysokiej czêstoœci palenia przez m³odzie mêsk¹, a wiek inicjacji tytoniowej jest wœród ch³opców bardzo wczesny. HBSC (Health Behaviour in Schoolaged Children) study can serve as a basis for monitoring smoking prevalence in school-aged children. Previous studies 1990-1998 have shown an increase in tobacco smoking among 15-year-old students, followed by a decrease in 1998-2002. The aim of this study was to present current international comparisons of selected indicators and changes in 2002-2006. An international standard questionnaire prepared in the frame of HBSC study was used and school-based crosssectional survey was conducted. In Poland, the sample was selected as representative for pupils from III grade of lower secondary school with mean age of 15.7 yrs (2002 N=2152; 2006 N=2287). Polish data was compared with combined international samples from 37 countries. In 2006, 58.9% of Polish 15-year-old students reported that ever tried to smoke, 24.6% smoked at the time of survey, while 12.4% were regular smokers. The proportion of children who reported every day smoking has decreased substantially during 2002-2006. The rate of change was lower in girls than in boys. Decreasing trend was observed in most HBSC network countries. However, in most countries the improvement was higher than in Poland, especially in girls. More attention should be paid to divergent trends in smoking among adolescent boys and girls. Despite favorable trends in Polish boys, smoking prevalence is still too high by comparison to other countries and age of smoking initiation is very low. 541

Tabela I Charakterystyka dwóch ostatnich edycji badañ HBSC przeprowadzonych w latach 2001/02 i 2005/06. Characteristics of two previous HBSC surveys conducted in 2001/02 and 2005/05. Termin realizacji badania w tym w Polsce Liczba 15-latków zbadanych ogó³em w tym w Polsce Wstêp Obecnie inicjowanych jest wiele badañ o zasiêgu miêdzynarodowym maj¹cych na celu monitorowanie zagro enia m³odzie y na³ogiem palenia tytoniu. Nale ¹ do nich badania ESPAD European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs (6), GYTS Global Youth Tobacco Survey [1] oraz omówione poni ej badania HBSC Health Behaviour in School-aged Children [15]. Miêdzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi m³odzie y szkolnej HBSC prowadzane s¹ co 4 lata we wzrastaj¹cej liczbie krajów [15]. W pierwszej edycji przeprowadzonej w latach 1983/84 uczestniczy³o 5 krajów, a w ostatniej ju 38 krajów. Polska do³¹czy³a do sieci badawczej HBSC prawie 20 lat temu i uczestniczy³a w piêciu edycjach badañ, w latach: 1990, 1994, 1998, 2002 i 2006. Miêdzynarodowym koordynatorem badañ jest prof. Candace Currie z Uniwersytetu w Edynburgu. W Polsce krajowym koordynatorem do 2004 roku by³a prof. Barbara Woynarowska z Uniwersytetu Warszawskiego, a obecnie funkcjê tê pe³ni dr Joanna Mazur z Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie [11]. Badania HBSC s¹ badaniami ankietowymi, w których narzêdziem pomiaru jest standardowy miêdzynarodowy kwestionariusz zawieraj¹cy pytania dotycz¹ce samooceny zdrowia i zadowolenia z ycia, zachowañ zdrowotnych oraz œrodowiska spo³ecznego (statusu materialnego, relacji w rodzinie, szko³y, rówieœników) i kompetencji spo- ³ecznych ankietowanej m³odzie y. Niektóre pytania pozostaj¹ w niezmienionej postaci w kolejnych edycjach badañ, co umo liwia œledzenie zmian w czasie. Monitorowanie czêstoœci palenia tytoniu by³o od pocz¹tku przedmiotem zainteresowania sieci badawczej HBSC. Powsta³o szereg opracowañ krajowych [8,9,17] i zagranicznych na temat czêstoœci palenia tytoniu i jego uwarunkowañ [4,13,14]. W opracowaniu Anne Hublet i wsp. [5] dokonano, na podstawie czterech edycji badañ HBSC przeprowadzonych w latach 1990-2002, klasyfikacji jedenastu krajów (³¹cznie z Polsk¹) ze wzglêdu na tendencje zmian w zakresie palenia tytoniu przez m³odzie 14-15-letni¹. Wyró niono trzy grupy krajów, w których zanotowano: grupa A tendencjê spadkow¹ lub stabilizacjê w ca- ³ym badanym okresie; grupa B d³u sz¹ tendencjê spadkow¹ poprzedzon¹ wczeœniejszym wzrostem; grupa C d³u sz¹ tendencjê wzrostow¹ ze stabilizacj¹ dopiero w ostatnim okresie lub bez póÿniejszej stabilizacji. Polskê (dane dla ch³opców i dziewcz¹t) zakwalifikowano do mniej korzystnej grupy C, obok Szwajcarii i otwy (dla obu p³ci) oraz Austrii i Wêgier (dane dla tylko dziewcz¹t). Dane uzyskane z najnowszej edycji badañ HBSC przeprowadzonych w latach 2005/06 pozwalaj¹ oceniæ aktualne trendy z uwzglêdnieniem wiêkszej liczby krajów oraz stwierdziæ, czy uleg³y trwa³emu odwróceniu obserwowane wczeœniej w Polsce niekorzystne tendencje wzrostowe. Celem pracy by³o przedstawienie aktualnych zestawieñ miêdzynarodowych na temat czêstoœci palenia tytoniu w jednorodnej pod wzglêdem wieku grupie 15-latków oraz tendencji zmian w tym zakresie w latach 2002-2006, z uwzglêdnieniem p³ci ankietowanych. Materia³ i metody Zgodnie z miêdzynarodowym protoko³em, w badaniach HBSC zaleca siê w ka dym kraju zbadanie w tym samym roku szkolnym uczniów w trzech grupach (œrednio w wieku 11,5; 13,5 i 15 lat) oraz uzyskanie krajowej próby oko³o 1500 uczniów w ka dej grupie [2]. Badania sonda owe z wykorzystaniem techniki badania ankietowego przeprowadzane s¹ w szko³ach metod¹ audytoryjn¹, w losowo wybranych klasach, w Polsce odpowiada³o to: klasom V szko³y podstawowej, I i III gimnazjum. W Polsce w latach 2002 i 2006 wykorzystano z niewielkimi zmianami tê sam¹ reprezentatywn¹ próbê szkó³. WskaŸnik realizacji próby wynosi³ 88% w 2002 roku i 81,8% w 2006 roku. W pracy ograniczono siê do analizy danych dotycz¹cych 15-latków. Wielkoœæ próby by³a w latach 2002 i 2006 zbli ona, a ³¹cznie w tych dwóch edycjach zbadano 4439 uczniów III klas gimnazjum (tabela I). Liczba krajów uczestnicz¹cych w badaniach HBSC wzros³a w ostatnich dwóch edycjach z 32 do 38, wobec czego liczba 15-latków ankietowanych w po³¹czonej próbie miêdzynarodowej odpowiednio zwiêkszy³a siê z 50,8 do 68 tysiêcy (tabela I). Dodatkowe informacje na temat organizacji badañ dostêpne s¹ w kluczowych krajowych i miêdzynarodowych opracowaniach [2,11]. W pracy wykorzystano dwa podstawowe pytania obowi¹zkowe na temat palenia tytoniu stosowane od lat w badaniach HBSC w niezmienionej postaci. M³odzie pytana by³a o próby palenia: Czy kiedykolwiek pali³eœ tytoñ? (odpowiedÿ: tak, nie) oraz o obecn¹ czêstoœæ palenia: Jak czêsto obecnie palisz tytoñ? (odpowiedÿ: codziennie; co najmniej 1 raz w tygodniu, ale nie codziennie; rzadziej ni 1 raz w tygodniu; nie palê wcale). W zwi¹zku z tym mo na pos³ugiwaæ siê ró nymi wskaÿnikami czêstoœci palenia: ogó³em, co najmniej 1 raz w tygodniu, palenie regularne (codzienne). Wykorzystano równie pytanie o wiek inicjacji tytoniowej: Ile mia³eœ lat, kiedy po raz pierwszy zdarzy³o ci siê zapaliæ papierosa (wiêcej ni jedno sztachniêcie )?, z mo liwoœci¹ podania odpowiedzi nigdy lub jednego z szeœciu przedzia³ów wiekowych od 11 lat lub mniej do 16 lat lub wiêcej. Przy tak sformu³owanych odpowiedziach mo na okreœliæ przybli ony œredni wiek inicjacji tytoniowej. Forma pytania o wiek inicjacji tytoniowej zosta³a zmieniona w stosunku do poprzedniej edycji badañ HBSC, co uniemo liwia porównania. Porównania miêdzynarodowe czêstoœci palenia tytoniu uzyskano dla 37 wymienionych dalej krajów (oprócz Turcji), a wiek inicjacji tytoniowej znany by³ dla 35 krajów (dodatkowe bez Francji i Izraela). Dla 32 krajów mo liwe by³o porównanie wyników dwóch ostatnich edycji 2001/02 i 2005/06. Prezentowane wyniki mog¹ stanowiæ dla polskiego czytelnika uzupe³nienie opublikowanego w 2008 roku miêdzynarodowego raportu z badañ HBSC [2], w którym u yto innych wskaÿników (czêstoœæ palenia codziennie lub co najmniej 1 raz w tygodniu, oraz wczesny wiek inicjacji zdefiniowano jako 13 lat lub mniej. Wyniki Inicjacja tytoniowa W po³¹czonej grupie 37 krajów do podjêcia prób palenia przyzna³o siê 53,9% ankietowanych 15-latków. Odsetek ten jest 2001/02 2005/06 50816 2152 X 2001- VI 2002 II - IV 2002 IX 2005- VI 2006 II - IV 2006 67872 2287 Liczba uczestnicz¹cych krajów 32 38 zbli ony u ch³opców i dziewcz¹t (53,7% i 54,1%) Wystêpuje du a ró nica miêdzy krajami, odsetek ten waha siê od 33,3% w Izraelu do 73% na Litwie tabela II. W Polsce, inicjacjê tytoniow¹ mia³o za sob¹ 58,9% ankietowanych 15-latków, co w kolejnoœci rosn¹cej, od najmniejszej do najwiêkszej wartoœci, daje 24 miejsce w grupie 37 krajów. Odsetek ch³opców, którzy podjêli próby palenia tytoniu (63,1%) przewy sza w Polsce œredni¹ miêdzynarodow¹ i plasuje siê na 30 miejscu w grupie 37 krajów. Polskie podejmowa³y próby palenia tytoniu z czêstoœci¹ nieznacznie przewy szaj¹c¹ œredni¹ miêdzynarodow¹ (51%), zajmuj¹c w kolejnoœci rosn¹cych wartoœci 21 pozycjê. W po³owie, bo 18 krajach, podobny odsetek ch³opców i dziewcz¹t podj¹³ próby palenia tytoniu, ró nice zale - ne od p³ci okaza³y siê nieistotne statystycznie. W 10 krajach, w tym w Polsce, istotnie czêœciej do podjêcia prób palenia przyznaj¹ siê. Do grupy tej zaliczaj¹ siê g³ównie kraje Europy wschodniej i centralnej (Estonia, Ukraina, Litwa, otwa, Czechy, S³owacja), ale te : Rumunia, Szwajcaria i Izrael. W 9 krajach czêœciej do podjêcia prób palenia przyznawa³y siê, a ró - nica na ich niekorzyœæ by³a szczególnie wysoka na Grenlandii, w Wielkiej Brytanii, Bu³garii i Hiszpanii. Wed³ug danych z po³¹czonej próby miêdzynarodowej 35 krajów, m³odzie 15-letnia, która podjê³a ju próby palenia tytoniu, siêga³a po pierwszego papierosa szacunkowo w wieku 13,06 lat (SD=1,41). Œredni wiek zapalenia pierwszego papierosa waha³ siê w zale noœci od kraju od 44 lat w Estonii do 14,01 lat w Grecji. Polska m³odzie zapala³a pierwszego papierosa oko³o 13 roku ycia (œredni wiek 95 lat, SD=1,50). Wskazuje to na doœæ wczesn¹ inicjacjê tytoniow¹, tylko w 10 na 35 analizowanych krajów, œredni wiek zapalenia pierwszego papierosa by³ jeszcze ni szy ni w Polsce. W rankingu krajów sporz¹dzonym z uwzglêdnieniem p³ci ankietowanych Polska wypada du o gorzej dla ch³opców ni dla dziewcz¹t, zajmuj¹c odpowiednio 7 i 19 pozycjê, licz¹c od najwczeœniejszego do najpóÿniejszego wieku inicjacji. Do bardzo wczesnej inicjacji tytoniowej, to znaczy w wieku 11 lat lub wczeœniej, przyzna³o siê 0% ankietowanych w 35 krajach 15-latków, czyli 19,3% w grupie, która mia³a za sob¹ zapalenie pierwszego papierosa tabela II. W Polsce odsetki te wynios³y odpowiednio 13,8% i 20%. W porównaniu z rówieœnikami z innych krajów szczególnie niekorzystnie wypadaj¹ pod tym wzglêdem. Tylko w piêciu innych krajach odsetek wczesnej inicjacji by³ wœród 542 J. Mazur i wsp.

Tabela II Inicjacja tytoniowa i codzienne palenie tytoniu przez m³odzie 15-letni¹ wed³ug p³ci w wybranych krajach - HBSC 2005/06. Smoking initiation and every day smoking in 15-year-old students by gender in selected countries - HBSC 2005/06. Kraj* Próby palenie i palenie obecnie (%) Próbowali paliæ Inicjacja tytoniowa P al¹ codziennie Œ redni wiek (lata) Poni ej 12 roku (%) Austria* 63, 0 68, 1 16, 6 21, 7 47 61 22, 2 1 0 Belgia* 4 9 48, 7 11, 4 11, 5 13,03 13,07 7 6, 6 Bu³garia 0 71, 6 22, 7 29, 1 87 13,14 16, 9 11, 6 Chorwacja* 59, 3 63, 0 19, 0 21, 2 98 13,40 14, 1 8, 7 Czechy* 71, 1 6 3 14, 5 18, 1 49 78 19, 9 5 Dania* 2 3 13,33 13,40 6, 8 4, 9 Estonia* 79, 2 68, 5 21, 0 11, 7 16 78 34, 8 16, 8 Finlandia* 0 58, 1 18, 8 14, 8 89 13,21 14, 6 9 Francja* 2 5 1 9 1 8 - - - - Grecja* 43, 4 43, 2 13, 6 11, 2 13,87 14,13 2 3, 0 Grenlandia* 60, 2 81, 2 30, 1 38, 3 60 87 23, 2 1 6 Hiszpania* 43, 9 52, 6 2 13,29 3 4, 8 Holandia* 46, 7 50, 5 11, 1 1 1 87 84 9, 0 3 Irlandia* 4 0 53, 3 14, 3 1 1 71 87 1 2 Islandia 38, 7 36, 7 6 9, 6 13,52 13,89 4, 6 1, 3 Izrael* 44, 8 26, 5 4 3, 6 - - - - Kanada* 34, 0 38, 9 4, 3 23 0 3 Litwa* 82, 8 71, 6 21, 0 11, 9 84 13,32 20, 2 7 Luksemburg 5 3 59, 8 9 1 9 86 99 7 8, 6 otwa* 82, 0 73, 0 23, 5 1 4 64 13,02 26, 7 14, 0 Macedonia* 3 9 36, 2 9, 9 8, 7 13,56 13,89 6, 0 2, 0 Malta* 42, 5 48, 5 14, 2 13,15 13,14 3 8 Niemcy* 54, 4 60, 3 16, 4 73 83 2 6 Norwegia* 41, 1 46, 9 1 9, 4 97 13,28 8, 4 7 POLSKA* 63, 1 5 1 14, 9 1 71 13,21 19, 0 9, 1 Portugalia* 4 6 4 8 4, 9 8, 5 13,01 13,25 8, 5 4 Rosja* 64, 5 62, 2 21, 5 1 0 81 13,26 18, 7 9, 9 Rumunia 53, 6 44, 7 16, 2 9, 2 13,31 13,77 3 1 S³owacja 60, 4 5 14, 7 2 74 99 16, 0 4 S³owenia* 54, 9 53, 4 14, 5 2 13,09 13,38 6 5 Szwajcaria* 5 56, 2 84 13,10 8 3 Szwecja* 42, 6 4 8 4, 2 8 13,09 7 6, 2 Ukraina* 79, 8 66, 9 2 4 3 76 13,60 24, 9 6, 6 USA* 3 0 3 7 3, 5 4 13,06 13,36 5 4, 6 Wêgry* 64, 1 66, 5 18, 4 1 0 86 13,19 9 3 Wlk. Brytania* 43, 3 56, 2 16, 7 13,11 13,12 2 2 W³ochy* 0 53, 0 13, 6 14, 2 13,51 13,80 2 3, 1 Ogó³em 53, 7 54, 6 13, 3 93 4 8 * Kraje, które uczestniczy³y w dwóch ostatnich edycjach badañ ch³opców jeszcze wiêkszy (Estonia, Grenlandia, Austria, otwa, Czechy). We wszystkich krajach wczesna inicjacja tytoniowa czêœciej dotyczy ch³opców ni dziewcz¹t. Dane dotycz¹ce wieku inicjacji tytoniowej wskazuj¹ na koniecznoœæ prowadzenia programów antytytoniowych ju w szkole podstawowej, zanim m³odzie zdecyduje siê na siêgniêcie po pierwszego papierosa. Czêstoœæ palenia tytoniu W po³¹czonej grupie miêdzynarodowej 37 krajów, wed³ug badañ HBSC z lat 2005/ 06, ogó³em do palenia tytoniu przyzna³o siê 24,6% ankietowanych, w tym 24,1% ch³opców i 21% dziewcz¹t (p=0,003). W Polsce ogólna czêstoœæ palenia jest mniejsza (22,6%) i wynios³a dla obu p³ci odpowiednio 24,2% i 21,2% (p=0,091). W grupie 32 krajów, które uczestniczy³y w dwóch ostatnich edycjach badañ HBSC, ogólna czêstoœæ palenia tytoniu przez m³odzie 15-letni¹ zmniejszy³a siê w badanym okresie z 31,2% do 24,5%. W Polsce zaobserwowano podobn¹ tendencjê spadek z 30,0% do 22,6%. Je eli rozwa ymy wskaÿnik podwy szonej czêstoœci palenia tytoniu (codziennie lub co najmniej 1 raz w tygodniu), to w grupie tej znalaz³o siê 18,2% ankietowanych w latach 2005/06 w 37 krajach 15-latków, w tym 16,3% w Polsce. Wed³ug danych miêdzynarodowych nie stwierdzono ró nic zale - nych od p³ci (18,0% ch³opców i 18,4% dziewcz¹t, p=0,231). Natomiast w Polsce istotnie wiêkszy odsetek ch³opców ni dziewcz¹t przyznaje siê do palenia co najmniej 1 raz w tygodniu (odpowiednio 18,5% i 14,2%, p=0,004). Porównuj¹c dwie ostatnie edycje badañ HBSC stwierdzono, e odsetek 15-latków pal¹cych tytoñ co najmniej 1 raz w tygodniu lub codziennie zmniejszy³ siê w Polsce z 21,5% do 16,3%, podczas gdy w po³¹czonej próbie uczniów z 32 krajów zaobserwowano spadek z 23,5% do 18,1%. W po³¹czonej próbie miêdzynarodowej do codziennego palenia tytoniu przyznawa- ³o siê 13,4% ankietowanych uczniów, bez du ych ró nic zale nych od p³ci (13,6% i 13,3% odpowiednio u ch³opców i dziewcz¹t). Odsetek m³odzie y regularnie pal¹cej tytoñ waha siê od 4,4% we USA do 34,3% na Grenlandii. Polska zajmuje siedemnaste miejsce w kolejnoœci rosn¹cej tabela II. Odsetek ch³opców i dziewcz¹t pal¹cych codziennie tytoñ wyniós³ w Polsce odpowiednio 14,9% i 1% (p<0,001). Oznacza to, e polscy pal¹ regularnie tytoñ czêœciej ni przeciêtny rówieœnik za granic¹ (25 pozycja w rankingu miêdzynarodowym), podczas gdy pal¹ zdecydowanie rzadziej (10 pozycja). W odniesieniu do ch³opców pozycja Polski jest du o gorsza ni dla wczeœniej omówionych wskaÿników palenia ogó³em i co najmniej 1 raz w tygodniu. Odsetek m³odzie y pal¹cej codziennie w grupie palaczy wynosi w po³¹czonej próbie miêdzynarodowej 54,5%, a w Polsce podobnie, bo 54,7%. Pal¹cy w Polsce du o czêœciej ni rówieœnicy za granic¹ decyduj¹ siê na regularne palenie (6% palaczy w Polsce wobec 56,3% na œwiecie). U dziewcz¹t wystêpuje odwrotna sytuacja, w Polsce odsetek regularnie pal¹cych w grupie palaczek jest mniejszy ni w po³¹czonej próbie miêdzynarodowej z 37 krajów (44% wobec 52,8%). W po³owie, bo siedemnastu analizowanych krajach, nie stwierdzono statystycznie istotnych ró nic miêdzy czêstoœci¹ regularnego palenia przez ch³opców i. Polska nale y do grupy 10 krajów, gdzie istotnie czêœciej pal¹. Najwiêksze ró nice na niekorzyœæ ch³opców notuje siê 543

(%) 2002 - (%) 2006 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2 0 6,3 4,9 7 6,0 0 3,0 ogó³em co najmniej 1 raz w tygodniu Palenie tytoniu 4,7 6,6 3,9 1,6 codziennie - 32 kraje - Polska - 32 kraje - Polska Rycina 1 Zmiany czêstoœci palenia tytoniu przez m³odzie 15-letni¹ w Polsce i po³¹czonej 32 krajów - ró nice w odsetkach pal¹cych w latach 2001/02 i 2005/06 wed³ug p³ci. Changes in the prevalence of smoking in 15-year-old students in Poland and combined group of 32 countries - differences between 2001/02 and 2005/06 surveys by gender. Rosja otwa Malta Chorwacja Grecja Niemcy Kanada USA Norwegia Macedonia Portugalia S³owenia Holandia POLSKA Francja Szwajcaria Hiszpania Belgia Izrael Litwa Czechy Wlk.Brytania Finlandia Dania Austria Wêgry Estonia W³ochy Szwecja Ukraina Irlandia Grenlandia -0-0 0,0 0 0 10 20,0 20 ró nica w odsetku pal¹cych 2002-2006 Rycina 2 Zmiany czêstoœci codziennego palenia przez ch³opców 15-letnich w wybranych krajach - porównanie edycji HBSC 2001/02 i 2005/06. Changes in the prevalence of every day smoking in 15-year-old boys in Poland and selected countries - differences between 2001/02 and 2005/06 surveys. Estonia Ukraina Grecja Chorwacja Rosja otwa Litwa Malta Niemcy Grenlandia Portugalia S³owenia Norwegia Hiszpania Finlandia Belgia Szwecja Szwajcaria Dania Czechy Izrael Francja Kanada Wlk.Brytania Austria Holandia USA W³ochy POLSKA Irlandia Wêgry Macedonia -0-0 0,0 0 0 10 20,0 20 ró nica w odsetku pal¹cych 2002-2006 Rycina 3 Zmiany czêstoœci codziennego palenia przez 15-letnie w wybranych krajach - porównanie edycji HBSC 2001/02 i 2005/06. Changes in the prevalence of every day smoking in 15-year-old girls in Poland and selected countries - differences between 2001/02 and 2005/06 surveys. na Ukrainie, Litwie i w Estonii. Wystêpuje te grupa 10 krajów, gdzie istotnie czêœciej pal¹ codziennie tytoñ. Najwiêksze ró nice na niekorzyœæ dziewcz¹t notuje siê w Wielkiej Brytanii, Bu³garii i Holandii. Analiza tendencji zmian w latach 2001/ 02 2005/06 wskaza³a na spadek czêstoœci regularnego palenia tytoniu. Odsetek 15- latków codziennie pal¹cych tytoñ zmniejszy³ siê w Polsce z 16,4% do 4%, podczas gdy w próbie miêdzynarodowej 32 krajów zanotowano spadek z 14% do 13,2%. Pog³êbiona analiza tendencji zmian w latach 2002-2006 Analiza trendów palenia tytoniu uzyskanych z badañ HBSC na podstawie d³u szych szeregów czasowych (od 1990 roku) wskazuje, e maksymalny poziom zjawiska zanotowano w Polsce w 1998 roku. Christina Schnohr i wsp. przeprowadzili badania z wykorzystaniem techniki modelowania wielopoziomowego [16], w których wykazali zwi¹zek miêdzy czêstoœci¹ palenia a obowi¹zuj¹cymi z krajach HBSC przepisami prawnymi, szczególnie w zakresie zakazu palenia (przez nauczycieli) w placówkach szkolnych. Du o bardziej skuteczne okaza- ³o siê wprowadzanie przepisów na szczeblu krajowym ni lokalnych ustaleñ. W Polsce regulacje prawne w tym zakresie zosta³y wprowadzone w 1996 roku (Dz. U. z 1996 r. Nr poz. 55 z póÿn. zm.), a nie bez znaczenia jest te wprowadzenie w 2002 r. przez resort edukacji obowi¹zku realizacji przez szko³y programu profilaktyki problemów dzieci i m³odzie y. Tak wiêc spadek czêstoœci palenia przez m³odzie szkoln¹ w Polsce po 1998 roku mo na t³umaczyæ czêœciowo zmianami legislacyjnymi, a nie tylko sam¹ powszechnoœci¹ i skutecznoœci¹ programów antynikotynowych. Porównuj¹c przedstawione powy ej trzy wskaÿniki czêstoœci palenia (palenie ogó- ³em, podwy szona czêstoœæ palenia i codzienne palenie), mo na zwróciæ uwagê na inny model palenia w Polsce w porównaniu z danymi miêdzynarodowymi i wp³yw p³ci na wnioskowanie w tym zakresie. Bardzo niepokoj¹cy jest fakt, e polscy pal¹ nadal czêœciej ni ich rówieœnicy w innych krajach i czêœciej podejmuj¹ regularne palenie. Zestawienie zbiorcze tendencji zmian w latach 2001/02-2005/06 z uwzglêdnieniem trzech wskaÿników czêstoœci palenia i p³ci ankietowanych wskazuje, e odsetki ch³opców pal¹cych tytoñ uleg³y w Polsce wiêkszemu obni eniu ni wskazuje œredni spadek uzyskany z danych miêdzynarodowych dotycz¹cych 32 krajów uczestnicz¹cych w dwóch ostatnich edycjach badañ HBSC. W przypadku dziewcz¹t obserwowany w Polsce spadek wartoœci wszystkich trzech wskaÿników by³ mniejszy ni œrednio na œwiecie rycina 1. Bardzo wolny spadek czêstoœci palenia wœród polskich dziewcz¹t mo na t³umaczyæ zaobserwowanym we wczeœniejszych badaniach w³asnych faktem, e w nierównym stopniu dotyczy on ró nych grup spo³ecznych. Grup¹ ryzyka s¹ pochodz¹ce z rodzin zamo nych, u których zaobserwowano w latach 2002-2006 wzrost czêstoœci u ywania substancji psychoaktyw- 544 J. Mazur i wsp.

nych, w tym tytoniu [7]. Grupê ryzyka stanowi¹ te zamieszka³e na wsi, które przejmuj¹ wzorce miejskiego stylu ycia. Obecnie ró nice w czêstoœci podejmowania zachowañ ryzykownych przez mieszkanki miast i wsi ulegaj¹ redukcji, a na wsiach w pewnych grupach wieku zanotowano nawet w latach 2002-2006 wzrost czêstoœci palenia [11,17]. Spadek czêstoœci palenia tytoniu obserwowano u obu p³ci w wiêkszoœci krajów (rycina 2 i rycina 3), chocia mo na wskazaæ kraje, w których odsetki 15-letnich ch³opców lub dziewcz¹t regularnie pal¹cych tytoñ siê w tym okresie zwiêkszy³y (Chorwacja, Grecja, Malta, otwa, Rosja). Kraje, które startuj¹c z podobnego poziomu w poprzednich edycjach badañ HBSC, uzyska³y du o wiêkszy spadek czêstoœci palenia przez m³odzie ni Polska, powinny stanowiæ dla nas punkt odniesienia. Na przyk³ad wed³ug badañ HBSC z 1998 (3) odsetek 15-latków codziennie pal¹cych tytoñ by³ w Kanadzie i w Polsce zbli ony, a po 8 latach Kanada znalaz³a siê na pierwszym miejscu z najmniejsz¹ czêstoœci¹ regularnego palenia w tej grupie wieku. Nale- a³oby siê zastanowiæ, jakimi dzia³aniami doprowadzono do tak korzystnych rezultatów i czy s¹ to wzorce mo liwe do zastosowania w Polsce. Wnioski Na podstawie powy szej analizy mo - na wyci¹gn¹æ nastêpuj¹ce wnioski dotycz¹ce aktualnych tendencji w zakresie rozpowszechnienie palenia tytoniu wœród w 15- latków Polsce: 1. U ch³opców zaobserwowano w latach 2002-2006 bardzo korzystn¹ tendencjê spadkow¹, która dotyczy zarówno regularnego, jak sporadycznego palenia tytoniu. Nadal jednak odsetek ch³opców najbardziej zagro onych na³ogiem, bo pal¹cych codziennie, jest prawie czterokrotnie wiêkszy ni w krajach o najmniejszym rozpowszechnieniu palenia, takich jak: USA, Szwecja, Kanada. W wielu krajach, charakteryzuj¹cych siê uprzednio znacznym nasileniem zjawiska, zaobserwowano w latach 2002-006 wiêksz¹ poprawê. Niepokoj¹cym sygna³em mo e byæ nie tylko nadal niekorzystna pozycja Polski w rankingu krajów uszeregowanych wed³ug odsetka palaczy, ale te wczeœniejszy ni w wiêkszoœci innych krajów wiek inicjacji tytoniowej i wysoki odsetek ch³opców pal¹cych tytoñ codziennie w grupie w ogóle obecnie pal¹cych, co stwarza wiêksze ryzyko rozwoju uzale nienia. 2. U dziewcz¹t zaobserwowano w latach 2002-2006 wolniejsze ni u ch³opców tempo spadku odsetka pal¹cych tytoñ. W Polsce, podobnie jak w innych s¹siednich krajach Europy wschodniej i centralnej, a w przeciwieñstwie do krajów Europy Zachodniej, pal¹ tytoñ rzadziej ni oraz póÿniej siêgaj¹ po pierwszego papierosa. Ró nica miêdzy czêstoœci¹ palenia przez ch³opców i stale siê zmniejsza. W przeciwieñstwie do poprzednich edycji badañ HBSC, nie zanotowano ju w Polsce w 2006 roku istotnych ró nic zale nych od p³ci w ogólnym odsetku pal¹cych, natomiast jeszcze utrzymuje siê ró nica w odsetku pal¹cych codziennie. Mimo stosunkowo korzystnej pozycji Polski w rankingu miêdzynarodowym, odsetek codziennie pal¹cych dziewcz¹t jest dwukrotnie wiêkszy ni w krajach o najmniejszym rozpowszechnieniu palenia, a tempo zmian du o mniejsze ni w wiêkszoœci innych krajów. Piœmiennictwo 1. Baska T., Sovinová H., Nemeth A. et al.: Findings from the Global Youth Tobacco Survey (GYTS) in Czech Republic, Hungary, Poland and Slovakia-- smoking initiation, prevalence of tobacco use and cessation. Soz. Praventivmed. 2006, 110. 2. Currie C., Nic Gabhainn S., Godeau E. et al.: Inequalities in Young People's Health. HBSC International Report from the 2005/2006 Survey. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen, 2008. 3. Currie C., Hurrelmann K., Settertobutte et al.: Health and health behavior among young people. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen, 2008. 4. Grabauskas V., Zaborskis A., Klumbiene J. et al.: Changes in health behavior of Lithuanian adolescents and adults over 1994-2002. Medicina (Kaunas). 2004, 40, 884. 5. Hublet A., De Bacquer D., Valimaa R. et al.: Smoking trends among adolescents from 1990 to 2002 in ten European countries and Canada. BMC Public Health. 2006, 6, 280. 6. Kokkevi A., Richardson C., Florescu S. et al.: Psychosocial correlates of substance use in adolescence: a cross-national study in six European countries. Drug Alcohol Depend. 200 86, 67. 7. Kowalewska A.: Palenie tytoniu [W:] Mazur J. (red.): Status materialny rodziny i otoczenia a samopoczucie i styl ycia m³odzie y 15-letniej. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2007. 8. Kowalewska A., Mazur J., Woynarowska B.: Palenie tytoniu przez m³odzie w okresie dojrzewania a jej œrodowisko spo³eczne. Roczniki PZH 2004, 5 363. 9. Kowalewska A., Woynarowska B., Mazur J.: Uzale nienie od nikotyny i gotowoœæ rzucenia palenia wœród pal¹cej m³odzie y 15-letniej. Problemy Higieny i Epidemiologii 200 86, 93. 10. Macedo M., Precioso J.: Smoking trends in Portuguese school-aged children and approaches for a control-an analysis based on the Health Behaviour in School-Aged Children (HBSC) data. Rev. Port. Pneumol. 2006, 525. 11. Mazur J., Woynarowska B., Ko³o³o H.: Zdrowie subiektywne, styl ycia i œrodowisko psychospo³eczne m³odzie y szkolnej w Polsce. Raport techniczny z badañ HBSC 2006. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2007. 12. Mazur J.: Woynarowska B.: Wspó³wystêpowanie palenia tytoniu i picia alkoholu w zespole zachowañ ryzykownych u m³odzie y szkolnej. Tendencje zmian w latach 1990-2002. Alkoholizm i Narkomania 2004, 18, 29. 13. Rasmussen M., Damsgaard M.T., Holstein B.E. et al.: School connectedness and daily smoking among boys and girls: the influence of parental smoking norms. Eur. J. Public Health. 200 1 607. 14. Richter M., Leppin A.: Trends in socio-economic differences in tobacco smoking among German schoolchildren, 1994-2002. Eur. J. Public Health. 200 1 565. 15. Roberts C., Currie C., Samdal O. et al.: Measuring the health and health behaviours of adolescents through cross-national survey research: recent developments in the Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study. J. Public Health. 200 1 179. 16. Schnohr C.W., Kreiner S., Rasmussen M. et al.: The role of national policies intended to regulate adolescent smoking in explaining the prevalence of daily smoking: a study of adolescents from 27 European countries. Addiction 2008, 103, 824. 17. Woynarowska B., Mazur J.: Zmiany w u ywaniu substancji psychoaktywnych przez m³odzie w wieku 11-15 lat w Polsce w latach 2002-2006. Problemy Higieny i Epidemiologii 200 88, 428. 545