Charakterystyka wybranych czynników psychospo³ecznych u 15-latków, którzy pal¹ tytoñ i rzucili palenie

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Anna KOWALEWSKA Joanna MAZUR Barbara WOYNAROWSKA Charakterystyka wybranych czynników psychospo³ecznych u -latków, którzy i Selected psychosocial factors in -year-old current smokers and ex-smokers Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania,Wydzia³u Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego Kierownik Katedry: Prof. dr hab. med. Barbara Woynarowska Zak³ad Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i M³odzie y Instytutu Matki i Dziecka Warszawa Kierownik Zak³adu: Dr hab. med. Krystyna Mikiel-Kostyra Dodatkowe s³owa kluczowe: palenie tytoniu zaprzestanie palenia tytoniu poczucie w³asnej skutecznoœci relacje w rodzinie œrodowisko psychospo³eczne szko³y m³odzie Additional key words: smoking smoking cessation self-efficacy family relations school psychosocial environment adolescent Analizy przedstawione w pracy wykonano w ramach projektu finansowanego przez UW, BW nr ()/. Dane u yte do badañ uzyskano w ramach projektu finansowanego przez MNiSzW w latach -, nr POD Adres do korespondencji: Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania Uniwersytet Warszawski ul. Mokotowska / - Warszawa Tel.: + Tel./fax: (+) - a.kowalewska@uw.edu.pl Celem pracy by³o zbadanie ró nic miêdzy m³odzie ¹ -letni¹ (z uwzglêdnieniem p³ci), która aktualnie pali i rzuci³a palenie w zakresie: poczucia w³asnej skutecznoœci, relacji w rodzinie, œrodowiska psychospo³ecznego szko³y oraz postrzegania rozpowszechnienia palenia wœród rówieœników. Anonimow¹ ankietê przeprowadzono w r., w ramach badañ HBSC (Health Behaviour in Schoolaged Children),w reprezentatywnej próbie osób w œrednim wieku, lat, uczniów klas III gimnazjów. Do analizy wyodrêbniono dwie grupy m³odzie y: aktualnych palaczy (N=) i by³ych palaczy (N=) pominiêto zaœ m³odzie, która nigdy nie pali³a tytoniu. Narzêdziem badawczym by³ miêdzynarodowy standardowy kwestionariusz HBSC. Uzyskane wyniki wykaza³y, e m³odzie, która rzuci³a palenie, w porównaniu z cymi: czêœciej mia³a poczucie wysokiej samoskutecznoœci (odpowiednio,% i,%), ocenia- ³a relacje w rodzinie jako (,% i,%); rzadziej nisko ocenia³a œrodowisko psychospo³eczne szko³y (,% i,%) i uwa a³a, e koledzy (,% i,%). Ró nice w zakresie wszystkich analizowanych czynników psychospo³ecznych miêdzy palaczami i ex-palaczami by³y istotne statystycznie u badanych dziewcz¹t. W dzia³aniach profilaktycznych ukierunkowanych na przeciwdzia³anie paleniu tytoniu nale y uwzglêdniaæ ró nice zale ne od p³ci oraz wykorzystywaæ czynniki psychospo³eczne: indywidualne, w œrodowisku rodzinnym, szkolnym i rówieœniczym, które chroni¹ przed rozpoczêciem i kontynuowaniem palenia oraz sprzyjaj¹ jego zaprzestaniu. Cyklicznie prowadzone badania nad zachowaniami zdrowotnymi m³odzie y szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children. A WHO Cross-national Collaborative Study) s¹ wa nym Ÿród³em informacji na temat czêstoœci i uwarunkowañ palenia przez dorastaj¹c¹ m³odzie. W The aim of the paper was the study selected differences between -yearold adolescent current smokers and ex-smokers with regard to: self-efficacy, family relations, school psychosocial environment and perception of peer smoking. The anonymous survey was carried out in, within HBSC study (Health Behaviour in Schoolaged Children), using a representative sample of persons in the mean age. years. Optional HBSC / question about smoking status was applied again in Poland (i.e. whether a student is a smoker, ex-smoker or never smoker). We compared a group of N= smokers and N= ex-smokers, while never smokers were temporally excluded from our analysis. The international standard questionnaire was used. The results showed that adolescent ex-smokers in comparison with current smokers had more often higher self-efficacy (% and,%), assessed family relations as very good (.% and.%), more seldom assessed school psychosocial environment as poor (.% and.%), and more seldom considered their friends as heavy smokers (.% and.%). The differences between smokers and ex-smokers were statistically significant mostly in girls. In the prevention strategies it is very important to take under consideration gender-specific psychosocial characteristics including: individual factors, family, school and peer environment. Our findings reveal that many psychosocial factors may be protective against tobacco dependence. latach -, czyli miêdzy pierwsz¹ a ostatni¹ polsk¹ edycj¹ badañ HBSC, odsetek -letnich ch³opców, którzy podjêli próby palenia zmniejszy³ siê z % do %, przy znacznym wzroœcie podejmowania takich prób przez -letnie dziewczêta - z % do % []. s¹ w Polsce grup¹ Przegl¹d Lekarski / /

2 zas³uguj¹c¹ na szczególne zainteresowanie tak e z wzglêdu na mniej korzystne ni u ch³opców tendencje zmian czêstoœci regularnego i sporadycznego palenia tytoniu. Czêœæ nastolatków, po inicjacji nikotynowej, siêga po papierosy przy specjalnych okazjach, a nastêpnie stopniowo zaczyna samodzielnie je kupowaæ i regularnie paliæ. Inni, po pierwszych próbach palenia, nie kontynuuj¹ go przez kilka lat i dopiero potem zaczynaj¹ regularnie paliæ []. Okres od pierwszych prób palenia do rozwoju uzale - nienia i prób rzucania palenia jest wypadkow¹ wielu czynników psychospo³ecznych: indywidualnych, zwi¹zanych ze œrodowiskiem rodzinnym, rówieœniczym lub szkolnym [,,]. W pewnych okolicznoœciach mog¹ one dzia³aæ jako czynniki ryzyka, w innych mog¹ mieæ znaczenie ochronne, niweluj¹ce wp³yw niekorzystnych uwarunkowañ []. W dotychczasowych badaniach koncentrowano siê g³ównie na poznaniu czynników, które sprzyjaj¹ podejmowaniu prób i aktualnemu paleniu tytoniu przez m³odzie. Rzadziej zajmowano siê poznaniem czynników, które maj¹ wp³yw na prawid³owy rozwój m³odego cz³owieka i stanowiæ mog¹ swoist¹ ochronê przed rozpoczêciem lub kontynuowaniem palenia. Nowe podejœcie do profilaktyki u ywania substancji psychoaktywnych, tzw. profilaktyka pozytywna, opiera siê w³aœnie na wykorzystaniu zasobów, wynikaj¹cych z cech indywidualnych oraz z relacji ze znacz¹cymi osobami z najbli szego otoczenia i umiejêtnoœci (chêci) korzystania z potencja³u œrodowiska lokalnego, w tym szkolnego []. W tradycyjnych badaniach nad uwarunkowaniami palenia tytoniu brano dot¹d g³ównie pod uwagê osoby ce i niece. W analizach tych nie zwracano, wiêc uwagi na m³odzie, która mia³a ju doœwiadczenia z paleniem tytoniu, ale aktualnie nie pali³a (traktuj¹c j¹ po prostu jako osoby niece) oraz na m³odzie, która mimo, e obecnie pali, nosi siê z zamiarem zaprzestania palenia (co mo e œwiadczyæ o innej kondycji psychofizycznej ni u "niepoprawnego" palacza). W pracy przyjêto za³o enie, e przy okreœlaniu pozytywnych czynników sprzyjaj¹cych decyzji o rzuceniu palenia, punktem odniesienia dla osób, które zaprzesta³y paliæ mog¹ byæ osoby nadal ce. Celem pracy by³o zbadanie ró nic miêdzy m³odzie ¹ -letni¹ (z uwzglêdnieniem p³ci), która aktualnie pali i rzuci³a palenie w zakresie: - poczucia w³asnej skutecznoœci, - relacji w rodzinie, - postrzegania rozpowszechnienia palenia wœród rówieœników, - postrzegania œrodowiska psycho spo³ecznego szko³y. Materia³ i metoda Zbadano uczniów klas III gimnazjum, w œrednim wieku, lat. By³a to próba reprezentatywna dla kraju, wybrana metod¹ losowania dwustopniowego, ze stratyfikacj¹ na miejsce zamieszkania. Szczegó- ³owe zasady doboru próby i organizacjê badañ przedstawiono w raporcie technicznym z badañ []. Na podstawie omówionego dalej pytania na temat "statusu palenia" Tabela I Dotychczasowe doœwiadczenia (status) z paleniem tytoniu przez m³odzie -letni¹ (%). Current experiences with tobacco smoking among -year-old adolescent (%). tytoniu Tabela II przez m³odzie -letni¹ wed³ug p³ci i statusu palenia (%). Self-efficacy of -year-old adolescent by gender and smoking status (%). (N=) (N=) (N=) obecnie,,, rzucili palenie w ostatnich miesi¹cach,,, rzucili palenie dawniej ni w ostatnich miesi¹cach,,, nigdy nie palili*,,, * (N=) p=,,,,,,,,,, p=,,,,,,,,,,,,,,,,,,, p=, wyró niono trzy grupy m³odzie y, która: () obecnie pali papierosy; () rzuci³a palenie; () nigdy nie pali³a tytoniu. W niniejszej pracy porównano dwie pierwsze grupy: aktualnych palaczy (N= - ch³opców i dziewcz¹t) i m³odzie, która rzuci³a palenie w ostatnich miesi¹cach lub wczeœniej ni miesiêcy temu (Grupê, która rzuci³a palenie w ostatnich miesi¹cach i dawniej ni miesiêcy temu traktowano ³¹cznie, jako osoby, które rzuci³y palenie, poniewa wstêpne analizy wykaza³y, e nie ró ni¹ siê one pod wzglêdem analizowanych cech. Wœród - latków, którzy, % zrobi³o to w ostatnich miesi¹cach.) (N= - ch³opców i dziewcz¹t), nie uwzglêdniono zaœ grupy trzeciej (nigdy niecych). Anonimowe badania ankietowe wykonano w r., w ramach pi¹tej serii miêdzynarodowych badañ nad zachowaniami zdrowotnymi m³odzie y szkolnej HBSC []. Zastosowano standardowy miêdzynarodowy kwestionariusz, przet³umaczony i zaadaptowany do warunków polskich, a nastêpnie sprawdzony w badaniach pilota owych. Podstaw¹ wyodrêbnienia porównywanych grup by³o pytanie: Czy obecnie jesteœ palaczem?, z kategoriami odpowiedzi: tak, obecnie palê; nie rzuci³em palenie w ostatnich miesi¹cach; nie rzuci³em palenie dawniej ni miesiêcy temu; nie nigdy nie by- ³em palaczem. Pytanie zosta³o przetestowane w Polsce ju w poprzedniej edycji badañ HBSC w r., kiedy nale a³o do tzw. pakietu pytañ opcjonalnych zalecanych w miêdzynarodowym protokole badañ. Mimo, e nie utrzyma³o siê ono w miêdzynarodowym protokole w ostatniej edycji badañ HBSC, w Polsce zdecydowano siê na ponowne jego u ycie, w celu zbadania zwi¹zku z nowymi pakietami pytañ opisuj¹cymi kontekst spo- ³eczny i uwarunkowania psychologiczne zachowañ m³odzie y. Poczucie w³asnej skutecznoœci badano za pomoc¹ skali R. Schwarzera (self-efficacy scale), która by³a ju wczeœniej przet³umaczona na jêzyk polski i wielokrotnie stosowana przy diagnozowaniu zdolnoœci adaptacyjnych m³odzie y []. Badany mia³ za zadanie ustosunkowaæ siê do stwierdzeñ na czterostopniowej skali (od stwierdzenie jest ca³kowicie nieprawdziwe do jest ca³kowicie prawdziwe), a sumaryczny indeks przyjmuje zakres - punktów. Przy analizie wyników badañ HBSC u m³odzie y polskiej wartoœci indeksu oceny w³asnej skutecznoœci podzielono umownie na trzy kategorie: niskie poczucie skutecznoœci (- pkt.), przeciêtne (- pkt.) i wysokie (- pkt.). Relacje w rodzinie badano przy u yciu pytania: Okreœl, na ile jesteœ zadowolony ze wzajemnych kontaktów (relacji) miêdzy cz³onkami twojej najbli szej rodziny? Odpowiedzi zaznaczano na skali wizualnej od (mam relacje w rodzinie) do (mam relacje rodzinne). Wyniki przedstawiono w czterech kategoriach Przegl¹d Lekarski / / A. Kowalewska i wsp.

3 Tabela III Zadowolenie z kontaktów miêdzy cz³onkami najbli szej rodziny w opiniach m³odzie y -letniej wed³ug p³ci i statusu palenia (%). Satisfaction with family relationships in -year-old adolescent by gender and smoking status (%). Tabela IV Postrzeganie przez m³odzie -letni¹ palenia tytoniu przez rówieœników wed³ug p³ci i statusu palenia (%). Perception of peer smoking in -year-old adolescents by gender and smoking status (%). okreœlonych jako: (- pkt.), raczej (- pkt.), raczej (- pkt.), relacje (- pkt.). Postrzeganie palenia przez rówieœników badano za pomoc¹ pytania: Spróbuj okreœliæ, ilu spoœród twoich kolegów i kole anek pali papierosy?, z kategoriami odpowiedzi: ; ; mniej ni po³owa; po³owa; wiêcej ni po³owa; wszyscy lub wszyscy Œrodowisko psychospo³eczne szko³y * (N=),,,,,,,,,,,, p=,,,,,,,,,,,,, p=,,,,,,,,,,,,, Koledzy i kole anki cy (N=) p=, lub,,,,,,,,, p<, lub,,,,,,,,, p<, lub,,,,,,,,, p<, badano za pomoc¹ oœmiu stwierdzeñ, dotycz¹cych: wsparcia ze strony kolegów w klasie, wsparcia ze strony nauczycieli, autonomii uczniów i postrzegania wymagañ szkolnych. Stwierdzenia te tworz¹ indeks, opracowany w ramach sieci badawczej HBSC []. Indeks przyjmuje wartoœci od do punktów, a w Polsce umownie podzielono go na trzy kategorie: (do punktów), (- pkt.) i ( punkty i wiêcej). W³aœciwoœci psychometryczne trzech wymienionych wy ej skal pomiarowych (poczucie w³asnej skutecznoœci, relacje w rodzinie, œrodowisko psychospo³eczne szko- ³y) sprawdzono w du ej reprezentatywnej próbie -latków badanych w Polsce w r., co opisano w raporcie technicznym z badañ, gdzie podano te szczegó³owy opis stwierdzeñ wchodz¹cych w sk³ad skal oraz kryteria dalszej klasyfikacji []. Istotnoœæ ró nic miêdzy ch³opcami i dziewczêtami badano za pomoc¹ testu chikwadrat. Dane analizowano za pomoc¹ programu SPSS v.. Wyniki tytoniu Wœród badanych -latków, wiêkszoœæ (,%) nigdy nie pali³a tytoniu,, co pi¹ty (,%) rzuci³ palenie, a,% m³odzie y poda³o, e aktualnie pali z ró - n¹ czêstotliwoœci¹. Odsetek palaczy by³ wiêkszy u ch³opców (,%) ni u dziewcz¹t (,%). (,%) czêœciej tak- e ni dziewczêta (,%) podawali, e rzucili palenie. Stwierdzono istotn¹ statystycznie ró nicê miêdzy ch³opcami i dziewczêtami pod wzglêdem rozk³adu odpowiedzi na pytanie dotycz¹ce palenia w chwili obecnej i dotychczasowych doœwiadczeñ z paleniem tabela I. Wiêkszoœæ m³odzie y, cej i eks-palaczy oceni³a w³asn¹ skutecznoœæ jako przeciêtn¹ (,%) lub wysok¹ (,%), a tylko,% nisk¹. Nastolatki ce charakteryzowa³a gorsza w³asnej skutecznoœci ni ich rówieœników, którzy przestali paliæ (p=,). Du a (dwukrotna) ró nica na korzyœæ m³odzie y, która rzuci³a palenie widoczna by³a przy analizie odsetka skrajnie niskiej oceny. Stwierdzono, e w³asnej skutecznoœci jest czynnikiem ró nicuj¹cym aktualny status palenie tytoniu w grupie dziewcz¹t, zaœ nieistotnym w grupie badanych ch³opców. ce zdecydowanie rzadziej uzyskiwa³y wysok¹ ocenê w³asnej skutecznoœci (,%) ni te, które przesta³y paliæ papierosy (,%). U ch³opców zarysowa³a siê jedynie tendencja do wy- szego odsetka oceny skrajnie niskiej oceny w grupie palaczy tabela II. Relacje miêdzy cz³onkami najbli szej rodziny Badana m³odzie ca kiedykolwiek w wiêkszoœci pozytywnie ocenia³a relacje w rodzinie. Stwierdzono istotn¹ statystycznie ró nicê miêdzy ocen¹ relacji rodzinnych dokonan¹ przez m³odzie c¹ obecnie i t¹, która rzuci³a palenie (p=,). Opinie -latków o relacjach w rodzinie m³odzie y cej czêœciej mo na uznaæ za niekorzystne (,%) ni ich rówieœników, którzy zaprzestali palenia (,%) tabela III. Wœród ch³opców nie stwierdzono statystycznie istotnego zwi¹zku miêdzy ocen¹ jakoœci kontaktów z cz³onkami najbli szej rodziny a aktualnym statusem palenia, podczas gdy ró nice te by³y istotne u dziewcz¹t (p=,). Pal¹ce nastolatki czêœciej (,%) ni ich kole anki, które zaprzesta- ³y palenia (,%) ocenia³y relacje w rodzinie jako i raczej. Odpowied- Przegl¹d Lekarski / /

4 Tabela V Ocena œrodowiska psychospo³ecznego szko³y przez m³odzie -letni¹ wed³ug p³ci i statusu palenia (%). School psychosocial environment perception by -year-old adolescent by gender and smoking status (%). Ocena œrodowiska psychospo³ecznego szko³y nio wiêkszy odsetek dziewcz¹t, które przesta³y paliæ, postrzega³ kontakty miêdzy cz³onkami rodziny jako lepsze tabela III. Postrzeganie rozpowszechnienia palenia tytoniu wœród rówieœników Wiêkszoœæ badanej m³odzie y, która sama pali³a lub pali aktualnie postrzega³a swoich kolegów i kole anki, jako równie osoby ce. Badani uwa ali, e wœród ich kolegów i kole anek :,%;,%;,,%. Stwierdzono istotnie statystyczne ró nice w postrzeganiu swoich kolegów i kole- anek, jako osoby ce w zale noœci od aktualnego statusu palenia tytoniu badanych. M³odzie, która aktualnie pali czêœciej (,%), ni eks-palacze (,%) wyra a³a opinie, e wszyscy lub wiêkszoœæ ich rówieœników pali. M³odzie ca te odpowiednio rzadziej ni osoby, które zaprzesta³y to czyniæ podawa³a, e wœród ich kolegów i kole anek lub nie pali tytoniu (tabela IV). Odsetek dziewcz¹t postrzegaj¹cych swoje kole anki i kolegów jako osoby niece (odpowiedz: lub nie pali) jest du o mniejszy ni ch³opców (,% wobec,%). Niezale nie od p³ci, wystêpowa³y istotne ró nice w przekonaniu o rozpowszechnieniu palenia tytoniu wœród rówieœników w zale noœci od aktualnego statusu palenia osoby ankietowanej. Aktualnie ce dziewczêta i ch³opcy czêœciej ni ci, którzy uwa ali, e wiêkszoœæ lub wszyscy ich rówieœnicy. U ch³opców, którzy czêœciej te ni u nadal cych pojawia³a siê odpowiedÿ, e lub spoœród kolegów i kole anek nie pali tytoniu tabela IV. Ocena œrodowiska psychospo³ecznego szko³y Na podstawie przyjêtego indeksu oceny œrodowiska psychospo³ecznego szko³y (N=),,,,,,,,, p=,,,,,,,,,, p=,,,,,,,,,, p=, stwierdzono, e po³owa (,%) nastolatków, którzy palili lub aktualnie ocenia to œrodowisko nisko i œrednio (,%), a tylko / z nich wysoko. Nisk¹ ocenê œrodowiska psychospo- ³ecznego szko³y czêœciej stwierdzano w grupie m³odzie y cej (,%) ni u by³ych palaczy (,%). Natomiast wysok¹ ocenê tego œrodowiska szko³y z podobn¹ czêstoœci¹ notowano w grupie ex-palaczy i aktualnych palaczy. W grupie dziewcz¹t stwierdzono istotn¹ statystycznie zale noœæ miêdzy ocen¹ œrodowiska psychospo³ecznego szko³y a aktualnym statusem palenia tytoniu (p=,). U ch³opców wynik ten nie by³ istotny statystycznie (p=,) tabela V. Omówienie Przedstawione wyniki badañ wykonanych w r., w reprezentatywnej grupie m³odzie y w wieku lat w Polsce wykaza- ³y, e pali lub w przesz³oœci pali³o % badanej m³odzie y, a,% by³o aktualnie palaczami. Bior¹c pod uwagê doœæ znaczny odsetek m³odzie y, która pali³a w niedalekiej przesz³oœci, nale y podejmowaæ dzia- ³ania zniechêcaj¹ce do ponownych prób podejmowania palenia. czêœciej ni dziewczêta podawali, e, równie wiêcej ich podejmowa³o próby rzucenia palenia. W porównaniu z wynikami z poprzednich edycji badañ HBSC ostatnio obserwuje siê obni enie odsetka m³odzie y podejmuj¹cej próby palenia i aktualnie cej.[,]. Zmiany te wœród dziewcz¹t s¹ mniej korzystne, co powoduje, e ró nice zwi¹zane z p³ci¹ ulegaj¹ zmniejszeniu. Czêstsze podejmowanie przez ch³opców prób rzucenia palenia mo e byæ spowodowane tym, e wczeœniej ni dziewczêta rozpoczynaj¹ paliæ, a wiêc mog¹ znajdowaæ siê na innym etapie palenia tytoniu [,,]. Zdaniem wielu autorów istotny wp³yw na wybory cz³owieka maj¹ oczekiwania, co do w³asnej skutecznoœci [,,]. Badana m³odzie, która przesta³a paliæ papierosy czêœciej ni ich niecy rówieœnicy mia³a wy- sz¹ ocenê w³asnej skutecznoœci. Zale noœæ ta by³a istotna statystycznie w ca³ej grupie badanej m³odzie y, a z podzia³em na p³eæ tylko w grupie dziewcz¹t. Jednym z powodów ró nic zale nych od p³ci, móg³ byæ znów inny etap palenia i uzale nienia od tytoniu. póÿniej ni ch³opcy podejmuj¹ inicjacjê nikotynow¹, w zwi¹zku, z czym wiele z nich jeszcze nie zd¹ y³o siê uzale niæ. Udane rzucenie palenia mo e byæ czynnikiem utwierdzaj¹cym w przekonaniu o wysokiej w³asnej skutecznoœci. Wielu ch³opców w wieku lat regularnie pali papierosy, wypalaj¹c œrednio wiêcej papierosów ni dziewczêta w tym wieku [,,]. W zwi¹zku z tym nale y przypuszczaæ, e wiêcej z nich jest ju uzale nionych od nikotyny, zaœ nieudane próby rzucenia mog¹ wp³ywaæ negatywnie na cenê ich w³asnej skutecznoœci. Wœród czynników ochronnych, które mog¹ odgrywaæ rolê w podejmowaniu przez m³odzie prób palenia tytoniu oraz w jego kontynuowaniu wymienia siê œrodowisko rodzinne [,]. Istotne s¹ nie tylko zwyczaje, jakie obowi¹zuj¹ w rodzinie w odniesieniu do palenia tytoniu, ale równie ogólny klimat, jaki w niej panuje. Przeprowadzone badania wskaza³y, e m³odzi ludzie, którzy czêœciej ni m³odzie, ca postrzega relacje panuj¹ce w ich rodzinie jako. Rodzina powinna pomagaæ m³odemu cz³owiekowi rozwijaæ umiejêtnoœci niezbêdne w nawi¹zywaniu dobrych relacji miêdzyludzkich, w radzeniu sobie ze stresem oraz budowaniu pozytywnej samooceny. Brak zaspokojenia tych podstawowych potrzeb m³odego cz³owieka mo e byæ, zgodnie z teori¹ zachowañ problemowych, jedn¹ z przyczyn siêgania i eksperymentowania z paleniem tytoniu []. Wyniki badañ wskazuj¹, e cz³owiek zanim podejmie jakieœ zachowanie czêsto obserwuje osoby z bli szego i dalszego otoczenia, wyrabia sobie przekonania odnoœnie norm spo³ecznych oraz osobistych i fizjologicznych konsekwencji palenia tytoniu [,]. Postrzeganie rówieœników jako osoby ce lub akceptuj¹ce palenie tytoniu mo e byæ odebrane przez m³odych ludzi jako zachêta lub wrêcz presja do podjêcia tego zachowania w przysz³oœci. W prezentowanych badaniach wystêpowa³y du e rozbie noœci w postrzeganiu palenia tytoniu przez kolegów i kole anki w zale noœci od tego, czy badana osoba sama pali³a papierosy, czy zaprzesta³a palenia. Dotyczy³o to zarówno ch³opców jak i dziewcz¹t. Mo na za³o yæ, e przekonania m³odzie y dotycz¹ce palenia tytoniu przez rówieœników maj¹ charakter subiektywny, a grupa rówieœnicza jest wa nym czynnikiem, maj¹cym wp³yw na zachowania dotycz¹ce palenia tytoniu. Szko³a jest œrodowiskiem, gdzie m³ody cz³owiek nabywa szereg doœwiadczeñ, które pomagaj¹ mu budowaæ w³asne zasoby dla zdrowia, takie jak poczucie w³asnej wartoœci, rozwijaæ umiejêtnoœci osobiste i spo- ³eczne []. Z drugiej strony negatywne doœwiadczenia szkolne mog¹ zwiêkszaæ ryzyko zachowañ problemowych, w tym palenia tytoniu. Przeprowadzone badania Przegl¹d Lekarski / / A. Kowalewska i wsp.

5 wskazuj¹, e m³odzie, która pali papierosy zdecydowanie czêœciej gorzej ocenia œrodowisko psychospo³eczne szko³y ni m³odzie, która rzuci³a palenie. Wystêpowanie istotnych ró nic tylko w grupie dziewcz¹t mo e wynikaæ z odmiennych u obu p³ci powodów siêgania po papierosy i podejmowania prób rzucenia palenia. Mo e to byæ zwi¹zane z sam¹ specyfik¹ p³ci lub wi¹zaæ siê z etapem palenia tytoniu. Wnioski Wyniki badañ przeprowadzonych w reprezentatywnej grupie uczniów -letnich wskaza³y, e:. Rzucaniu palenia tytoniu przez dorastaj¹c¹ m³odzie sprzyjaj¹: wysokie poczucie w³asnej skutecznoœci, relacje w rodzinie, sprzyjaj¹ce zdrowiu psychospo- ³ecznemu œrodowisko szkolne oraz przekonanie, e palenie wœród rówieœników nie jest zjawiskiem powszechnym. S¹ to czynniki chroni¹ce nastolatki przed kontynuacj¹ palenia i rozwojem uzale nienia. W dzia³aniach profilaktycznych ukierunkowanych na przeciwdzia³anie paleniu tytoniu wœród m³odzie- y nale y wykorzystaæ strategie, które maj¹ na celu wzmacnianie czynników ochronnych, a nie tylko na eliminowaniu czynników ryzyka.. Postrzeganie rozpowszechnienia palenia wœród rówieœników okaza³o siê jedynym czynnikiem istotnie ró nicuj¹cym grupê palaczy i ex-palaczy u obu p³ci. Nale- y uœwiadamiaæ m³odzie y, jaka jest rzeczywista czêstoœæ palenia wœród rówieœników i rozwijaæ programy edukacji rówieœniczej z udzia³em m³odzie y, która nigdy nie pali³a i rzuci³a palenie tytoniu.. Wszystkie badane czynniki istotnie ró nicowa³y grupê dziewcz¹t, które i które rzuci³y palenie. Mo e to wskazywaæ, e w odniesieniu do palenia tytoniu dziewczêta s¹, bardziej ni ch³opcy, podatne na wp³yw ró nych czynników indywidualnych i œrodowiskowych i fakt ten nale y uwzglêdniæ w dzia³aniach profilaktycznych adresowanych do dziewcz¹t.. Istnieje potrzeba podejmowania dalszych badañ nad czynnikami, które chroni¹ przed rozpoczynaniem palenia, jego kontynuowaniem oraz które sprzyjaj¹ rzucaniu palenia przez dorastaj¹c¹ m³odzie. Piœmiennictwo. Ajzen I., Fishbein M.: Understanding attitudes and predicting social behavior. Rentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ,.. Bandura A.: Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ,.. Czalej-Hurko A.: Korelaty osobowoœci a uzale nienie od tytoniu. [W]: Palenie tytoniu wolnoœæ czy zniewolenie (red) Cz. Cekiera, W. Zatoñski. Lublin TN KUL.. Di Franza J.R., Rigotti N.A., McNeil Ockene J.K. et al.: Initial symptoms of nicotine dependence in adolescents. Tob. Control,,.. Godding P.R., Glasgow R.E.: Self-efficacy and outcome expectations as predictor of controlled smoking status. Cognit. Ther. Res.,,.. Jessor R.: Problem-behaviour theory, psychosocial development, and adolescent problem drinkig. Br. J. Addict.,,.. Kowalewska A., Mazur J., Woynarowska B.: Palenie tytoniu przez m³odzie w okresie dojrzewania a jej œrodowisko spo³eczne. Rocz. PZH,,.. Kowalewska A., Woynarowska B., Mazur J.: Uzale nienie od nikotyny i gotowoœæ do rzucenia palenia wœród cej m³odzie y -letniej. Probl. Hig. Epid..,,.. Mazur J., Woynarowska B., Ko³o³o H.: Zdrowie subiektywne, styl ycia i œrodowisko psychospo³eczne m³odzie y szkolnej w Polsce. Instytut Matki i Dziecka Warszawa.. Mazur J.: Czynniki chroni¹ce m³odzie przed niekorzystnym p³ywem œrodowiska. Prob. Opiek. Wychow.,,.. Rojas N L., Killen J D., Haydel K F. et. al.: Nicotine dependence among adolescent smokers. Arch. Pediatr. Adolesc. Med.,,.. Schwarzer R.: Poczucie w³asnej skutecznoœci w podejmowaniu i kontynuacji zachowañ zdrowotnych. Dotychczasowe podejœcia teoretyczne i nowy model. [W:] Psychologia zdrowia (red.) I. Heszen-Niejodek, H. Sêk. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa.. Tays S.L., Pederson L.L.: Psychosocial factors related to adolescent smoking: a critical review of the literature. Tob. Control,,.. Woynarowska B., Mazur J.: Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzegania szko³y przez m³odzie w Polsce w roku. Katedra Bio-medycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Zak³ad Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka Warszawa. Przegl¹d Lekarski / /