Politechnika Wrocławska Roman Pietroń ZARZĄDZANIE LOGISTYKĄ (Wybrane zagadnienia i materiały wykładu dla 4 roku ZIM Inż.) Roman Pietroń Wrocław 2006
SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 3 Pojęcie logistyki, systemu logistycznego i zarządzania logistycznego 6 Organizacja systemu logistycznego... 16 Logistyka a kontroling... 32 Logistyka zaopatrzenia... 42 Logistyka produkcji... 55 Logistyka dystrybucji... 60 Logistyka ochrony środowiska... 66 Magazynowanie i transport... 72 Zastosowania informatyki w logistyce... 89 Logistyczna obsługa klienta... 95 Negocjacje w logistyce... 104 Bibliografia... 107 Pytania zaliczeniowe... 110-2 -
Wprowadzenie Dziedzina wiedzy o nazwie logistyka ma charakter wiedzy praktycznej (stosowanej). Pomimo wielu prób opracowania podstaw teoretycznych dla również nowej odrębnej nauki o tej samej nazwie, lub co najmniej dyscypliny naukowej, istnieje stosunkowo niewiele pomysłów na urzeczywistnienie tego zamiaru. Zakres rozważań podejmowanych w ramach logistyki, zarządzania logistyką lub zarządzania logistycznego jest szeroki wykorzystuje się podstawy teoretyczne, metody i techniki logiki matematycznej 1, ekonomii, zarządzania, ochrony środowiska, informatyki, sztucznej inteligencji, teorii systemów, teorii sterowania, teorii zapasów, itp. Logistyka, traktowana przez wielu jako nowa dyscyplina naukowa, podlega nadmiernym tendencjom separatystycznym, czy też wyolbrzymiania jej znaczenia 2. Wieloaspektowe interpretowanie zagadnień logistyki w sferach ekonomii, zarządzania, ochrony środowiska, informatyki doprowadziło do swego rodzaju eklektyzmu definicyjnego i metodologicznego. Tymczasem podstawowy nurt fenomenu logistycznego dotyczy sfery odpowiedniej organizacji i zarządzania (sterowania) w systemie przemieszczania dóbr. Oczywistym jest fakt istnienia konieczności oddziaływania podmiotu zarządzającego (sterującego) w wielu domenach przedmiotowych: w sferze technicznej, organizacyjnej, ekonomicznej, społecznej, środowiskowej, itp. Pytanie zasadnicze dotyczy przynależności logistyki do rodziny ukształtowanych dziedzin wiedzy tworzących dyscypliny naukowe. Z punktu widzenia metodologii nauk, podstawą do stwierdzenia symptomów rodzenia się dyscypliny naukowej jest swoista pogoń za wyjaśnieniami, które mają charakter uporządkowany i możliwy do weryfikacji w sposób w pełni kontrolowany poprzez konfrontację z danymi empirycznymi (nurt empiryzmu), twierdzeniami już akceptowanymi na gruncie nauki (nurt racjonalizmu) lub zdaniami terminalnymi i kontekstowymi (nurt pozytywizmu). Celem każdej nauki jest organizowanie i klasyfikowanie wiedzy z zastosowaniem zasad wyjaśniania. Analiza cech dziedzinowych, stosowanych metod i kształtowania się odrębnej metodologii w sferze wiedzy logistycznej wydaje się wskazywać (jak dotąd) na brak podstaw do uznania logistyki jako odrębnej dyscypliny naukowej. Słabości teoretyczne i metodologiczne logistyki dotyczą braku oryginalności stosowanej metodologii badawczej, trudności jednoznacznego wyodrębnienia przedmiotu (obiektu) badań, jak również braku swoistych form dla wypowiadanych twierdzeń. Wiedza naukowa powinna także spełniać szereg postulatów dotyczących istniejącej i nowowprowadzanej wiedzy: ogólności, oryginalności, obiektywności, zasadności, ścisłości, komunikatywności, uporządkowania i użyteczności. Struktura współczesnych nauk, poza typowymi rozważaniami nad problemami klasycznymi (abstrakcyjnymi, mono-dyscyplinarnymi), zawiera również próby traktowania rzeczywistości w całości (zamiast we fragmentach), stosowania problematyki interdyscyplinarnej, wielo-dyscyplinarnej oraz rozszerzania problematyki abstrakcyjnej. Każda dziedzina naukowa budowana jest z wykorzystaniem określonych zasad logicznych, metodologicznych i filozoficznych. Rozważając cechy logistyki jako dziedziny wiedzy (w szczególności praktycznej) można zauważyć istnienie podstaw do uznania niektórych jej elementów jako typowych dla dziedziny wiedzy naukowej. Po pierwsze, w logistyce występują zdania (wypowiedzi) o całych zbiorowościach spełniony jest zatem postulat ogólności tworzonej wiedzy. Po drugie, w logistyce tworzone są zdania (twierdzenia) wzbogacające stan wiedzy i wprowadzające wiedzę istotną i użyteczną dla ludzi. Po trzecie, istnieje także podstawa metodologiczna do uznawania prawdziwości (weryfikowania) lub ustalania zgodności (spójności) twierdzeń logistyki, które jednakże uzasadniane i weryfikowane są najczęściej na podstawie badań empirycznych. 1 Należy zauważyć pewien powrót do źródeł w niedalekiej przeszłości (w XVIII w.) logistyka obejmowała zagadnienia logiki praktycznej, przeciwstawiając je logice formalnej uprawianej na gruncie matematyki. 2 Jak twierdzi [Oziemski, 2003, s. 247]...tendencje te są zrozumiałe, świadczą o zafascynowaniu tematem, ale jednocześnie stają się źródłem zbyt wielu uproszczeń i nieporozumień.... - 3 -
Wiedza praktyczna logistyki i zarządzania logistycznego kształtowana jest już od czasów starożytnych, przede wszystkim w aspektach zaopatrywania w wojskowości. Jako stosunkowo nowa dziedzina wiedzy, o niezbyt wyraźnych granicach domenowych, jest także konglomeratem wiedzy pozyskiwanej z wielu dyscyplin, teorii i doktryn 3. Zainteresowania współczesnych badaczy logistyki wyraźnie zaczynają wykraczać poza ramy przedmiotu badań zaopatrzenie - transport magazynowanie zapasy. Ważną rolę w rozwoju podstaw teoretycznych logistyki odgrywają m.in. następujące teorie i metody badawcze: teoria przedsiębiorstwa, teoria produkcji i teoria zapasów, w tym przede wszystkim: prawo rosnących przychodów, prawo korzyści skali, model równowagi przedsiębiorstwa, modele cyklu życia wyrobu, teoria zrównoważonej siły nabywczej ekonomia instytucjonalna, w tym przede wszystkim teoria kosztów transakcyjnych, teoria organizacji sieciowych, wirtualnych i wyobrażeniowych B.Hedberga, ogólna teoria systemów L.Bertalanffy ego, koncepcja homeostazy systemów L.Hendersona i W.Camrona, teoria sterowania, w tym przede wszystkim modele równowagi w systemach sterowania dynamicznego, teoria informacji i komunikacji C.Shannona, teoria zarządzania strategicznego, w tym przede wszystkim modele konkurencji M.E.Portera, K.Ohmae, BCG, koncepcja łańcucha wartości, teoria gier J.Neumana i O.Morgensterna, teoria ryzyka, w tym przede wszystkim ryzyka zarządzania projektem, ryzyka inwestycji rzeczowych i finansowych. Konsekwencją dużego znaczenia praktycznego logistyki we współczesnych systemach gospodarczych jest próba utworzenia swoistej koncepcji zarządzania logistycznego. Logistyka jest wtedy formułowana jako jeszcze jedna moda (orientacja) w sposobach zarządzania, tak jak ma to miejsce np. w zarządzaniu marketingowym, zarządzaniu przez jakość, zarządzaniu kontrolingowym, itp. Pojawiają się także nierozsądne próby podporządkowywania wzajemnego w sferach logistyki, marketingu, jakości, kontrolingu. Zarządzanie logistyczne nie stoi w sprzeczności do klasycznych paradygmatów ekonomii, jest bowiem jedynie wzmocnieniem ich treści, eksponowaniem nowych zjawisk i procesów (np. globalizacji, informatyzacji, itp.). Główne ujęcie logistyki ma charakter przedmiotowo-strukturalny, w którym logistykę traktuje się jako zespół działań związanych z zarządzaniem przemieszczaniem i składowaniem dóbr materialnych 4, które to działania mają ułatwić przepływ dóbr z miejsc pochodzenia do miejsc finalnej konsumpcji, jak również przepływ związanej z nimi informacji, w celu oferowania konsumentowi odpowiedniego poziomu obsługi po rozsądnych kosztach. Logistyka jako wiedza wykorzystywana jest w procesie podejmowania decyzji gospodarczych, społecznych na poziomie mikro-, mezo- i makroekonomicznym. Nie podejmując w tym miejscu zagadnienia systematyzacji teorii, metod i modeli stosowanych w logistyce rozważmy wybrane przykłady zasad, reguł, heurystyk, modeli mentalnych i archetypowych stosowanych w logistyce. Ze względu na wielodziedzinowe i systemowe oddziaływanie podmiotów decyzyjnych (sterujących) w systemach logistycznych, większość formułowanych zasad i reguł logistycznych ma charakter heurystyk ich stosowanie nie jest statystycznym warunkiem wystarczającym osiągania sukcesu w działaniu. Ich podstawą jest zbiorowe doświadczenie uzyskiwane w praktyce gospodarczej oraz fakt egzemplifikacji i potwierdzenia znanych praw ekonomicznych. 3 Zob. np. [Ciesielski 1998], [Chaberek 2000]. 4 Surowców, materiałów, półproduktów, produktów, towarów, ale także i zasobów energetycznych, finansowych, ludzkich. - 4 -
Podstawowe zasady logistyki i zarządzania logistycznego polegają na wskazaniu dominujących czynników (wymiarów i determinant) procesu zarządzania systemem logistycznym. Są to 5 : orientacja na rynek, wyrażająca podstawowe znaczenie rynku konsumenckiego jako źródła sygnałów sterujących w systemie logistycznym, orientacja na integrację, wyrażająca idee systemowe (holistyczne) i centralizacyjne w zarządzaniu systemem logistycznym, orientacja na czas, wyrażająca podstawowe znaczenie czynnika czasu w świadczeniu usług logistycznych (większe niż czynników ekonomicznych i obsługowych), orientacja na przepływy, wyrażająca dążenie do ujęcia procesowego systemów logistycznych. Ponieważ logistyka jako dziedzina wiedzy wspiera działania praktyczne podejmowania decyzji gospodarczych, zawiera także propozycje użytecznych reguł decyzyjnych, mających charakter swoistych maksym zarządzania lub heurystyk prowadzących do skuteczności w rozwiązywaniu problemów logistycznych. Podstawą tych reguł są statystyczne doświadczenia i wiedza uzyskana w praktycznym działaniu, jak również racjonalne analogie i zapożyczenia z wielu dziedzin gospodarczych i ekonomicznych. W praktycznym działaniu logistycznym reguły te stanowią podstawę formułowania strategii logistycznych firm i ich działów. Oprócz zasad i reguł logistycznych, wykorzystywanych zazwyczaj w zarządzaniu strategicznych lub taktycznym (na poziomie całego przedsiębiorstwa lub jego podsystemów funkcjonalnych), w rozwiązywaniu problemów logistycznych wykorzystywane są również heurystyki logistyczne 6. Są to metody, techniki ułatwiające znajdywanie lepszych od dotychczasowych rozwiązań logistycznych z wykorzystaniem metod i technik tzw. heurystyki ogólnej (np. synektyki i innych metod twórczego rozwiązywania problemów) 5 Zob. np. [Blaik 1996, s.198]. 6 Zob. np. [Szałek 1994]. - 5 -
Pojęcie logistyki, systemu logistycznego i zarządzania logistycznego Definiowanie i pojęcie logistyki Istnieje wiele znaczeń i interpretacji słowa "logistyka". Hipotezy dotyczące etymologii tego słowa oparte są na: łacińskim locus, greckim logos i francuskich: logis, loger, logement. Sam termin logistyka pojawia się w historycznych traktatach o wojskowości, ale także i w dziedzinie matematyki (obliczeń praktycznych lub logiki). W etymologii słowa logistyka występują znaczenia: locus [łac.] - miejsce, przestrzeń, logos [grec.] - słowo, nauka, rachunek, logis [franc.] - miejsce, przestrzeń, loger, logement [franc.] - zakwaterowanie, wyekwipowanie. W definiowaniu pojęcia logistyki wykorzystuje się aspekty kontekstowe: przedmiotowe, zarządzania oraz naukowości danej dziedziny wiedzy. Zatem logistyka definiowana jest jako: 1. Aspekt przedmiotowy : organizacja przepływu (przemieszczania i składowania) dóbr i informacji wewnątrz firmy oraz pomiędzy firmą i jej klientami i dostawcami (również: związana z czasem alokacja zasobów). 2. Aspekt zarządzania : "nowy sposób (filozofia) zarządzania" przedsiębiorstwami polegający na orientacji na: integrację (systemowość, łańcuch, sieć dostaw), rynek, czas, przepływy. 3. Aspekt naukowy : dziedzina (jeszcze nie dyscyplina lub nauka) wiedzy wykorzystująca elementy interdyscyplinarne: ekonomii, organizacji i zarządzania, informatyki, teorii systemów. Celem współcześnie pojmowanej gospodarczej logistyki cywilnej jest zwiększenie konkurencyjności i efektywności ekonomicznej firm przez odpowiednie zarządzanie składowaniem i przepływem dóbr (surowców, materiałów, półproduktów, wyrobów i usług finalnych) od dostawcy do odbiorcy końcowego (klienta). Logistyka obejmuje koordynację przepływów dóbr i informacji wewnątrz firmy oraz pomiędzy firmą i jej klientami i dostawcami. W innym ujęciu logistyka to związana z czasem alokacja zasobów. Zakres rozpatrywanych w logistyce przepływów zasileniowych poszerza się - np. istnieje propozycja włączenia także przepływów zasobów energetycznych, finansowych i wiedzy. Rozwój logistyki to historia integracji zadań, funkcji i procesów gospodarczych. Ewolucja rozwoju logistyki firm 1950-1970: rozdzielenie 1970-1990: integracja firmy 1990-: integracja globalna Prognozowanie potrzeb Planowanie produkcji Magazynowanie ZARZĄDZANIE I Zaopatrzenie materiałowe MATERIAŁOWE I Magazynowanie wyrobów I LOGISTYKA Pakowanie I Dystrybucja FIZYCZNA I Transport DYSTRYBUCJA I Obsługa klienta Rys. 1. Ewolucja rozwoju logistyki firm. W logistyce współczesnej zastosowanie ma tzw. zasada 9R (9W), polegająca na zarządzaniu składowaniem i przepływem dóbr od dostawcy do odbiorcy końcowego z właściwym (ang. right) doborem elementów i cech tego procesu: właściwym klientem, właściwym produktem, właściwą - 6 -
ilością, właściwą jakością, właściwym miejscem, właściwym czasem, właściwym kosztem, właściwym sposobem, właściwym dostawcą. Zakres, powiązania i ograniczenia logistyki Zakres działań podejmowanych współcześnie w logistyce jest następujący: ZAOPATRZENIE (ZAKUPY) GOSPODARKA ZAPASAMI (STEROWANIE ZAPASAMI) TRANSPORT (ZARZĄDZANIE RUCHEM, ZARZĄDZANIE TABOREM) OBSŁUGA ZAMÓWIEŃ (OBSŁUGA KLIENTA) GOSPODARKA MAGAZYNOWA (SKŁADOWANIE) GOSPODARKA OPAKOWANIAMI GOSPODARKA ODPADAMI KOORDYNACJA LOGISTYCZNA. Działania logistyczne na poziomie mikrologistyki (logistyki przedsiębiorstw) realizowane są w ścisłym powiązaniu z innymi, funkcjonalnymi działaniami realizowanymi w przedsiębiorstwie. W szczególności, istnieją silne związki logistyki z następującymi funkcjami w przedsiębiorstwie: PRODUKCJA MARKETING FINANSE I KSIĘGOWOŚĆ WPROWADZANIE NOWYCH WYROBÓW GOSPODARKA KADRAMI INWESTYCJE. Istotne znaczenie w skutecznym i efektywnym działaniu logistycznym ma obsługa klienta (wewnętrznego, zewnętrznego), oraz czynniki ekonomiczne. Oznacza to, że nie zawsze należy dążyć do maksymalnego (np. 100%) poziomu obsługi klienta (rys. 2). Przychody Koszt Zysk Przychody Koszt 0 90% 100% Poziom obsługi Rys. 2. Określenie właściwego poziomu obsługi klienta. Poziom obsługi klienta mierzony jest zazwyczaj za pomocą: wskaźników procentowych opisujących sposób realizacji potrzeb klienta, rozpatrywanych w różnych aspektach oraz wskaźników czasowych, opisujących opóźnienia występujące w procesie obsługi klienta. Stosowane są np. następujące sposoby pomiaru poziomu obsługi klienta: Wskaźniki procentowe: zrealizowanych zamówień, zrealizowanych zamówień standardowych, opóźnionych zrealizowanych zamówień, kompletnych zrealizowanych zamówień, reklamacji w zamówieniach, pewności realizacji zamówień, itp. Wskaźniki czasowe: czas realizacji zamówień, czas realizacji dostaw, czas odpowiedzi na pytania klientów, itp. Zarządzanie logistyką - 7 -
Proces organizowania, kierowania i kontroli (sterowania) przepływem dóbr i informacji w przedsiębiorstwie - zarządzania działalnością logistyczną. Pojęcie zarządzania logistyką odnosi się do poziomu operacyjnego (rzadziej taktycznego lub strategicznego) logistyki. Oznacza zmniejszenie znaczenia logistyki w zarządzaniu strategicznym przedsiębiorstwa. Zarządzanie logistyczne Pojęcie zarządzania logistycznego odnosi się zazwyczaj do poziomu strategicznego funkcjonowania logistyki. Oznacza zwiększenie znaczenia logistyki w procesie zarządzania w przedsiębiorstwie - całość procesów zarządzania strategicznego i funkcjonalnego w przedsiębiorstwie jest podporządkowana koncepcjom logistycznym (orientacja integracyjna, rynkowa, czasowa i przepływowa). Logistyka a marketing Częścią wspólną zakresów działania logistyki i marketingu są: proces zaopatrzenia przedsiębiorstwa (rynek zaopatrzenia) oraz proces dystrybucji dóbr na rynkach zbytu (rynek dystrybucji). W tych obszarach powinna następować ścisła współpraca funkcjonalna (lub zadaniowa) logistyki i marketingu. Logistyka marketingowa Pojęcie logistyki marketingowej odnosi się do obszarów logistyki (zaopatrzenia, produkcji, dystrybucji i ochrony środowiska zazwyczaj podporządkowywanych działaniom funkcjonalnym marketingu (logistyka jako narzędzie dla efektywnego marketingu na poziomie strategicznym). Marketing logistyczny Pojęcie marketingu logistycznego odnosi się do obszarów i działań marketingowych zazwyczaj podporządkowywanych działaniom funkcjonalnym logistyki (marketing jako narzędzie efektywnej logistyki realizowanej na poziomie operacyjnym i strategicznym). Metody i narzędzia logistyki 1. ANALIZA SWOT Zastosowanie: ustalenie strategii logistycznej, audyt logistyczny 2. ZASADA PARETO I KLASYFIKACJE ABC/XYZ Zastosowanie: zróżnicowanie zarządzania na każdym poziomie logistyki 3. METODY OPTYMALIZACYJNE I BADAŃ OPERACYJNYCH Zastosowanie: optymalizacja decyzji logistycznych na każdym poziomie logistyki 4. METODY PROGNOZOWANIA I SYMULACJI Zastosowanie: racjonalizacja decyzji logistycznych na każdym poziomie logistyki, opis zjawisk i procesów systemowych 5. METODA 4M (Diagram Ishikawy) Zastosowanie: identyfikacja i opis przyczyn złego funkcjonowania logistyki 6. METODA TBM (Time Based Management) Zastosowanie: kompresja czasu w łańcuchu logistycznym (usuwanie strat czasu) 7. ANALIZA EKSPERTOWA Zastosowanie: Identyfikacja systemu logistycznego, audyt logistyczny, współpraca z dostawcami - 8 -
8. METODA IDEF (IDEF0, IDEF2, IDEF3), BPM Zastosowanie: identyfikacja i opis systemu i procesów logistycznych, analiza łańcucha dostaw, modele referencyjne logistyki (np. model SCOR) 9. METODY ANALIZ WSKAŹNIKOWYCH Zastosowanie: zaopatrzenie, zarządzanie zapasami, gospodarka magazynowa, gospodarka odpadami, obsługa klienta 10. METODY AUDYTOWE Zastosowanie: współpraca z dostawcami, zaopatrzenie, gospodarka magazynowa, gospodarka odpadami, obsługa klienta Zawód logistyka w Polsce Logistyk jako zawód W klasyfikacji zawodów wykonywanych w Polsce brak jest zawodu "logistyk" (istnieje potrzeba zmian). Występuje szereg zawodów i specjalności o charakterze logistycznym (np. magazynier, specjalista ds. transportu, itp.). Mózg Strategia orientacji na klienta Oznaka życia: Pomiar wykonania Serce: Ludzie Centralny system nerwowy: Planowanie i kontrola Sumienie: Ciągłe doskonalenie Krew życia: Nowe produkty Mięśnie i szkielet: Warunki, infrastruktura, dostawcy Powód istnienia: Klienci Rys. 3. Człowiek a orientacja logistyczna - ujęcie metaforyczne. Cechy i kwalifikacje potrzebne w zawodzie logistyka - Umiejętność twórczego i analitycznego myślenia Kreatywność, myślenie koncepcyjne, twórcze rozwiązywanie problemów, umiejętność myślenia cząstkowego i systemowego, twórcza wyobraźnia. - Umiejętność pracy zespołowej, zdolności komunikacyjne i negocjacyjne Umiejętność współdziałania, znajomość technik komunikacji społecznej, pracy w zespole interdyscyplinarnym, umiejętność pracy w zespole międzynarodowym, poszanowanie różnic kulturowych, umiejętność nawiązywania dobrego kontaktu z klientami, zdolności negocjacyjne i koordynacyjne. - Umiejętność wykorzystania technik obliczeniowych Znajomość metod wspomagania decyzji (optymalizacja, symulacja), wiedza dziedzinowa logistyki (transport, produkcja, magazynowanie, ochrona środowiska, finanse, jakość, informatyka, prawo). - Umiejętność planowania, wykorzystania czasu i podejmowania decyzji - 9 -
Znajomość technik planowania i harmonogramowania, umiejętność realistycznej oceny przebiegu działań (poczucie czasu), punktualność i rygoryzm czasowy, szybkie podejmowanie decyzji. - Znajomość języków obcych i różnorodności kulturowej Znajomość przynajmniej jednego języka UE, umiejętność zarządzania różnorodnością kulturową we współpracy logistycznej, doświadczenie w pracy w środowisku międzynarodowym. - Znajomość prawa gospodarczego i ochrony środowiska w Polsce i w UE Znajomość prawa gospodarczego w Polsce i w krajach UE oraz prawa ochrony środowiska. - Umiejętność posługiwania się systemami informatycznymi zarządzania logistyką Znajomość systemów informatycznych logistyki, umiejętność korzystania z Internetu (E-Biznes), baz danych i zintegrowanych systemów informatycznych i telekomunikacyjnych. - Umiejętność ciągłego doskonalenia i podnoszenia kwalifikacji logistycznych Permanentne podnoszenie kwalifikacji zawodowych, aspiracje do zdobywania wiedzy, giętkość poznawcza, szacunek do technologii i nauki. - Umiejętność diagnozowania zagrożeń i wczesnego ostrzegania Umiejętność rozpoznawania ograniczeń i zagrożeń: "pułapki logistyczne" (decyzje osłabiające potencjał logistyczny), "wąskie gardła" (ograniczenia logistyki), "rozmyte cele" (działanie wielokierunkowe bez hierarchii celów), "efekt soczewki" (zawężenie pola obserwacji i doraźne korzyści), "góry lodowe" (rozwiązywanie widocznych problemów), "powrotna fala" (negatywne skutki niepodjętych działań), "gaszenie pożarów" (rozwiązywanie doraźnych problemów - postawa "strażaka"),. Strategie logistyczne przedsiębiorstw Konkurencyjne strategie logistyczne Strategia logistyczna jest jedną ze strategii funkcjonalnych przedsiębiorstwa (obok innych, np. marketingowej, finansowej, produkcyjnej, inwestycyjnej). Strategie logistyczne są sposobem działania konkurencyjnego firm w zakresie zaopatrzenia, magazynowania, transportu i dystrybucji dóbr. Stąd też trudno rozdzielić pojęcie strategii logistycznej od strategii konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Analizowane w kontekście modeli branż M.E.Portera strategie logistyczne mogą być sprowadzone do trzech sytuacji zdobywania i utrzymania przewagi rynkowej. Możliwe są także kombinacje strategii. Firma może budować swoją przewagę logistyczną poprzez: Różnicowanie; Koncentracja; Niski koszt; Podejście mieszane. Z punktu widzenia rosnącego poziomu zarządzania logistycznego w przedsiębiorstwie można wyróżnić następujące strategie logistyczne: Integracja funkcji i procesów; Konsolidacja; Zmniejszanie/eliminacja zapasów; Skracanie cykli; Różnicowanie obsługi klienta; Kooperacja w relacji "dostawca-odbiorca"; Outsourcing logistyczny; Innowacje logistyczne. Strategia logistyczna powinna spełniać następujące warunki: - 10 -
1) powinna być spójna z pozostałymi strategiami funkcjonalnymi firmy i razem z nimi tworzyć optymalną kombinację działań dla wprowadzenia strategii konkurencyjnej firmy, 2) musi obejmować wszystkie zakresy działalności firmy i harmonizować je w aspektach logistycznych. W budowaniu strategii logistycznych wykorzystuje się następujące metody (modele) analiz strategicznych: Analiza SWOT; Koncepcja cyklu życia produktu; Model macierzy BCG (BCG ABB); Koncepcja łańcucha wartości; Metoda Pareto; Metoda profilu firm; Metoda 4M (Ishikawy); Model sektorów M.E.Portera, strategii rynkowych K.Ohmae. Tab. 1. Model Kenichi Ohmae Frontalna konkurencja Unikanie Konkurencji Produkty istniejące Budowanie funkcjonalnej odmienności (np. Caterpillar, Otis) Relatywna przewaga (np. McDonald's, "fast food") Produkty nowe Agresywna inicjatywa (np. Polaroid, biała czekolada) Maksymalizacja satysfakcji odbiorcy Określenie strategii logistycznej firmy Tab. 2. Model Kenichi Ohmae dla logistyki Znane sposoby dostarczania Konfrontacja ze strategiami Maksymalizacja konkurencji logistycznymi konkurentów (np. eliminacja pośredników) Unikanie konfrontacji ze Zmiana form dystrybucji strategiami logistycznymi (np. Family Frost, Timex) konkurentów Nowe sposoby dostarczania Uruchomienie nowej drogi do klienta Maksymalizacja poziomu obsługi rynku (np. Amway, Oriflame, Avon) Reguły i zasady logistyki Reguły logistyczne Reguły logistyczne stanowią swoiste maksymy zarządzania logistycznego. Ich podstawą jest doświadczenie w praktyce gospodarczej oraz wykorzystanie praw ekonomicznych. Reguły są podstawą złożonych strategii logistycznych firm. Na szczeblu przedsiębiorstwa jako całości stosowane są reguły substytucji i komplementarności. Pozostałe reguły stosowane są najczęściej na szczeblu jednostki organizacyjnej firmy. W logistyce stosowane są reguły: Reguła substytucji i komplementarności Połączenie pozornie sprzecznych strategii ogólnych (np. różnicowania i niskiego kosztu). Reguła zróżnicowanej dystrybucji Nie wszystkie produkty/usługi powinny być dostarczane z takim samym poziomem obsługi. Reguła strategii mieszanej Strategie wielowariantowe (mieszane) są tańsze. Reguła racjonalizacji i standaryzacji - 11 -
Racjonalizacja poprzez ciągłą analizę kosztów i zmiany struktur a standaryzacja - ujednolicanie. Reguła konsolidacji Polega na łączeniu dla uzyskania korzyści skali (doświadczenie, koszty jednostkowe). Reguła opóźniania (odraczania) Opóźnienie zmian formy do ostatniego etapu produkcji/dystrybucji lub położenia zapasów. Reguła współbieżności procesów Zamiast działać sekwencyjnie lepiej działać równolegle (skracanie cykli czasowych). Reguła synchronizacji Synchronizacja czynności poprzez opóźnianie jednych i przyspieszanie innych. Rozwiązywanie problemów logistycznych przykłady sukcesów Poszukiwanie nowych rozwiązań problemów logistycznych w nowych sytuacjach zarządzania oparte jest na trzech zasadniczych koncepcjach i schematach analitycznych: Stosowanie reguł racjonalizacji, usprawniania i integracji pionowej; Optymalizacja w ramach modeli "trade off", analiza zalet i wad integracji pionowej; Racjonalizacja mieszana (np. modele "trade up", algorytm EC E.Goldratta, integracja pionowa w łańcuchu lub sieci dostaw). Różnice w zastosowanych podejściach dotyczą zakresu odwzorowania relacji pomiędzy firmą, jej dostawcami i odbiorcami. W historii rozwoju systemów organizacji produkcji, zaopatrzenia i dostaw oraz całościowego podejścia w ramach logistyki przedsiębiorstw stosowano różne rozwiązania oparte na ww. regułach, strategiach i zasadach. Istnieje wiele przykładów spektakularnych sukcesów firm, które skutecznie zastosowały w swoim czasie nowatorskie rozwiązania problemów logistycznych opartych na różnych strategiach, zasadach i regułach organizacyjnych. Przypadek Ford Motor Company - Ford T ("Blaszana Liza") Nowatorstwo w logistyce produkcji i zaopatrzenia - tzw. fordyzm. W 1913 r. Ford Motor Company w Detroit wprowadza kompletny "montaż samochodu w ruchu", od podwozia do gotowego samochodu. Zamiast brygad roboczych i narzędzi przesuwa się produkt. Dzięki temu skrócony został czas montażu. Sam produkt charakteryzował się uproszczeniem konstrukcji znanego modelu Renault. Przypadek Toyota Motor Corporation Nowatorstwo w logistyce zaopatrzenia, produkcji i dystrybucji - tzw. toyotyzm. Menedżerowie z Toyota Motor Company zaadaptowali rozwiązania logistyczne stosowane w sieciach handlowych w USA przy równoczesnym zróżnicowaniu produktowym (strategie firm Chevrolet, GM). Dostawy uruchamiane są przez klientów, którzy zgłaszając chęć zakupu wyrobu finalnego (towaru) uruchamiają przepływy dostawcze pomiędzy ogniwami systemu (dostawcy, producenci, handel). Najważniejszym elementem zastosowanej strategii logistycznej jest jej orientacja na czas (metoda JIT), która umożliwia zastosowanie wielu efektywnych rozwiązań w zakresie zarządzania łańcuchem dostaw (partnerstwo, oursourcing) i zarządzania zapasami (produkcja bez zapasów). Przypadek Honda Motor Corporation Nowatorstwo w strategii i regułach logistycznych - strategia zróżnicowania i szybkiej odpowiedzi (tzw. "wojna H-Y"). W 1981 r. dominującym producentem na rynku motocykli była Yamaha, która otwierając nową fabrykę objęła przywództwo rynkowe. Honda, koncentrująca się dotychczas na rynku samochodowym, postanawia walczyć o rynek i zmienia strategię na: zróżnicowanie oferty motocyklowej, obniżenie cen, rozwinięcie dystrybucji, zwiększenie nakładów na reklamę. Honda zwiększa w ciągu 18 miesięcy liczbę oferowanych modeli od 60 do 113 (w tym samym czasie Yamaha wprowadza tylko 37 zmian w ofercie). Podobne strategie zaczęły stosować - 12 -
inne firmy w Japonii, Europie i USA (np. Sony, Sharp, Toyota, Hitachi, NEC, Toshiba, Benetton, Federal Express, Domino's Pizza, Wilson Art, McDonald's). Przypadek SKF Nowatorstwo w strategii i regułach logistycznych - reguła substytucji. Na początku lat 80. szwedzka firma SKF - producent łożysk, posiadający fabryki w Szwecji, Niemczech, Anglii, Francji i Włoszech, staje w obliczu konkurencji firm japońskich i zaczyna przegrywać w Europie w rywalizacji cenowej. Diagnoza sytuacji wykazała, że japońscy producenci skoncentrowali się na mniejszej liczbie typów łożysk - tych, na które był stały i duży popyt (SKF produkował ok. 50 tys. typów łożysk). Firma SKF nie osiągała korzyści skali i doświadczenia, wprowadzając równocześnie "parasol cenowy" nad firmami japońskimi. Firma SKF po rozpoznaniu i analizie zależności pomiędzy kosztami dystrybucji i produkcji łożysk zdecydowano się na koncentrację produkcji poszczególnych typów w pojedynczych fabrykach. Opracowano system planowania i przepływu informacji pozwalający na odpowiednie sterowanie produkcją, zapasami i transportem. Pomimo wzrostu kosztów transportu, obniżka kosztów produkcji (korzyści skali i doświadczenia), kosztów zapasów (lepsze planowanie i koncentracja zapasów) pozwoliła na obniżenie łącznych kosztów logistycznych. Przypadek Wal-Mart Nowatorstwo w sferze przepływów bez składowania - tzw. cross-docking. W 1979 r. Wal-Mart - mały detalista na południu USA z 229 sklepami dyskontowymi wprowadza nowe rozwiązanie w zakresie systemu uzupełniania zapasów. Źródłem sukcesu jest koncentracja na zaspokojeniu potrzeb klienta, z misją zapewnienia klientom dostępu do dobrych jakościowo towarów wtedy, gdy klienci tego potrzebują, przy równoczesnym uzyskaniu struktury kosztów logistycznych pozwalającej na konkurencję cenową i zdobyciu reputacji wiarygodnej firmy. Najważniejszymi elementami strategii logistycznej był sposób uzupełniania zapasów oraz szybki i sprawny system transportowy. W pierwszym etapie wyznaczono lokalizację centrum dystrybucyjnego, następnie lokalizację sklepów. Zastosowano technikę cross-docking. W systemie tym towary są stale dostarczane do punktów rozdzielczych, gdzie są selekcjonowane, przepakowywane i wysyłane do sklepów, bez tworzenia zapasów. Towary przechodzą z rampy na rampę w krótkim czasie (48 godzin lub mniej) - firma uzyskuje korzyści pełnego wykorzystania transportu (partia towaru odpowiada ładowności) oraz zmniejszenia kosztów zapasu i składowania. W Wal-Mart 85% towarów przepływa przez hurtownie bez składowania. U rywala w branży handlowej - firmie Kmart (z 1891 sklepami dyskontowymi i dwukrotnie większymi średnimi przychodami ze sprzedaży w jednym sklepie) wskaźnik ten wynosił 50%. Dzisiaj Wal-Mart jest największym i najbardziej rentownym detalistą światowym (ROE=32%, wartość rynkowa firmy 10 krotnie przewyższa wartość księgową). Przypadek DHL (podobnie Federal Express) Nowatorstwo w strategii i regułach logistycznych - strategie koncentracji i kompleksowości. Firma DHL (założona w 1969 r. w Kaliforni) zatrudnia 34 tys. osób i obsługuje ponad 1 mln klientów na całym świecie. Dostarcza przesyłki do 220 krajów, wykorzystując 10 tys. własnych pojazdów kurierskich i 140 własnych oraz dzierżawionych samolotów. DHL stworzyła sieć dystrybucyjną typu "piasty i szprychy". Punktów centralnych ("piast") jest ok. 20. W oparciu o własną bazę firma zapewnia szybkie przemieszczanie drobnych przesyłek. Firma rozwija strategię tworzenia nowego rynku: dąży do zaspokojenia potrzeb odbiorcy przy wykorzystaniu innowacyjnej kombinacji zasobów i umiejętności. DHL obsługuje np. Toyota Motor Corporation w systemie JIT (wspólnie z Japan Airlines). Jako przewoźnik działa w systemie: zamówienie przed wieczorem, dostawa przed południem dnia następnego. Bazą w Europie jest Toyota Parts Center w pobliżu Brukseli oraz 6 magazynów (subcentrów) w całej Europie sprzężonych siecią linii lotniczych i samochodowych. Przypadek Domino's Pizza Nowatorstwo w strategii i regułach logistycznych - reguła komplementarności. Firma Domino Pizza - główny konkurent Pizza Hut na rynku amerykańskim, znacznie zwiększa swój udział w sprzedaży dzięki strategii polegającej na oferowaniu wysokiego rabatu w przypadku, gdy dostawa do domu klienta trwa dłużej niż 30 minut. - 13 -
Przypadek Benetton Nowatorstwo w sferze strategii logistycznej i stosowanych reguł w logistyce dystrybucji - reguła skracania cykli i integracji informacyjnej. Firma Benetton - włoski producent odzieżowy z Ponzano, produkuje i sprzedaje 50 mln sztuk odzieży rocznie. System dystrybucji Benettona opiera się na zintegrowanym systemie informatycznym logistyki sprzedawców, fabryk producenckich i magazynów. Zamówienia z całego świata (z 127 krajów) są zbierane telefonicznie przez 80 agentów firmy. Zamówienia te są przesyłane przez sieć komputerową do Włoch do producenta, gdzie uruchamiany jest odpowiedni program maszyn włókienniczych. Wyprodukowana odzież jest oznakowywana jako towar dla konkretnego odbiorcy. Wchodzi ona następnie w skład zbiorowej przesyłki do danego kraju. Benetton może w ten sposób uzupełniać półki w sklepach, np. w sklepach w USA w ciągu 15 dni. Przypadek 7-Eleven Nowatorstwo w strategii i regułach logistycznych - zastąpienie strategii koncentracji strategią zaspokojenia oczekiwań konsumenckich. W 1991 r. firma 7-Eleven - amerykańska sieć sklepów całodobowych, została przejęta kontrolą przez firmę Ito-Yokado - największą japońską firmę sprzedaży detalicznej. Ponad 7 tys. amerykańskich i kanadyjskich placówek sprzedaży detalicznej stało w obliczu bankructwa. Receptą japońskiego właściciela na złe zarządzanie i kryzys finansowy było zastąpienie strategii koncentracji na wzroście sprzedaży strategią pełnego zaspokojenia oczekiwań klientów. Najważniejsze elementy nowego stylu organizacji i zarządzania logistyką dotyczyły polityki cenowej, reklamy, ale także systemu dystrybucji i zarządzania zapasami. Wprowadzono projekt "Przyspieszonego Zarządzania Zapasami" (min. 12 krotny obrót zapasami w ciągu roku w USA i 30 krotny obrót zapasami w ciągu roku w Japonii). Wprowadzone zostały regionalne centra dystrybucji, które zastąpiły tradycyjny system dostaw towarów bezpośrednio od producentów do hurtowników. Ciekawostką jest także celowe opóźnienie instalacji elektronicznych POS w USA (czas na szkolenia i wdrożenia). Przypadek Foremost-McKesson Nowatorstwo w sferze strategii logistycznej i stosowanych reguł - strategia zróżnicowania. Firma Foremost-McKesson - północnoamerykańska firma hurtowa w branży chemicznej na początku lat 80. wpadła w tzw. "pułapkę pośrednika", polegającą na tym, że detaliści zaczęli w coraz większym stopniu zaopatrywać się bezpośrednio u producentów. Jako odpowiedź, Foremost-McKesson rozszerza zakres usług logistycznych: rozwija system usuwania odpadów produkcyjnych producentów, opracowuje system przeglądu magazynów producentów z ułatwieniem zarządzania zapasami oraz wypożycza detalistom odpowiedni sprzęt i zapewnia szkolenie personelu. Wykorzystuje zatem strategie: zarządzania łańcuchami dostaw, kooperacji, skracania cykli, redukcji zapasów i logistycznego różnicowania. Tendencje w logistyce współczesnej W logistyce współczesnej występuje różnorodność kierunków rozwoju, wynikających z interdyscyplinarności i specyfiki dziedzinowej: metod organizacji i zarządzania w sferze zaopatrzenia, produkcji, magazynowania, transportu, spedycji, dystrybucji, narzędzi i technik informatycznych oraz infrastruktury technicznej. Główne cechy rozwoju współczesnej logistyki to 7 : Postępująca globalizacja rynków produkcji i zbytu, ekspansja terytorialna operatorów logistycznych. Konsolidacja produkcji i systemów logistycznych (np. co-packing, co-manufacturing, konsolidacja produkcji i dystrybucji). Zmiany popytu (wzrost siły rynkowej konsumentów, skrócenie cyklu żywotności produktów/usług). Powstawanie sieci logistycznych (np. Keiretsu, wirtualnej logistyki). Wykorzystanie specjalizowanych operatorów logistycznych (ang. third party logistics, fourth party logistics, outsourcing). 7 Zob. np. wyniki badań firm doradczych A.T.Kearney, Data Group. - 14 -
Zmniejszenie zakresu dodawania wartości, głębokości przerobu (np. dostawy modułowe). Ograniczanie liczby dostawców, silniejsze związki współpracy, powstawanie grup zakupowych (np. marketing partnerski, Keiretsu, ECR, JIT II). Rozwój logistycznych zintegrowanych systemów informatycznych (systemy LRP, ERP). Zjawisko "turbologistyki" - zastosowania "nowych" metod, technik i technologii zarządzania w nowym otoczeniu (np. TBM, TQM, Kaizen, BM, QR, ECR, BPR, LM, JIT). Rozszerzenie zakresu i poziomu integracji funkcji logistycznych (np. włączanie procesów finansowych i wykorzystania wiedzy, logistyka miast, regionów i ponadnarodowa). Wzrost znaczenia logistyki ochrony środowiska, tzw. "zielonej logistyki" (np. recykling opakowań, materiałów i ich utylizacja). Zmniejszenie znaczenia kosztów magazynowania (ograniczenie redukcji). Wzrost znaczenia kosztów transportu (przyczyny: globalizacja, kryzys paliwowy, ograniczenia komunikacyjne i prawne). Wzrost znaczenia E-Business, M-Business w logistyce (Internet, B2B, B2C, C2B, C2C,...). - 15 -
Organizacja systemu logistycznego Zarządzanie logistyką problemy organizacyjne Istotnym elementem prawidłowej organizacji i zarządzania logistyką jest wybór odpowiedniego dla firmy modelu struktury organizacyjnej. Obszar rozwiązań problemów organizacyjnych logistyki wyznaczony jest następującymi biegunami cech: - strategia - taktyka, - ujęcie całościowe (systemowe) - ujęcie cząstkowe, - długi horyzont czasowy - krótki horyzont czasowy, - jakość - ilość, - efekty rynkowe i efektywność - koszty i sprawność działania, - centralizacja (integracja) - decentralizacja (specjalizacja). W zarządzaniu logistycznym kierownictwo sfery logistyki powinno zwracać uwagę na rozwiązywanie szczegółowych problemów w aspekcie ilościowym, dziedzinowym, taktycznym i operacyjnym, ale równocześnie powinno być przygotowane do rozwiązywania problemów w aspekcie jakościowym, zintegrowanym, rynkowym i strategicznym. Tab. 3. Zasady organizacji logistyki przedsiębiorstwa. Zasady logistyki i zarządzania Zasady organizacji logistycznego przedsiębiorstw Orientacja na czas Szybkie przygotowanie materiałów, informacji Redukcja szczebli hierarchicznych zarządzania Struktury proste, ograniczenie faz decyzyjnych Uzgadnianie celów odniesionych do czasu Redukcja przestojów Orientacja rynkowa Dostosowanie organizacji do strategii rynkowej Różnicowanie działalności według grup klientów Tworzenie struktur działania Dostosowanie organizacji do zmian otoczenia Orientacja na integrację Integracja przepływów materiału i informacji Integracja podstawowych funkcji Redukcja organizacyjnych sfer nieokreśloności Unikanie organizacji sprzecznej z przepływami Dążenie do całościowej odpowiedzialności Orientacja na przepływy Sterowanie na podstawie zasady ciągłości Decentralizacja funkcji sterowania Centralizacja funkcji strategicznych Synchronizacja procesów logistycznych Zapewnienie sprawności przepływu informacji Źródło: [Blaik 1996, s. 198]. Obniżenie kosztu funkcjonowania logistyki wymaga na ogół wprowadzenia szeregu przedsięwzięć organizacyjnych. Przykładem takich przedsięwzięć są metody organizacyjne 5Z, 5K: 5Z: 5K (5C) - zero błędów, - jakość, - zero uszkodzeń, - koncentracja, - zero dokumentów, - kooperacja, - zero opóźnień, - kompleksowość usług, - zero zapasów; - kontrola kosztów. - 16 -
Wprowadzenie zmian w systemie logistycznym przedsiębiorstwa wymaga także czasu. Przedsięwzięcia zmiany funkcjonowania logistyki w przedsiębiorstwie można podzielić na następujące etapy: - powołanie zespołu opracowującego i wdrażającego zmiany; zespół taki powinien składać się z pracowników zainteresowanych służb i działów i pracować przy dużym zaangażowaniu naczelnego kierownictwa, - opracowanie 5 letniej strategii logistycznej i działań operacyjnych reorganizacji procesów logistycznych firmy oraz oszacowanie kosztów wprowadzenia innowacji, - wdrożenie systemów informatycznych wspomagających zintegrowane planowanie logistyczne; należy rozpocząć prace od unifikacji (standaryzacji) danych w całym przedsiębiorstwie oraz od projektowania infrastruktury informacyjnej (teleinformatycznej), - ustalenie zasad zarządzania operacyjnego, prognozowania oraz odpowiedzialności osobowej w ogniwach systemu, - przeszkolenie pracowników wszystkich służb na wszystkich szczeblach zarządzania w zakresie funkcjonowania logistyki. W integracji systemów logistycznych w przedsiębiorstwach występuje szereg ograniczeń, które mają charakter strukturalny, motywacyjny, informacyjny. Do najczęściej spotykanych w przedsiębiorstwach barier należą: - brak zainteresowania ze strony naczelnego kierownictwa; zespół zajmujący się wprowadzaniem systemu logistycznego nie posiada odpowiednich uprawnień do podejmowania decyzji wymagających istotnych zmian (finansowych, organizacyjnych), - brak współpracy pomiędzy komórkami logistyki; statyczna struktura organizacyjna przestaje być aktualna, - brak pozytywnej motywacji personelu wynikający z nierównomiernego rozłożenia kosztów i potencjalnych problemów oraz iluzorycznych korzyści, - brak sprawnego systemu informacyjnego umożliwiającego planowanie i działania regulacyjne; informacje często przepływają kanałami nieformalnymi. W kształtowaniu struktury organizacyjnej logistyki przedsiębiorstwa wykorzystać można dwa modele (formy czyste) struktur: scentralizowaną i/lub zdecentralizowaną. W strukturze scentralizowanej wszystkie zadania i czynności zaopatrzeniowe są scalane i koncentrowane w ramach jednej sfery funkcjonalnej działalności gospodarczej - logistyki. W strukturze zdecentralizowanej zadania i czynności zaopatrzeniowe są przydzielane organizacyjnie różnym sferom funkcjonalnym przedsiębiorstwa. Określenie stopnia centralizacji i decentralizacji zadań i czynności logistycznych jest problemem złożonym, do rozwiązania, którego niezbędne jest określenie czynników funkcjonowania firmy i potencjalnego ich oddziaływania na funkcjonowanie logistyki. Do ogólnych czynników wpływających na organizację logistyki i uważanych za podstawowe, zaliczyć można m.in.: - wielkość przedsiębiorstwa, zakładów, magazynów, - rodzaj branży, - kultura organizacyjna przedsiębiorstwa, - istniejące, dotychczasowe struktury organizacyjne w przedsiębiorstwie, - kompleksowość i dynamika warunków otoczenia, - zakres i stopień jednorodności programu działania przedsiębiorstwa, - struktura systemu produkcyjnego i procesu technologicznego, - charakter i rola zadań logistycznych w strukturze funkcji i zadań firmy, - stopień znajomości założeń i istoty logistyki w przedsiębiorstwie, - struktura systemu dystrybucji i magazynowania, - zakres i rozmiar kosztów logistyki, - 17 -
- wymagany poziom obsługi dostaw, - wielkość i struktura łańcucha logistycznego przedsiębiorstwa, - udział w rynku logistycznym przedsiębiorstw, - liczba decyzji logistycznych, - liczba wyodrębnionych logistycznych obszarów decyzyjnych, - ilość i jakość posiadanych informacji (systemów informacyjnych), - intensywność przepływu strumieni materiałowych i produkcyjnych. Ewolucja struktur organizacyjnych logistyki Typy struktur organizacyjnych logistyki: 1. Typ 0 Etap wstępny rozwoju logistyki (do ok. roku 1960) - rozproszenie czynności logistycznych w różnych działach funkcjonalnych firmy. 2. Typ I Procesy integracji czynności logistyki (1960-1970) - rozproszone czynności zostają grupowane w ramach podfunkcji firmy (zarządzanie materiałami, dystrybucja fizyczna). 3. Typ II Integracja wybranych zbiorów czynności logistycznych na poziomie funkcji firmy (1970-1980) - powstawanie działów logistyki (np. Zarządzanie Materiałami, Dystrybucja Fizyczna). 4. Typ III Instytucjonalizacja (biurokratyzacja) logistyki i tworzenie różnych modeli struktur organizacyjnych (1980-) - modele struktur scentralizowanych, zdecentralizowanych, dywizjonalnych, sztabowych, sztabowo-liniowych, macierzowych. 5. Typ IV Struktury łańcuchowe z outsourcingiem (3PL), konglomeraty (1990-). 6. Typ V Struktury sieciowe logistyki (1995-) - łączenie łańcuchów logistycznych z dobrowolnym uczestnictwem firm. Powstają sieci z zarządzającym koordynatorem (np. Keiretsu, 4PL, sieci z centrum wirtualnym WCL), sieci policentryczne (np. grupy Keiretsu, sieci regionalne). Przegląd modeli struktur typu III organizacji logistyki Obserwacje sposobów funkcjonowania wielu firm i organizacyjnej realizacji ich funkcji logistycznych prowadzą do spostrzeżeń wzrostu stopnia koncentracji (centralizacji) zadań logistycznych wywołanego wzrostem stopnia kompleksowości i dynamiki powiązań z otoczeniem, wzrostem jednorodności produktów i rynków dostawców oraz wzrostem kompleksowości przepływów informacji i towarów. Centralizacja i decentralizacja organizacji logistyki może odwzorowywać modele organizacji funkcjonalnej w układzie liniowym (rys. 3, rys. 4), układzie sztabowo-liniowym (rys. 5) lub też w układzie specjalizacji dywizjonalnej (rys. 6, rys. 7, rys. 8). Zarząd firmy Finanse Produkcja Marketing LOGISTYKA - 18 -
Rys. 3. Organizacja logistyki jako podstawowego działu funkcjonalnego. Zarząd firmy Finanse Produkcja Marketing LOGISTYKA Inne Rys. 4. Organizacja logistyki jako działu podporządkowanego działowi podstawowemu. W strukturze zdecentralizowanej zadania logistyczne i czynności są przyporządkowywane organizacyjnie różnym sferom funkcjonalnym przedsiębiorstwa, natomiast organizacja scentralizowana koncentruje zadania i czynności logistyczne w ramach jednej sfery, działu samodzielnego lub podporządkowanego działowi podstawowemu. Liniowy układ funkcjonalny organizacji zadań i czynności logistycznych może być również zastępowany układem liniowosztabowym lub sztabowym. W organizacji liniowo-sztabowej następuje koncentracja logistycznych zadań i czynności sztabowych w centralnym miejscu zarządzania (np. blisko zarządu przedsiębiorstwa) oraz koncentracja logistycznych zadań i czynności liniowych w wyodrębnionej strukturze funkcjonalnej logistyki przedsiębiorstwa. Struktury funkcjonalne logistyki obok niewątpliwych zalet prostoty struktury, integracji i koordynacji przepływów towarowych i informacyjnych, posiadają szereg wad. Do podstawowych wad struktury funkcjonalnej logistyki należą: - wysokie nakłady na ustalenie zakresu odpowiedzialności wewnątrz-organizacyjnej, - tendencja do tworzenia przerostu struktury organizacyjnej - biurokratyzowania, - powstawanie konfliktów wewnątrz-organizacyjnych związanych z zaniedbaniem realizacji celów przedsiębiorstwa jako całości poprzez koncentrowanie się na subcelach poszczególnych sfer funkcjonalnych, - dłuższy czas przestawienia przedsiębiorstwa na nowe segmenty rynkowe, - izolowanie kierownictwa przedsiębiorstwa i wydłużenie czasu pozyskiwania potrzebnych informacji z poszczególnych sfer funkcjonalnych, - konieczność koordynacji poprzez poziome tworzenie stanowisk sztabowych. Zarząd firmy Sztaby logistyczne Finanse Produkcja Marketing LOGISTYKA Rys. 5. Sztabowo-liniowa organizacja logistyki w przedsiębiorstwie. - 19 -
W dużych przedsiębiorstwach, o złożonym procesie produkcyjnym, dąży się do tworzenia struktur organizacyjnych dywizjonalnych, scalania na podstawie kryterium produktów, branży, obszaru działalności lub obszaru przedmiotowego. Korzyści struktur dywizjonalnych uwidaczniają się w obszarze ścisłej koordynacji, decentralizacji decyzji skutkującej w dużej szybkości przepływu informacji i elastyczności rynkowej. Struktura ta posiada także wady związane z względną niezależnością i autonomią dywizjonów skutkującą w niskiej koordynacji pionowej. Praktyka przedsiębiorstw doprowadza często do modyfikacji czystych form struktur dywizjonalnych - powstają dywizjonalne struktury scentralizowane, zdecentralizowane oraz formy mieszane. Centralizacja wszystkich zadań i czynności logistycznych w jednej jednostce organizacyjnej ponad dywizjonami jest możliwa do realizacji w układach produkcyjnych z niezależnymi dywizjonami przy niewielkiej liczbie dziedzin działalności dywizjonów, ich niewielkiego rozmiaru oraz niskim stopniu decentralizacji zadań logistycznych poszczególnych dywizjonów. Decentralizacja zadań i czynności logistycznych i ich włączanie w struktury dywizjonów przy braku centralnego stanowiska (jednostki) koordynacji jest stosowana w dużych przedsiębiorstwach ze znaczną samodzielnością dywizjonów lub ograniczoną samodzielnością z silnym zróżnicowaniem wewnętrznym. W strukturze dywizjonowej obszar logistyki występuje jako równorzędny względem produkcji, marketingu i administracji. Zarząd firmy Finanse Kadry B+R LOGISTYKA Dywizjon A Dywizjon B Dywizjon C Produkcja...... Marketing Administracja Rys. 6. Scentralizowana organizacja logistyki w strukturze dywizjonalnej. Połączenie struktury scentralizowanej koordynacji logistyki i zdecentralizowanego funkcjonowania dywizjonów łączy zalety struktur scentralizowanych i zdecentralizowanych (rys. 6). W szczególności korzystnym jest scentralizowanie zadań i czynności planistycznych i koordynacyjnych w skali całego przedsiębiorstwa oraz zdecentralizowanie zadań i czynności planistycznych, koordynacyjnych i operacyjnych wewnątrz poszczególnych dywizjonów (rys. 7). Inne zalety tego rozwiązania organizacyjnego polegają na osiąganiu korzyści centralizacji (np. możliwości racjonalizacji i optymalizacji zaopatrzenia w skali całego przedsiębiorstwa) oraz korzyści decentralizacji (np. wyraźny podział kompetencji, zadań i odpowiedzialności). Scentralizowana koordynacja (rys. 8) może ponadto umożliwić przedsiębiorstwu orientację na procesy logistyczne istotne z punktu widzenia strategii całego przedsiębiorstwa. - 20 -