Zwi¹zek palenia tytoniu z zespo³em zachowañ ryzykownych u m³odzie y 15-letniej w Polsce i innych krajach europejskich

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Joanna MAZUR Anna DZIELSKA Agnieszka MA KOWSKA-SZKUTNIK Zwi¹zek palenia tytoniu z zespo³em zachowañ ryzykownych u m³odzie y -letniej w Polsce i innych krajach europejskich The reionship between tobacco smoking and risk behaviour syndrome among -year-old adolescents in Poland and other European countries Zak³ad Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i M³odzie y, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa Kierownik Zak³adu: Dr hab. med. Krystyna Mikiel-Kostyra Dodatkowe s³owa kluczowe: palenie tytoniu p³eæ zespó³ zachowañ ryzykownych porównania miêdzynarodowe Additional key words: tobacco smoking gender risk behavior syndrome international comparisons Podziêkowania Pragniemy podziêkowaæ kierownikom badañ HBSC w poszczególnych krajach za mo liwoœæ wykorzystania wyników badañ. W serii badañ / byli nimi: A. Morgan - Anglia, W. Dür - Austria, L. Maes - Belgia flam., D. Piette - Belgia franc., L. Vasileva - Bu³garia, M. Kuzman - Chorwacja, L. Csémy - Czechy, P. Due - Dania, K. Aasvee - Estonia, J. Tynjälä - Finlandia, A. Kokkevi - Grecja, W. Vollebergh - Holandia, S. Nic Gabhainn - Irlandia, T. Bjarnason - Islandia, Y. Harel-Fisch - Izrael, A. Zaborskis - Litwa, Y. Wagener - Luksemburg, I. Pudule - otwa, L. Kostarova Unkovska - Macedonia, M. Massa - Malta, U. Ravens-Sieberer - Niemcy, M. Gaspar de Matos - Portugalia, A. Komkov - Rosja, A. Baban - Rumunia, H. Jericek - S³owenia, C. Currie - Szkocja, H. Szmid - Szwajcaria, O. Balakireva - Ukraina, C. Roberts - Walia, Á. Németh - Wêgry, F. Cavallo - W³ochy Adres do korespondencji: Dr Joanna Mazur Zak³ad Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i M³odzie y Instytut Matki i Dziecka - Warszawa, ul. Kasprzaka a Tel.: (+) jmazur@gazeta.pl W wiêkszoœci badañ nad zespo³em zachowañ problemowych dorastaj¹cej m³odzie y, palenie tytoniu traktowane jest jako jego wa na sk³adowa. W omawianej pracy wy³¹czono palenie z tego zespo³u. Zbadano natomiast zwi¹zek palenia tytoniu z zespo³em zachowañ problemowych obejmuj¹cym: nadu ywanie alkoholu, u ywanie marihuany i zachowania agresywne (bullying, bójki). Dane dotycz¹ uczniów -letnich (N=) ankietowanych w krajach w ramach ostatniej serii badañ HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) w roku szkolnym /. By³y te reprezentatywne badania ankietowe prowadzone na terenie szkó³ przy u yciu wystandaryzowanego miêdzynarodowego kwestionariusza. Zespó³ Zachowañ Ryzykownych (ZZR) mierzony by³ w skali - punktów, skategoryzowanej na poziomy. Staraliœmy siê odpowiedzieæ na nastêpuj¹ce pytania: ) czy wczesna inicjacja tytoniowa wi¹- e siê z nasileniem zachowañ problemowych; ) czy m³odzie reprezentuj¹ca mnogie zachowania ryzykowne czêœciej pali tytoñ; ) w jakim stopniu p³eæ wp³ywa na badane zale noœci; ) czy podobne zale noœci wystêpuj¹ w Polsce i w po³¹czonej próbie krajów europejskich. Badania wykaza³y, e w Polsce w grupie wysokiego ryzyka ze wzglêdu na nasilenie ZZR ( punktów lub wiêcej) znalaz³o siê,% ch³opców i,% dziewcz¹t. Codziennie pali³o tytoñ odpowiednio,% ch³opców i,% dziewcz¹t, a odsetek ten zwiêksza³ siê do,% i,% w grupie obarczonej niekorzystnie wysokim wynikiem w skali ZZR. Wiêcej ch³opców ni dziewcz¹t przesz³o inicjacjê tytoniow¹ w wieku lub wczeœniej (,% wobec,%). Ci, którzy zaczêli wczeœniej paliæ, czêœciej pal¹ równie w chwili obecnej i s¹ bardziej nara eni na wystêpowanie rozwiniêtego zespo³u Wp³yw wczesnej inicjacji tytoniowej na mnogie zachowania problemowe jest w wiêkszoœci krajów bardziej widoczny u dziewcz¹t. In most of studies on the multiple risk behaviour syndrome, tobacco smoking is consider as one of the main components. In this paper smoking was excluded from this syndrome. On the contrary, a set of behaviours that includes: alcohol abuse, cannabis use and aggressive behaviours (bullying, fighting) was described and its association with smoking reed behaviours was evaluated. Data were collected from -year-old students (N=) from countries participating in Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) survey in /. Representative samples of pupils completed a standardised questionnaire during school hours in each country. Risk Behaviour Syndrome (RBS) was measured on the scale ranged - points, categorized into levels. We tried to answer the following questions: ) is early tobacco onset reed with the higher risk of being involved in multiple problem behaviours; ) what is the prevalence of regular tobacco smoking among adolescents reporting multiple problem behaviours; ) in what extent gender modifies above reionships; ) are similar patterns observed in Poland and combined international sample. The results have shown, that in Poland.% of boys and.% of girls reported high level of RBS ( points or more). The prevalence of every day smoking was equal to.% and,%, in boys and girls, respectively. This percentage increased to.% and.% in the group of boys and girls reporting high score on RBS scale. More boys than girls started to smoke at age yrs or earlier (.% vs..%). Adolescents who begun smoking earlier, were more likely to be regular smokers at age, and more likely to report multiple risk behaviors. In all countries the influence of early tobacco onset on the RBS is more evident among girls. Przegl¹d Lekarski / / J. Mazur i wsp.

2 Wstêp Zachowania ryzykowne s¹ bezpoœrednio lub poœrednio zwi¹zane ze zdrowiem, dobrym samopoczuciem i prawid³owym rozwojem psychofizycznym. Spektrum zachowañ ryzykownych jest bardzo szerokie. W okresie adolescencji zazwyczaj zalicza siê do nich: u ywanie substancji psychoaktywnych, przedwczesn¹ inicjacjê seksualn¹, aktywnoœæ seksualn¹ z jej negatywnymi konsekwencjami, agresjê wobec otoczenia i wobec siebie, uzale nienie od gier komputerowych lub Internetu, hazard, konflikty z prawem i inne zachowania zwi¹zane z ³amaniem norm ycia spo³ecznego [,]. Szeroko opisywan¹ przez badaczy cech¹ zachowañ ryzykownych jest ich tendencja do wspó³wystêpowania i tworzenia zespo³ów zachowañ. Zwraca siê uwagê na silniejszy negatywny wp³yw na zdrowie zachowañ ryzykownych w przypadku, kiedy wystêpuj¹ one jednoczeœnie, ni kiedy wystêpuj¹ pojedynczo lub sporadycznie [,,]. Badania wskazuj¹, e u ycie, co najmniej jednej substancji psychoaktywnej w okresie adolescencji, zw³aszcza tytoniu, alkoholu lub marihuany, poprzedza rozpoczêcie u ywania innych substancji []. Istnieje teoria wrót uzale nienia, która obrazuje sk³onnoœæ do wchodzenia w kolejne uzale nienia pod wyp³ywem u ywania innych substancji psychoaktywnych, w uporz¹dkowanej sekwencji. Proces rozpoczyna siê od picia alkoholu, nastêpnie palenia tytoniu, marihuany i przejœcia do u ywania innych narkotyków []. Przeciwnicy tej koncepcji dowodz¹ jednak, e nie mo na jednoznacznie okreœliæ sekwencji podejmowania poszczególnych zachowañ ryzykownych i zwracaj¹ uwagê na dwubiegunowoœæ lub wielobiegunowoœæ w tym zakresie. Dotyczy to zarówno palenia tytoniu i picia alkoholu, jak i palenia marihuany oraz u ywania innych œrodków psychoaktywnych i negatywnej zmiany zachowania []. Du e znaczenie ma dostêp do substancji psychoaktywnych, wp³yw grupy rówieœniczej [], wzorce rodzinne [], cechy osobowoœci oraz metody radzenia sobie ze stresuj¹cymi wydarzeniami lub niesprzyjaj¹cymi warunkami ycia. Wczesne rozpoczêcie palenia tytoniu ma zwi¹zek z podejmowaniem mnogich zachowañ ryzykownych ju w okresie adolescencji i zwiêksza ryzyko nara enia na uzale nienia w przysz³oœci [,]. Zjawisko to dotyczy zarówno dziewcz¹t, jak i ch³opców []. Celem pracy jest okreœlenie skutków wczesnej inicjacji tytoniowej, a w szczególnoœci zbadanie jej wp³ywu na obecn¹ czêstoœæ palenia tytoniu i zagro enie zespo³em Materia³ i metody Badania ankietowe przeprowadzono w roku szkolnym / w ramach kolejnej serii badañ nad zachowaniami zdrowotnymi m³odzie y szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children: A WHO Collaborative Cross-national Study). W opracowaniu uwzglêdniono dane z krajów europejskich, wykluczaj¹c siedem krajów cz³onkowskich HBSC, które nie zastosowa³y pytañ kluczowych dla dalszej analizy. Z za³o enia, w tych miêdzynarodowych badaniach uczestniczy m³odzie szkolna w wieku, i. W opracowaniu ograniczono siê do najstarszej grupy wieku, dla której dostêpne by³y dane na temat zdefiniowanego dalej zespo³u zachowañ ryzykownych. Analiza obejmuje uczniów w próbie europejskiej, w tym z Polski. Œrednia wieku badanych wynosi³a, (SD=,). Narzêdziem badawczym by³ miêdzynarodowy standardowy kwestionariusz, opracowany przez tematyczne grupy robocze, z udzia³em wszystkich cz³onków sieci badawczej HBSC. Za dobór i treœæ pytañ dotycz¹cych omawianych dalej zachowañ ryzykownych odpowiada grupa RB FG (Risk Behaviour Focus Group). Sposób przeprowadzania badania i zakres kwestionariusza opisany zosta³ w miêdzynarodowym protokole [] i krajowym raporcie technicznym z tej edycji badañ []. Kwestionariusz zosta³ sprawdzony w badaniach pilota owych w wielu krajach, a zastosowana procedura badawcza zapewni³a porównywalnoœæ wyników. W Polsce kwestionariusz uzyska³ akceptacjê Komisji Bioetycznej dzia³aj¹cej przy Instytucie Matki i Dziecka. W opracowaniu wykorzystano pytania o wiek inicjacji tytoniowej i obecne palenie tytoniu, jako zmienne dotycz¹ce palenia tytoniu. M³odzie odpowiada³a na pytanie: Jak czêsto obecnie palisz papierosy?, z kategoriami odpowiedzi: codziennie, co najmniej raz w tygodniu, ale nie codziennie, rzadziej ni raz w tygodniu, nie palê wcale. Odsetek braków danych wynosi³ w próbie europejskiej tylko,%. W dalszej analizie wyró - niono grupê pal¹cych regularnie (codziennie). Pytano tak e o wiek inicjacji tytoniowej: Ile mia³eœ, kiedy po raz pierwszy zdarzy³o Ci siê robiæ nastêpuj¹ce rzeczy?, po czym nastêpowa³ wykaz czynnoœci, a wœród nich: Zapali³em papierosa (wiêcej ni jedno sztachniêcie ). Zgodnie z raportem miêdzynarodowym z badañ HBSC [], za wczesn¹ inicjacjê mo na przyj¹æ, zapalenie pierwszego papierosa w wieku lub wczeœniej. Zakreœlenie odpowiedzi wcale potraktowano w tym opracowaniu, jako nie podjêcie w yciu prób palenia tytoniu. Odsetek braków w pytaniu o inicjacjê tytoniow¹ wynosi³,%. Zdefiniowano równie Zespó³ Zachowañ Ryzykownych (ZZR), wykorzystuj¹c nastêpuj¹ce cztery pytania dotycz¹ce nadu ywania alkoholu, palenia marihuany i zachowañ agresywnych. Czy wypi³eœ kiedyœ tak du o alkoholu, e czu- ³eœ siê naprawdê pijany? Czy w ostatnich miesi¹cach u ywa³eœ marihuany ( trawy, skuna ) lub haszyszu? Jak czêsto uczestniczy³eœ w drêczeniu innego ucznia lub uczniów w szkole w ostatnich kilku miesi¹cach? Ile razy w ostatnich miesi¹cach uczestniczy³eœ w bójce? Definicjê ZZR obrazuje tabela I. Poszczególnym kategoriom odpowiedzi przypisano punktacjê od brak wystêpowania zachowania ryzykownego, do punktów najwiêksze nasilenie danego zachowania. Skala sumaryczna przyjmuje zakres od do punktów. Rzetelnoœæ skali badano wspó³czynnikiem alfa-cronbacha, który w próbie polskiej wynosi³,, wobec wartoœci, w próbie miêdzynarodowej. Na podstawie analizy czynnikowej stwierdzono, e istnieje jeden czynnik wyjaœniaj¹cy,% ca³kowitej zmiennoœci w polskiej skali ZZR i,% zmiennoœci dla danych miêdzynarodowych. Bior¹c pod uwagê cztery sk³adowe ZZR, ogólny odsetek braków danych wynosi³,%. Skala ZZR zosta³a podzielona umownie na kategorie: zachowania ryzykowne nie wystêpuj¹ ( pkt.); œredni stopieñ ich nasilenia (- pkt.); wysoki stopieñ nasilenia zachowañ ryzykownych (- pkt.). W analizie wykorzystano program SPSS ( Wyniki Palenie obecne i wiek inicjacji tytoniowej Do codziennego palenia tytoniu przyzna- ³o siê,% ankietowanych w Polsce - ków, w tym,% ch³opców i,% dziewcz¹t (p<,). W próbie miêdzynarodowej odsetek pal¹cych regularnie waha³ siê w tej grupie wieku od,% w Portugalii do,% w Bu³garii, œrednio kszta³tuj¹c siê na poziomie,%. Porównuj¹c dane polskie z danymi z po³¹czonej miêdzynarodowej próby z krajów, stwierdzono w Europie prawie identyczny odsetek ch³opców pal¹cych regularnie tytoñ (,%) oraz istotnie wiêkszy ni w Polsce odsetek pal¹cych dziewcz¹t (,%). Istotna statystycznie ró nica miêdzy odsetkiem codziennie pal¹cych tytoñ ch³opców i dziewcz¹t utrzymuje siê w krajach, w tym w krajach czêœciej pal¹ ch³opcy (Estonia, Finlandia, Litwa, otwa, Polska, Rumunia, Rosja, Ukraina), a w krajach istotnie czêœciej pal¹ dziewczêta (Austria, Bu³garia, Czechy, Holandia, Niemcy, Portugalia, Wielka Brytania). W grupie badanych w Polsce -ków,,% nie przyzna³o siê do podjêcia w yciu prób palenia, natomiast,% zapali³o pierwszego papierosa w wieku lub wczeœniej. Wczesn¹ inicjacjê tytoniow¹ czêœciej przechodzili ch³opcy ni dziewczêta, (,% vs.,%, p<,). Odsetek - ków, którzy przeszli wczesn¹ inicjacjê tytoniow¹ waha³ siê od,% w Macedonii do,% w Estonii - tabela II. W po³¹czonej próbie europejskiej z pozosta³ych krajów, odsetek ch³opców, którzy podjêli wczesn¹ inicjacjê tytoniow¹ by³ istotnie mniejszy (,%), natomiast odsetek dziewcz¹t by³ zbli ony (,%) do uzyskanego w Polsce. Wed³ug danych z po³¹czonej próby europejskiej wczesna inicjacja tytoniowa jest czynnikiem zwiêkszaj¹cym istotnie ryzyko regularnego palenia tytoniu w chwili obecnej. W Polsce prawid³owoœæ taka zanotowana zosta³a tylko u dziewcz¹t (rycina). W grupie m³odzie y, która podjê³a w ogóle próby palenia, wskaÿniki ilorazu szans wynosz¹ dla ch³opców, odpowiednio IS=, (PU: <,-,) wg danych europejskich i IS=, (PU: <,-,>) w Polsce. Zidentyfikowano grupê dziesiêciu krajów, w których wczesna inicjacja nie zwiêksza³a istotnie ryzyka obecnego regularnego palenia przez ch³opców. Polska jest jedynym krajem, w którym obecnie istotnie czêœciej palili ch³opcy, którzy zapalili pierwszego papierosa w wieku powy ej. Dla dziewcz¹t wczesna inicjacja tytoniowa zwiêksza ryzyko regularnego palenia w chwili obecnej zarówno wed³ug danych europejskich IS=, (PU: <,-,>), jak i w Polsce IS=, (PU: <,-,>). Zespó³ zachowañ ryzykownych Badana w Polsce m³odzie œrednio uzyska³a, punktów w skali ZZR. Œredni indeks ZZR jest istotnie wiêkszy u ch³opców ni u dziewcz¹t (, vs.,, p<,). Prawie jedna trzecia (,%) badanych nastoków nie podjê³a adnego z zachowañ ryzykownych, które stanowi¹ sk³adowe skali ZZR, nawet w stopniu umiarkowanym (tabela I). Odsetek -ków, którzy uzyskali zero punktów w skali ZZR by³ wiêkszy u dziewcz¹t (,%) ni u ch³opców (,%). Jednoczeœnie u ch³opców zaobserwowano wiêksze nasilenie zachowañ problemowych ni u dziewcz¹t. Do grupy podwy szonego ryzyka (powy ej punktów w skali ZZR) zakwalifikowano odpowiednio,% ch³opców i,% dziewcz¹t. Wed³ug danych z po³¹czonej próby eu- Przegl¹d Lekarski / /

3 Tabela. I Definicja zespo³u zachowañ ryzykownych (ZZR). Definition of risk behaviour syndrome (RBS). Tabela II Inicjacja tytoniowa wg p³ci i krajów (%). Smoking onset by gender and country (%). Kraje wa na badany zwi¹zek; ) czy podobne zale noœci wystêpuj¹ w Polsce i w po³¹czonej próbie krajów europejskich. Œredni odsetek m³odzie y nale ¹cej do grupy wysokiego ryzyka ze wzglêdu na nasilenie ZZR wynosi,% i jest identyczny w Polsce, jak i po³¹czonej próbie miêdzynarodowej. Wykazano, e u m³odzie y, która zapali³a pierwszego papierosa w wieku lub wczeœniej odsetek ten zwiêksza siê do,% w próbie europejskiej i do,% w Polsce. Z kolei niepodjêcie w yciu prób palenia tytoniu stanowi czynnik ochronny przed zagro eniem zespo³em zachowañ problemowych. W grupie m³odzie- y, która nie zapali³a dot¹d pierwszego papierosa rozwiniêty zespó³ zachowañ proble- Sk³adowa A LKOHOL Nigdy w yciu siê nie upi³(a) MARIHUANA PRZEMOC BÓJKI W SZKOLE punktów punkt punkty punkty Nigdy Wcale nie drêczy³(a) innych uczniów Nie bi³(a) siê w ostatnich miesi¹cach Ch³opcy raz - razy lub wiêcej razy lub razy - razy i wiêcej razy Tylko lub razy - razy w miesi¹cu Czêœciej raz razy lub wiêcej razy Dziewczêta w cale < > w cale < > w cale < > Austria,,,,,,,,, Belgia,,,,,,,,, Bu³garia,,,,,,,,, Chorwacja,,,,,,,,, Czechy,,,,,,,,, Dania,,,,,,,,, Estonia,,,,,,,,, Finlandia,,,,,,,,, Grecja,,,,,,,,, Holandia,,,,,,,,, Irlandia,,,,,,,,, Islandia,,,,,,,,, Litwa,,,,,,,,, Luksemburg,,,,,,,,, otwa,,,,,,,,, Macedonia,,,,,,,,, Malta,,,,,,,,, Niemcy,,,,,,,,, Polska,,,,,,,,, Portugalia,,,,,,,,, Rosja,,,,,,,,, Rumunia,,,,,,,,, S³owenia,,,,,,,,, Szwajcaria,,,,,,,,, Ukraina,,,,,,,,, Wêgry,,,,,,,,, Wielka Brytania,,,,,,,,, W³ochy,,,,,,,,, ropejskiej odsetek m³odzie y bêd¹cej w grupie znacznego nasilenia zachowañ problemowych waha³ siê od,% w Portugalii do,% na otwie. Porównanie próby polskiej i po³¹czonej próby miêdzynarodowej z krajów europejskich wskazuje na istotne ró nice zwi¹zane z p³ci¹ ankietowanych. Dla ch³opców, przeciêtny europejski wskaÿnik ZZR wynosi³,, natomiast w grupie podwy szonego ryzyka ze wzglêdu na nasilone zachowania problemowe znalaz³o siê,% ankietowanych. Wskazuje to na mniejsze ni w Polsce zagro enie ch³opców zespo³em Natomiast przeciêtna europejska -letnia dziewczyna wykazywa³a wiêksze ni w Polsce nasilenie zachowañ problemowych (œrednia ZZR=,). Du o ni szy w po³¹czonej próbie europejskiej by³ te odsetek dziewcz¹t, które nie podejmowa³y adnego z czterech zachowañ (,%), przy wiêkszym odsetku dziewcz¹t zakwalifikowanych do grupy ryzyka (,%). Zwi¹zek palenia tytoniu i ZZR Badaj¹c zwi¹zek miêdzy nasileniem zespo³u zachowañ ryzykownych ZZR a paleniem tytoniu nie okreœlono kierunku zale - noœci. Starano siê odpowiedzieæ na nastêpuj¹ce pytania: ) czy wczesna inicjacja tytoniowa wi¹ e siê z nasileniem zachowañ problemowych; ) czy m³odzie reprezentuj¹ca mnogie zachowania ryzykowne czêœciej pali tytoñ; ) w jakim stopniu p³eæ wp³y- Przegl¹d Lekarski / / J. Mazur i wsp.

4 Tabela III Odsetek pal¹cych codziennie tytoñ wed³ug poziomów ZZR. Prevalence of smoking by levels of RBS. Kraje Ch³opcy Dziewczêta Nasilenie ZZR Nasilenie ZZR M a³e pkt. Œ rednie - pkt. D u e - pkt. M a³e pkt. Œ rednie - pkt. Du e - pkt. Austria,,,,,,,, Belgia,,,,,,,, Bu³garia,,,,,,,, Chorwacja,,,,,,,, Czechy,,,,,,,, Dania,,,,,,,, Estonia,,,,,,,, Finlandia,,,,,,,, Grecja,,,,,,,, Holandia,,,,,,,, Irlandia,,,,,,,, Islandia,,,,,,,, Litwa,,,,,,,, Luksemburg,,,,,,,, otwa,,,,,,,, Macedonia,,,,,,,, Malta,,,,,,,, Niemcy,,,,,,,, Polska,,,,,,,, Portugalia,,,,,,,, Rosja,,,,,,,, Rumunia,,,,,,,, S³owenia,,,,,,,, Szwajcaria,,,,,,,, Ukraina,,,,,,,, Wêgry,,,,,,,, Wielka Brytania,,,,,,,, W³ochy,,,,,,,,,,,,,,,, (%),,, Europa -,% Polska -,%,,,,,,,,,,,,,, ogó³em ch³opcy dziewczêta ogó³em ch³opcy dziewczêta nigdy nie palili <= > Rycina M³odzie y wykazuj¹ca mnogie zachowania problemowe ( ZZR > punktów) wed³ug wieku inicjacji tytoniowej i p³ci. Adolescents reporting multiple risk behaviours (RBS > points) by age of smoking onset and gender., mowych notowano w zale noœci od kraju zaledwie u,% (Finlandia) do,% ( otwa) ankietowanych, przy œredniej europejskiej równej,%. Szczegó³owe zestawienie miêdzynarodowe dla ch³opców i dziewcz¹t przedstawiono w tabeli II. M³odzie, która nigdy nie upi³a siê, nie u ywa³a w ostatnich miesi¹cach marihuany i nie wykazywa³a ostatnio zachowañ agresywnych, pali tytoñ znacznie rzadziej ni rówieœnicy, którzy wykazywali œrednie i du e nasilenie Odsetki regularnie pal¹cych dla po³¹czonej grupy ch³opców i dziewcz¹t -letnich wynosz¹ w kolejnych grupach nasilenia ZZR odpowiednio:,%,,% i,% (p<,) wed³ug danych europejskich i odpowiednio,%,,% i,% (p<,) wed³ug danych polskich. Wysoce istotny statystycznie zwi¹zek obserwowany jest we wszystkich krajach. W tabeli III przedstawiono odsetki ch³opców i dziewcz¹t codziennie pal¹cych tytoñ w grupach ró ni¹- Przegl¹d Lekarski / /

5 cych siê poziomem nasilenia zespo³u zachowañ problemowych. O ile œredni europejski odsetek regularnie pal¹cych ch³opców wynosi,%, w grupie reprezentuj¹cych mnogie zachowania problemowe wynosi on,%, wahaj¹c siê dla poszczególnych krajów od,% (Dania) do,% (Finlandia). W grupie wysokiego ryzyka odsetek pal¹cych codziennie dziewcz¹t waha siê od,% (Rumunia) do,% (W³ochy), przy œredniej europejskiej równej,%. Si³ê badanego zwi¹zku wyra ono te wskaÿnikiem ilorazu szans IS, oszacowanym w modelu regresji logistycznej skorygowanych na p³eæ, przyjmuj¹c za grupê referencyjn¹ m³odzie nie podejmuj¹c¹ zachowañ ryzykownych, sk³adowych ZZR. Przy œrednim nasileniu ZZR (- pkt.) w po³¹czonej próbie europejskiej IS=, (PU: <,-,>). Przy znacznym nasileniu ZZR (- pkt.) wskaÿnik ilorazu szans zwiêksza siê do IS=, (PU: <,-,>). Polska nale y do krajów, w których si³a badanego zwi¹zku jest szczególnie wysoka, a wskaÿniki IS wynosz¹ odpowiednio, i, (rycina ). Omówienie wyników Mimo tendencji spadkowej, czêstoœæ palenia tytoniu przez dorastaj¹c¹ m³odzie utrzymuje siê nadal w Polsce i innych krajach europejskich na doœæ wysokim poziomie []. Liczne badania wskazuj¹, e wiêkszoœæ doros³ych palaczy, podjê³a pierwsze próby palenia w okresie dorastania. Palenie tytoniu jest czêsto zwi¹zane z innymi zachowaniami problemowymi, szczególnie nadu ywaniem alkoholu. W zwi¹zku z tym, badaj¹c mechanizmy powoduj¹ce przejœcie do kolejnego stadium zagro enia uzale nieniem od tytoniu, nale y uwzglêdniaæ wspó³wystêpowanie Badanie nad zachowaniami zdrowotnymi HBSC maj¹ w Polsce ju prawie -letni¹ tradycjê. Stanowi¹ unikatowe Ÿród³o porównañ miêdzynarodowych i œledzenia trendów w zakresie poziomu wielu wskaÿników dotycz¹cych zdrowia, stylu ycia i œrodowiska, w jakim rozwija siê m³odzie. Próby badania zwi¹zku miêdzy ró nymi zachowaniami niekorzystnymi dla zdrowia podejmowane by³y wielokrotnie w opracowaniach bazuj¹cych na danych polskich i miêdzynarodowych [,,,]. Podejmowano te próby okreœlenia szerokich uwarunkowañ oraz skutków zdrowotnych wystêpowania u m³odzie y mnogich zachowañ ryzykownych. W wielu opracowaniach krajowych analizowano zespó³ zachowañ problemowych, w którym palenie tytoniu by³o jedn¹ z g³ównych czêœci sk³adowych []. W bie ¹cym opracowaniu wy³¹czono palenie tytoniu z takiego zespo³u, uwzglêdniaj¹c w nim jedynie nadu ywanie alkoholu, stosowanie marihuany i zachowania zwi¹zane z przemoc¹. Okaza³o siê, e nasilenie tak zdefiniowanego zespo³u te silnie koreluje z paleniem tytoniu. Z drugiej strony wykazano te, e wczesna inicjacja tytoniowa (zapalenie pierwszego papierosa przed rokiem ycia), znacznie zwiêksza ryzyko nasilenia zachowañ problemowych u nastoka. Próby opisania skutków wczesnej inicjacji tytoniowej zosta³y podjête we wczeœniejszych pracach, bazuj¹cych jedynie na danych polskich []. W pracy Anny Kowalewskiej, wykorzystuj¹c inne wskaÿniki czêstoœci palenia tytoniu, podobnie wykazano, e negatywny wp³yw wczesnej inicjacji tytoniowej silnie zaznacza siê u polskich dziewcz¹t. Podobnie u ch³opców nieoczekiwanie stwierdzono odwrotn¹ zale noœæ czêœciej palili ci, którzy przeszli inicjacjê tytoniow¹ po roku ycia. Bie ¹ce opracowanie daje mo liwoœæ przeprowadzenia szerszych porównañ miêdzynarodowych w tym zakresie. Okaza³o siê, e Polska jest jedynym krajem, w którym notuje siê tak¹ odwrotn¹ zale noœæ, chocia wystêpuje du a grupa krajów, gdzie nie ma statystycznie istotnego zwi¹zku miêdzy czêstoœci¹ palenia a wiekiem inicjacji tytoniowej u ch³opców. Zale noœæ obserwowan¹ w Polsce mo na powi¹zaæ z silnym trendem malej¹cym w zakresie czêstoœci palenia przez ch³opców. Byæ mo e du a czêœæ ch³opców, którzy przeszli wczesn¹ inicjacjê tytoniow¹, nie kontynuuje palenia w wieku a ci, którzy przeszli póÿniejsz¹ inicjacjê s¹ jeszcze w fazie eksperymentowania. Niepokoj¹cym zjawiskiem jest natomiast silniejszy ni w wielu innych krajach zwi¹zek miêdzy wiekiem inicjacji tytoniowej dziewcz¹t, z nasileniem u nich zespo³u ZZR. Mimo, e polskie dziewczêta ogólnie rzadziej pal¹ ni rówieœniczki w innych krajach i rzadziej s¹ uwik³ane w mnogie zachowania problemowe, si³a oddzia³ywania wczesnej inicjacji tytoniowej na nasilenie ZZR stosunkowo du a. W grupie m³odzie y wykazuj¹cej œrednie i du e nasilenie ZZR czêœciej pal¹ dziewczêta ni ch³opcy. Wnioski. Wnioskowanie na temat ró nic w zagro eniu paleniem tytoniu i innymi zachowaniami ryzykownymi miêdzy m³odzie ¹ polsk¹ i œredni¹ populacj¹ europejsk¹ zale y od p³ci badanych. Polscy ch³opcy pal¹ regularnie tytoñ z czêstoœci¹ zbli on¹ do œredniej europejskiej, natomiast wczeœniej siêgaj¹ po pierwszego papierosa i czêœciej ni rówieœnicy w wielu innych krajach podejmuj¹ mnogie zachowania ryzykowne dla zdrowia. Polskie dziewczêta wypadaj¹ w œwietle analizowanych wskaÿników lepiej ni rówieœniczki w wielu innych krajach europejskich. Rzadziej pal¹ regularnie tytoñ oraz rzadziej podejmuj¹ mnogie zachowania ryzykowne, natomiast w podobnym wieku podejmuj¹ pierwsze próby palenia papierosów.. Badania wykaza³y, e w wiêkszoœci krajów europejskich wczesna inicjacja tytoniowa wi¹ e siê z wiêkszym ryzykiem czêstego palenia tytoniu w chwili obecnej. Zale noœæ ta jest silniejsza u dziewcz¹t ni u ch³opców. Zapalenie pierwszego papierosa w wieku lub wczeœniej wi¹ e siê te ze znacznie wiêkszym ryzykiem rozwoju zespo³u zachowañ problemowych, obejmuj¹cego nadu ywanie innych substancji psychoaktywnych i zachowania zwi¹zane z przemoc¹. Natomiast niepodejmowanie prób palenia tytoniu stanowi czynnik chroni¹cy przed póÿniejszymi innymi zachowaniami problemowymi.. M³odzie, która reprezentuje mnogie zachowania problemowe w wiêkszoœci tak- e pali tytoñ. Odsetki regularnych palaczy wœród ch³opców uwik³anych w mnogie zachowania problemowe siêgaj¹ w wielu krajach -%, a dziewcz¹t nawet -%. Piœmiennictwo. Bartlett R., Holdich-Davis D., Belyea M.: Problem behaviors in adolescents. Pediatric Nursing,,.. Bobrowski K.J., Czaba³a J.C., Brykczyñska C.: Zachowania ryzykowne jako wymiar oceny stanu zdrowia psychicznego m³odzie y. Postêpy Psychiatrii i Neurologii,,.. Chun H., Mobley M.: Gender and grade-level comparisons in the structure of problem behaviors among adolescents. J. Adolesc. (w druku).. Currie C., Nic Gabhainn S., Godeau E. et al.: Inequalities in Young People's Health. HBSC International Report from the / Survey. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen.. Ellickson P.L., Tucker J.S., Klein D.J.: Reducing early smokers' risk for future smoking and other problem behavior: Insights from a five-year longitudinal study. J. Adolesc. Health,,.. Hanna E.Z., Yi H.Y., Dufour M.C. et al.: The reionship of early-onset regular smoking to alcohol use, depression, illicit drug use, and other risky behaviors during early adolescence: results from the youth supplement to the third national health and nutrition examination survey. J. Subst. Abuse,,.. Kandel D.: Stages in adolescent involvement in drug use. Science,,.. Kowalewska A.: Wiek inicjacji tytoniowej a czêstoœæ palenia tytoniu przez m³odzie w Polsce. Przegl. Lek.,,.. Liu H., Yu S., Cottrell L. et al.: Personal values and involvement in problem behaviors among Bahamian early adolescents: a cross-sectional study. BMC Public Health,,.. Mazur J., Kowalewska A., Woynarowska B.: Picie alkoholu a inne zachowania ryzykowne dla zdrowia m³odzie y w wieku -. Med. Wieku Rozw.,,.. Mazur J., Woynarowska B., Ko³o³o H.: Zdrowie subiektywne, styl ycia i œrodowisko psychospo³eczne m³odzie y szkolnej w Polsce. Raport techniczny z badañ HBSC. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa.. Mazur J. Woynarowska B.: Wspó³wystêpowanie palenia tytoniu i picia alkoholu w zespole zachowañ ryzykownych u m³odzie y szkolnej. Tendencje zmian w ach -. Alkoholizm i Narkomania,,.. Mazur J., Tabak I., Ma³kowska-Szkutnik A. i wsp.: Czynniki chroni¹ce m³odzie -letni¹ przed podejmowaniem zachowañ ryzykownych. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa.. Myers M.G., Kelly J.F.: Cigarette smoking among adolescents with alcohol and other drug use problems. Alcohol Res. Health,,.. Pickett W., Schmid H., Boyce W.F., et al.: Multiple risk behavior and injury. An international analysis of young people. Arch. Pediatr. Adolesc. Med.,,.. Œwiderska-Kopacz J., Marcinkowski T.J.: Zachowania zdrowotne m³odzie y gimnazjalnej i wybrane ich uwarunkowania. Czêœæ I: palenie tytoniu. Probl. Hig. Epidem.,,.. Tarter R.E., Vanyukov M., Kirisci M. et al.: Predictors of marijuana use in adolescents before and after licit drug use: Examination of the gateway hypothesis. Am. J. Psychiatry,,.. Yugo M., Davidson M.J.: Connectedness within social contexts: The reion to adolescent health. Health Policy,,. Przegl¹d Lekarski / / J. Mazur i wsp.