TROSZYN 11, gm. WOLIN, woj. zachodniopomorskie (AZP 21-07/72)

RATOWNICZE ARCHEOLOGICZNE BADANIA WYKOPALISKOWE TROSZYN 11, gm. WOLIN, woj. zachodniopomorskie (AZP 21-07/72) Pod redakcją Lecha Czerniaka FUNDACJA UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO GDAŃSK 2010 1

RATOWNICZE ARCHEOLOGICZNE BADANIA WYKOPALISKOWE TROSZYN 11, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie (AZP 21-07/72) Redakcja tomu: Lech Czerniak Materiał ilustracyjny: rysunki Maciej Gościmiński, Ewa Starczewska fotografie Janusz Różycki rysunki cyfrowe i obróbka komputerowa Monika Kalka, Piotr Kalka Opracowanie techniczne - Karolina Czonstke, Maciej Gościmiński, Bartosz Świątkowski Sekretarz tomu: Monika Kwiatkowska 2

SPIS TREŚCI WSTĘP (Lech Czerniak) I. MATERIAŁY KRZEMIENNE ZE STANOWISKA TROSZYN 11, GM. WOLIN (Marcin Wąs) II. OSADNICTWO Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA ZE STANOWISKA TROSZYN 11, GM. WOLIN (Monika Kwiatkowska) IV. OBIEKTY O NIEOKREŚLONEJ PRZYNALEŻNOŚCI KULTUROWEJ ZE STANOWISKA TROSZYN 11, GM. WOLIN (Monika Kwiatkowska) 3

WSTĘP W niniejszym opracowaniu przedstawiamy wyniki archeologicznych badań ratowniczych w pasie budowy obwodnicy Ostromice i Troszyn (w ciągu drogi S3), przeprowadzonych w okresie od czerwca do listopada 2009 roku na stanowisku nr 11 w Troszynie, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie (arkusz AZP 21-07; nr stan. na arkuszu: - 72) (Ryc. 1-2). Stanowisko Troszyn 11 zostało przeznaczone do wyprzedzających badań wykopaliskowych na podstawie badań rozpoznawczych poprzedzających przygotowanie inwestycji. Badania wykopaliskowe na stanowisku przeprowadziła, na zlecenie Fundacji Uniwersytetu Łódzkiego (zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział Szczecin) ekspedycja archeologiczna Instytutu Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego. Pracami w terenie kierowali mgr Anna Anglart i mgr Janusz Różycki. Stanowisko Troszyn 11, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, znajduje się w odległości około 300 metrów na południe od drogi krajowej nr E65 (Świnoujście - Szczecin). Leży ono w obrębie wschodniego skraju Równiny Gryfickiej (Kondracki 2001), zajmując południową krawędź i stok małej doliny. Część zachodnia stanowiska występuje na podłożu gleb ciężkich - gliny, część centralna na podłożu piaszczysto-gliniastym, natomiast wschodnią zajmują gleby bagienne i torfy. Stanowisko przecinają dwa rowy odprowadzające wodę z pobliskich łąk do stawu znajdującego się w północno-zachodniej części eksplorowanego obszaru. Zarówno rów jak i staw porastają drzewa. Powierzchnię stanowiska w momencie rozpoczęcia badań stanowiły podmokłe łąki. Prace badawcze przeprowadzono według zasad przyjętych dla stanowisk eksplorowanych w ramach inwestycji szerokopłaszczyznowych. Warstwę orną na stanowisku zdejmowano mechanicznie za pomocą spychacza i koparki, a odsłoniętą w ten sposób powierzchnię plantowano dodatkowo ręcznie. Warstwa humusu na omawianym stanowisku miała miąższość około 20-40 cm. Pod humusem rejestrowano skałę macierzystą lub nawarstwienia 4 4

akumulacyjne (kulturowe), które eksplorowano metodą warstw mechanicznych, o miąższości ok. 10 cm. Na stanowisku założono siatkę arową zgodną z kierunkiem przebiegu planowanej drogi (NW-SE). Przyjęto podział stanowiska na odcinki (hektary), oznaczone dużymi literami alfabetu (A, B,...), które podzielono na ary o wymiarach: 10 m x 10 m, a te dodatkowo na ćwiartki (5 m x 5 m). Podstawową jednostką eksploracyjną był 1 ar powierzchni. Numeracja arów w ramach odcinka jest trzyczęściowa: duża litera oznacza odcinek (hektar), liczba od 1 do 100 oznacza nr ara, natomiast mała litera odpowiada konkretnej ćwiartce w obrębie ara (a NW, b NE, c SW, d SE), np. A10b. Dla każdego odcinka zastosowano odrębną numerację obiektów i numerów inwentarzowych. Zatem w ramach każdego odcinka numeracja obiektów oraz numery inwentarzowe zaczynają się od 1... przyjmując zawsze oznaczenie dwuelementowe, np.: obiekt B8, C2; nr inw. A17 itp. Każdy ar powierzchni plantowano ręcznie, fotografowano i dokumentowano. Dla arów, na których zaobserwowano obiekty nieruchome lub nawarstwienia kulturowe, wykonywano rysunek w skali 1:20. Natomiast w przypadku arów pozbawionych reliktów osadniczych lub istotnych nawarstwień naturalnych wykonywano rysunek w skali 1:50. Jako zasadę eksploracji obiektów przyjęto, że do momentu rozpoznania nawarstwień obiektu, będą miały zastosowanie warstwy mechaniczne o miąższości 5-10 cm, w zależności od sytuacji stratygraficznej. Ideą nadrzędną było zebranie materiału ruchomego w sposób umożliwiający jego późniejsze rozdzielenie zgodnie z zaobserwowaną stratygrafią obiektu. W praktyce powyższe zasady oznaczały przeprowadzenie następujących czynności: eksplorację warstwami mechanicznymi pierwszej połowy lub dwóch naprzeciwległych ćwiartek obiektu; wykonanie fotografii, rysunku i analizę przekroju pionowego. W efekcie oznaczenia nawarstwień na przekroju pionowym eksplorację pozostałej części obiektu prowadzono metodą warstw naturalnych. Każda warstwa konsystencyjna traktowana była jako odrębna warstwa naturalna i otrzymała odpowiednie oznaczenie na rysunku przekroju pionowego. Obiekty archeologiczne były dokumentowane w granicach ćwiartek arowych, na rysunkach skali 1:20. Wykonano rysunki czarno-białe, z zastosowaniem opisu poszczególnych warstw za pomocą symboli. W efekcie przeprowadzonych prac zweryfikowano wielkość powierzchni stanowiska oraz jego zasięg. Ostatecznie zbadano 97 arów powierzchni stanowiska leżących w ramach pasa drogowego (Ryc. 3). 5 5

Zarejestrowano 146 obiektów nieruchomych o charakterze gospodarczym (Fot. 1-30). Ich ogólną charakterystykę przedstawia tabela 1. Pozyskano materiał ruchomy w postaci 493 fragmenty ceramiki naczyniowej, 5 krzemieni 22 fragm. kości. Na podstawie materiału zabytkowego wyróżniono następujące fazy zasiedlenia stanowiska (Tab. 1): I faza zasiedlenia pradzieje; II faza zasiedlenia wczesne średniowiecze. Pełny opis obiektów nieruchomych, ich zawartości i datowania przedstawia tabela 2. W opracowaniu zastosowano układ chronologiczny. W tekście użyto następujących skrótów nazw kultur archeologicznych i określeń periodyzacyjnych: WŚ okres wczesnego średniowiecza. Legendę dotyczącą symboli użytych przy opisie wypełnisk obiektów archeologicznych zawiera rycina 6. Lech Czerniak 6 6

Tabela 1. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów w rozbiciu na fazy zasiedlenia. FUNKCJA OBIEKTU FAZA ZASIEDLENIA Jama Palenisko Dołek posłupowy Studnia Budynek Krzemienie SUMA Pradzieje 0 0 0 0 0 5 5 krzemieni Wczesne średniowiecze 10 4 4 2 5 25 Nieokreślone 104 0 17 0 0 121 SUMA 114 4 21 2 5 146 7

Tabela 2. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Charakterystyka morfo-metryczna obiektów nieruchomych. NR OB. ODC. AR FUNKCJA PRZEKRÓJ POZIOMY DŁ SZER. GŁĘB. PRZEKR. PIONOWY WYPEŁNISKO A1 A A2 palenisko ósemkowaty 130 86 12 nieckowaty jednowarstwowe jednordne WŚ A2 A A2 jama owalny 142 106 22 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A3 A A4 dołek posłupowy kolisty 30 30 16 u-kształtny dwuwarstwowe nieckowate WŚ A4 A A4 dołek posłupowy kolisty 44 40 18 nieckowaty dwuwarstwowe nieckowate WŚ A5 A A12 / A13 budynek owalny 560 160 48 nieckowaty trójwarstwowe mieszane WŚ A6 A A12 jama owalny 126 104 14 nieckowaty dwuwarstwowe - A7 A A12 jama owalny 78 64 8 nieckowaty dwuwarstwowe nieckowate WŚ A8 A A12 jama owalny 80 64 6 wannowaty dwuwarstwowe WŚ A9 A A4 dołek posłupowy owalny 47 38 14 nieckowaty dwuwarstwowe nieckowate - A10 A A14 / A24 jama owalny 124 82 42 nieckowaty jednowarstwowe jednordne WŚ A11 A A1 / A11 jama półkolisty 124 90 14 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A12 A A13 / A23 jama owalny 142 102 38 nieckowaty dwuwarstwowe WŚ A13 A A19ac jama kolisty 74 72 12 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A14 A A19c jama owalny 192 146 26 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A15 A A19c jama owalny 172 78 42 schodkowy dwuwarstwowe mieszane - A16 A A18ac jama owalny 70 58 14 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A17 A A18c jama amorficzny 114 86 16 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A18 A A19ac jama owalny 128 93 24 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - DATOWANIE A19 A A18bd jama owalny 151 123 14 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe jednordne - A20 A A17c dołek posłupowy kolisty 31 29 7 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A21 A A16d dołek posłupowy kolisty 54 50 14 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A22 A A16c dołek posłupowy owalny 49 42 8 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A23 A A16b jama owalny 161 104 28 nieckowaty wielowarstwowe mieszane - A24 A A16b / A17a jama owalny 125 78 18 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe plamiaste - 8

NR OB. ODC. AR FUNKCJA PRZEKRÓJ POZIOMY DŁ SZER. GŁĘB. PRZEKR. PIONOWY WYPEŁNISKO A25 A A17cd jama owalny 138 70 20 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A26 A A18bd jama owalny 116 100 13 wannowaty dwuwarstwowe hoyzontalne - DATOWANIE A27 A A16c jama owalny 175 100 30 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe jednordne - A28 A A27a dołek posłupowy owalny 47 36 12 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A29 A A28a jama owalny 134 77 18 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A30 A A28d dołek posłupowy owalny 50 48 12 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A31 A A28d dołek posłupowy owalny 32 28 6 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A32 A A29b jama owalny 59 45 18 amorficzny jednowarstwowe jednordne - A33 A A15bd jama trójkątny 74 60 10 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A34 A A15a budynek owalny 284 220 32 amorficzny jednowarstwowe jednordne WŚ A35 A A15a / A25c jama owalny 150 74 16 wannowaty jednowarstwowe jednordne WŚ A36 A A25b jama owalny 74 58 9 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A37 A A25d jama owalny 80 63 17 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A38 A A26d dołek posłupowy owalny 30 27 4 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A39 A A36b jama owalny 267 180 60 schodkowy jednostronnie przegłębiony jednowarstwowe jednordne - A40 A A46d jama owalny 97 52 20 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe jednordne - A41 A A46d jama nerkowaty 146 102 36 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem wielowarstwowe mieszane - A42 A A46a jama owalny 200 72 14 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A43 A A46b jama owalny 106 96 38 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem wielowarstwowe mieszane - A44 A A56b jama owalny 121 52 16 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A45 A A29d jama owalny 93 66 20 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A46 A A56d jama owalny 122 82 34 trójkątny wielowarstwowe mieszane - A47 A A35a jama owalny 105 97 20 wannowaty jednowarstwowe plamiaste - A48 A A35ab jama owalny 125 75 16 wannowaty jednowarstwowe plamiaste - 9

NR OB. ODC. AR FUNKCJA PRZEKRÓJ POZIOMY DŁ SZER. GŁĘB. PRZEKR. PIONOWY WYPEŁNISKO A49 A A35ac jama owalny 124 100 28 wannowaty dwuwarstwowe mieszane - A50 A A45a jama kolisty 57 53 16 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A51 A A44d jama owalny 68 59 10 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A52 A A44d jama owalny 140 87 22 nieckowaty dwuwarstwowe mieszane - DATOWANIE A53 A A44b / A54d jama owalny 148 82 22 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe plamiaste - A54 A A54cd jama kolisty 90 84 16 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe jednordne - A55 A A34d jama kolisty 79 72 13 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A56 A A34d jama owalny 99 82 10 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A57 A A54a jama owalny 170 96 30 nieckowaty dwuwarstwowe mieszane - A58 A A1a / A11c studnia prostokątny 110 100 86 - jednowarstwowe jednordne WŚ A59 A A33c palenisko owalny 96 72 15 wannowaty jednowarstwowe jednordne WŚ A60 A A33abcd budynek owalny 506 346 30 wannowaty dwuwarstwowe mieszane WŚ A61 A A33a palenisko owalny 146 138 20 wannowaty jednowarstwowe jednordne WŚ A62 A A23b jama owalny 171 104 12 wannowaty dwuwarstwowe diagonalne - A63 A A33a palenisko owalny 132 121 12 amorficzny jednowarstwowe jednordne WŚ A64 A A24b jama owalny 188 86 20 wannowaty jednowarstwowe plamiaste - A65 A A42d jama owalny 269 141 42 schodkowy obustronnie przegłębiony wielowarstwowe mieszane - A66 A A22d jama owalny 121 86 28 nieckowaty wielowarstwowe mieszane - A67 A A43ab jama owalny 164 80 18 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe jednordne - A68 A A43c jama owalny 91 63 10 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A69 A A43a jama owalny 115 100 20 nieckowaty wielowarstwowe nieckowate - A70 A A65bd jama owalny 257 111 34 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A71 A A66d jama owalny 144 99 10 wannowaty jednowarstwowe jednordne - 10

NR OB. ODC. AR FUNKCJA PRZEKRÓJ POZIOMY DŁ SZER. GŁĘB. PRZEKR. PIONOWY WYPEŁNISKO A72 A A64c jama owalny 123 80 10 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A73 A A67d dołek posłupowy kolisty 34 30 10 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - DATOWANIE A74 A A67d jama owalny 68 49 16 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem wielowarstwowe diagonalne - A75 A A67c jama owalny 110 64 14 wannowaty dwuwarstwowe diagonalne - A76 A A57c jama owalny 104 64 16 nieckowaty dwuwarstwowe diagonalne - A77 A A47c jama owalny 120 88 11 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A78 A A37b dołek posłupowy owalny 48 28 5 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A79 A A37c dołek posłupowy owalny 33 30 5 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A80 A A48b jama owalny 144 76 26 schodkowy jednostronnie przegłębiony jednowarstwowe jednordne WŚ A81 A A49ab jama owalny 216 96 58 trójkątny jednowarstwowe jednordne WŚ A82 A A38d dołek posłupowy kolisty 57 54 18 schodkowy dwuwarstwowe mieszane WŚ A83 A A48a jama owalny 71 52 10 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A84 A A57b / A58a jama owalny 71 40 8 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A85 A A40a/ A49cd/ A50c budynek owalny 924 268 26 wannowaty jednowarstwowe jednordne WŚ A86 A A39ac/ A48d/ A49c budynek amorficzny 294 246 18 wannowaty jednowarstwowe jednordne WŚ A87 A A50c dołek posłupowy kolisty 54 53 10 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A88 A A58b jama owalny 178 104 26 nieckowaty wielowarstwowe mieszane - A89 A A68d jama owalny 176 118 44 schodkowy jednostronnie przegłębiony dwuwarstwowe diagonalne - A90 A A69d jama owalny 238 106 20 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A91 A A10d jama owalny 130 50 50 wannowaty dwuwarstwowe hoyzontalne - A92 A A20ac jama owalny 168 134 12 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A93 A A50a jama owalny 208 156 22 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A94 A A40c jama owalny 186 100 34 nieckowaty dwuwarstwowe nieckowate - 11

NR OB. ODC. AR FUNKCJA PRZEKRÓJ POZIOMY DŁ SZER. GŁĘB. PRZEKR. PIONOWY WYPEŁNISKO DATOWANIE A95 A A30c jama owalny 100 62 24 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe plamiaste - A96 A A30c jama owalny 139 70 18 wannowaty jednowarstwowe plamiaste - A97 A A70d jama owalny 140 118 16 wannowaty dwuwarstwowe nieckowate - A98 A A60ac jama owalny 356 252 25 wannowaty jednowarstwowe jednordne - A99 A A5b jama owalny 264 160 26 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem dwuwarstwowe hoyzontalne WŚ A100 A A6bd jama owalny 76 76 18 nieckowaty jednowarstwowe jednordne - A101 A A7a jama owalny 286 126 38 nieckowaty wielowarstwowe mieszane - A102 A A8a jama owalny 144 58 22 nieckowaty jednowarstwowe jednordne WŚ A103 A A9b jama owalny 98 62 18 nieckowaty dwuwarstwowe nieckowate - A104 A A9d jama owalny 212 118 18 amorficzny jednowarstwowe jednordne - B1 B B10c jama owalny 99 62 17 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne - B2 B B8acd studnia owalny 456 320 100 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne WŚ? B3 B B9ab jama owalny 208 110 24 nieckowaty dwuwarstwowe mieszane - B4 B B8b jama owalny 170 82 16 wannowaty jednowarstwowe jednorodne WŚ B5 B B7a jama owalny 160 90 46 schodkowy jednostronnie przegłębiony dwuwarstwowe horyzontalne - B6 B B6b / B16d jama owalny 141 83 25 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem dwuwarstwowe mieszane - B7 B B5b jama owalny 64 47 14 nieckowaty z przegłębieniem dwuwarstwowe diagonalne - B8 B B4a jama owalny 78 58 15 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne - B9 B B4b jama owalny 158 93 10 wannowaty jednowarstwowe jednorodne - B10 B B15d jama owalny 139 80 16 wannowaty jednowarstwowe jednorodne - B11 B B14cd jama owalny 512 140 24 wannowaty jednowarstwowe plamiaste - B12 B B16d jama owalny 62 48 12 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne - B13 B B35ab jama owalny 162 95 6 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne - B14 B B26ab jama owalny 149 94 22 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem dwuwarstwowe horyzontalne - 12

NR OB. ODC. AR FUNKCJA PRZEKRÓJ POZIOMY DŁ SZER. GŁĘB. PRZEKR. PIONOWY WYPEŁNISKO B15 B B25a jama owalny 94 93 24 wannowaty dwuwarstwowe nieckowate - DATOWANIE B16 B B36b jama owalny 166 90 29 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe jednorodne - B17 B B37b jama owalny 215 88 12 wannowaty jednowarstwowe jednorodne - B18 B B37c jama owalny 184 88 20 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe jednorodne - B19 B B27a jama kolisty 66 63 12 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne - B20 B B37ac jama owalny 287 154 52 schodkowy asymetrycznie przegłębiony wielowarstwowe mieszane - B21 B B15a jama owalny 88 54 6 wannowaty jednowarstwowe jednorodne - B22 B B26bd jama owalny 258 91 12 wannowaty jednowarstwowe jednorodne - B23 B B46 dołek posłupowy kolisty 52 49 15 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne - B24 B B47 dołek posłupowy kolisty 84 78 12 wannowaty dwuwarstwowe diagonalne - B25 B B55 dołek posłupowy kolisty 39 36 8 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne - B26 B B55 / B65 jama kolisty 174 164 5 wannowaty jednowarstwowe jednorodne - B27 B B56 jama owalny 135 110 16 wannowaty dwuwarstwowe horyzontalne - B28 B B66 dołek posłupowy kolisty 69 66 7 wannowaty jednowarstwowe jednorodne - B29 B B67 jama owalny 207 134 15 wannowaty jednowarstwowe jednorodne - B30 B B57 jama kolisty 86 85 16 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne - B31 B B56 / B57 dołek posłupowy kolisty 61 61 18 nieckowaty jednowarstwowe jednorodne - B32 B B48 dołek posłupowy owalny 66 47 18 nieckowaty jednowarstwowe niejednorodne - B33 B B35a / B45c jama owalny 192 122 5 wannowaty jednowarstwowe niejednorodne - C1 C C1bd jama owalny 122 117 14 wannowaty wielowarstwowe mieszane - C2 C C11a jama owalny 106 94 24 wannowaty dwuwarstwowe horyzontalne - C3 C C11b jama kolisty 58 54 10 nieckowaty jednowarstwowe plamiste - C4 C C21c jama owalny 176 68 8 wannowaty z asymetrycznym przegłębieniem jednowarstwowe jednorodne - C5 C C21a jama owalny 113 77 24 wannowaty wielowarstwowe mieszane - C6 C C41abcd jama owalny 212 110 12 wannowaty jednowarstwowe plamiste - 13

NR OB. ODC. AR FUNKCJA PRZEKRÓJ POZIOMY DŁ SZER. GŁĘB. PRZEKR. PIONOWY WYPEŁNISKO C7 C C31a / C41c jama owalny 160 142 28 nieckowaty z przegłębieniem dwuwarstwowe diagonalne - C8 C C51a jama owalny 110 83 22 nieckowaty jednowarstwowe plamiste - C9 C C51a jama owalny 118 102 22 wannowaty jednowarstwowe jednorodne - DATOWANIE 14

Tabela 3. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Wykaz materiałów zabytkowych zarejestrowanych na stanowisku. NR OB. odc AR FUNKCJA DATOWANIE CERAMIKA DATUJĄCA / ZAB. WYDZIELONE MATERIAŁY O INNYM DATOWANIU / ZAB. WYDZ. A1 A A2 palenisko WŚ 0 0 0 0 0 0 A2 A A2 jama - 0 0 0 0 0 0 A3 A A4 dołek posłupowy WŚ 1 0 0 0 0 0 A4 A A4 dołek posłupowy WŚ 1 0 0 0 0 0 A5 A A12 / A13 budynek WŚ 1 0 0 0 0 0 A6 A A12 jama - 0 0 0 0 0 0 A7 A A12 jama WŚ 2 0 0 0 0 0 A8 A A12 jama WŚ 2 0 0 0 0 0 A9 A A4 dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A10 A A14 / A24 jama WŚ 1 0 0 0 0 0 A11 A A1 / A11 jama - 0 0 0 0 0 0 A12 A A13 / A23 jama WŚ 1 0 0 0 0 0 A13 A A19ac jama - 0 0 0 0 0 0 A14 A A19c jama - 0 0 0 0 0 0 A15 A A19c jama - 0 0 0 0 0 0 A16 A A18ac jama - 0 0 0 0 0 0 A17 A A18c jama - 0 0 0 0 0 0 A18 A A19ac jama - 0 0 0 0 0 0 A19 A A18bd jama - 0 0 0 0 0 0 A20 A A17c dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A21 A A16d dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A22 A A16c dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A23 A A16b jama - 0 0 0 0 0 0 A24 A A16b / A17a jama - 0 0 0 0 0 0 A25 A A17cd jama - 0 0 0 0 0 0 A26 A A18bd jama - 0 0 0 0 0 0 A27 A A16c jama - 0 0 0 0 0 0 MATER. KRZEMIENNE MATER. KAMIENNE POLEPA KOŚCI 15

NR OB. odc AR FUNKCJA DATOWANIE CERAMIKA DATUJĄCA / ZAB. WYDZIELONE MATERIAŁY O INNYM DATOWANIU / ZAB. WYDZ. A28 A A27a dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A29 A A28a jama - 0 0 0 0 0 0 A30 A A28d dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A31 A A28d dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A32 A A29b jama - 0 0 0 0 0 0 A33 A A15bd jama - 0 0 0 0 0 0 A34 A A15a budynek WŚ 315 0 3 0 0 22 A35 A A15a / A25c jama WŚ 10 0 0 0 0 0 A36 A A25b jama - 0 0 0 0 0 0 A37 A A25d jama - 0 0 0 0 0 0 A38 A A26d dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A39 A A36b jama - 0 0 0 0 0 0 A40 A A46d jama - 0 0 0 0 0 0 A41 A A46d jama - 0 0 0 0 0 0 A42 A A46a jama - 0 0 0 0 0 0 A43 A A46b jama - 0 0 0 0 0 0 A44 A A56b jama - 0 0 0 0 0 0 A45 A A29d jama - 0 0 0 0 0 0 A46 A A56d jama - 0 0 0 0 0 0 A47 A A35a jama - 0 0 0 0 0 0 A48 A A35ab jama - 0 0 0 0 0 0 A49 A A35ac jama - 0 0 0 0 0 0 A50 A A45a jama - 0 0 0 0 0 0 A51 A A44d jama - 0 0 0 0 0 0 A52 A A44d jama - 0 0 0 0 0 0 A53 A A44b / A54d jama - 0 0 0 0 0 0 A54 A A54cd jama - 0 0 0 0 0 0 A55 A A34d jama - 0 0 0 0 0 0 A56 A A34d jama - 0 0 0 0 0 0 MATER. KRZEMIENNE MATER. KAMIENNE POLEPA KOŚCI 16

NR OB. odc AR FUNKCJA DATOWANIE CERAMIKA DATUJĄCA / ZAB. WYDZIELONE MATERIAŁY O INNYM DATOWANIU / ZAB. WYDZ. A57 A A54a jama - 0 0 0 0 0 0 A58 A A1a / A11c studnia WŚ 94 0 0 0 0 0 A59 A A33c palenisko WŚ 0 0 0 0 0 0 A60 A A33abcd budynek WŚ 1 0 0 0 0 0 A61 A A33a palenisko WŚ 0 0 0 0 0 0 A62 A A23b jama - 0 0 0 0 0 0 A63 A A33a palenisko WŚ 0 0 0 0 0 0 A64 A A24b jama - 0 0 0 0 0 0 A65 A A42d jama - 0 0 0 0 0 0 A66 A A22d jama - 0 0 0 0 0 0 A67 A A43ab jama - 0 0 0 0 0 0 A68 A A43c jama - 0 0 0 0 0 0 A69 A A43a jama - 0 0 0 0 0 0 A70 A A65bd jama - 0 0 0 0 0 0 A71 A A66d jama - 0 0 0 0 0 0 A72 A A64c jama - 0 0 0 0 0 0 A73 A A67d dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A74 A A67d jama - 0 0 0 0 0 0 A75 A A67c jama - 0 0 0 0 0 0 A76 A A57c jama - 0 0 0 0 0 0 A77 A A47c jama - 0 0 0 0 0 0 A78 A A37b dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A79 A A37c dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 A80 A A48b jama WŚ 0 0 0 0 0 0 A81 A A49ab jama WŚ 0 0 0 0 0 0 A82 A A38d dołek posłupowy WŚ 0 0 0 0 0 0 A83 A A48a jama - 0 0 0 0 0 0 A84 A A57b / A58a jama - 0 0 0 0 0 0 MATER. KRZEMIENNE MATER. KAMIENNE POLEPA KOŚCI 17

NR OB. odc AR FUNKCJA DATOWANIE CERAMIKA DATUJĄCA / ZAB. WYDZIELONE MATERIAŁY O INNYM DATOWANIU / ZAB. WYDZ. MATER. KRZEMIENNE MATER. KAMIENNE POLEPA KOŚCI A85 A A40a/ A49cd/ A50c budynek WŚ 23 0 0 0 0 0 A86 A A39ac/ A48d/ A49c budynek WŚ 0 0 0 0 0 0 A87 A A50c dołek posłupowy WŚ 0 0 0 0 0 0 A88 A A58b jama - 0 0 0 0 0 0 A89 A A68d jama - 0 0 0 0 0 0 A90 A A69d jama - 0 0 0 0 0 0 A91 A A10d jama - 0 0 0 0 0 0 A92 A A20ac jama - 0 0 0 0 0 0 A93 A A50a jama - 0 0 0 0 0 0 A94 A A40c jama - 0 0 0 0 0 0 A95 A A30c jama - 0 0 0 0 0 0 A96 A A30c jama - 0 0 0 0 0 0 A97 A A70d jama - 0 0 0 0 0 0 A98 A A60ac jama - 0 0 0 0 0 0 A99 A A5b jama WŚ 0 0 0 0 0 0 A100 A A6bd jama - 0 0 0 0 0 0 A101 A A7a jama - 0 0 0 0 0 0 A102 A A8a jama WŚ 0 0 0 0 0 0 A103 A A9b jama - 0 0 0 0 0 0 A104 A A9d jama - 0 0 0 0 0 0 B1 B B10c jama - 0 0 0 0 0 0 B2 B B8acd studnia WŚ? 0 0 0 0 0 0 B3 B B9ab jama - 0 0 0 0 0 0 B4 B B8b jama WŚ 0 0 0 0 0 0 B5 B B7a jama - 0 0 0 0 0 0 B6 B B6b / B16d jama - 0 0 0 0 0 0 18

NR OB. odc AR FUNKCJA DATOWANIE CERAMIKA DATUJĄCA / ZAB. WYDZIELONE MATERIAŁY O INNYM DATOWANIU / ZAB. WYDZ. B7 B B5b jama - 0 0 0 0 0 0 B8 B B4a jama - 0 0 0 0 0 0 B9 B B4b jama - 0 0 0 0 0 0 B10 B B15d jama - 0 0 0 0 0 0 B11 B B14cd jama - 0 0 0 0 0 0 B12 B B16d jama - 0 0 0 0 0 0 B13 B B35ab jama - 0 0 0 0 0 0 B14 B B26ab jama - 0 0 0 0 0 0 B15 B B25a jama - 0 0 0 0 0 0 B16 B B36b jama - 0 0 0 0 0 0 B17 B B37b jama - 0 0 0 0 0 0 B18 B B37c jama - 0 0 0 0 0 0 B19 B B27a jama - 0 0 0 0 0 0 B20 B B37ac jama - 0 0 0 0 0 0 B21 B B15a jama - 0 0 0 0 0 0 B22 B B26bd jama - 0 0 0 0 0 0 B23 B B46 dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 B24 B B47 dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 B25 B B55 dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 B25 B B55 dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 B26 B B55 / B65 jama WŚ 0 0 0 0 0 0 B27 B B56 jama - 0 0 0 0 0 0 B28 B B66 dołek posłupowy WŚ 0 0 0 0 0 0 B29 B B67 jama - 0 0 0 0 0 0 B30 B B57 jama - 0 0 0 0 0 0 B31 B B56 / B57 dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 B32 B B48 dołek posłupowy - 0 0 0 0 0 0 B33 B B35a / B45c jama - 0 0 0 0 0 0 C1 C C1bd jama - 0 0 0 0 0 0 MATER. KRZEMIENNE MATER. KAMIENNE POLEPA KOŚCI 19

NR OB. odc AR FUNKCJA DATOWANIE CERAMIKA DATUJĄCA / ZAB. WYDZIELONE MATERIAŁY O INNYM DATOWANIU / ZAB. WYDZ. C2 C C11a jama - 0 0 0 0 0 0 C3 C C11b jama - 0 0 0 0 0 0 C4 C C21c jama - 0 0 0 0 0 0 C5 C C21a jama - 0 0 0 0 0 0 C6 C C41abcd jama - 0 0 0 0 0 0 C7 C C31a / C41c jama - 0 0 0 0 0 0 C8 C C51a jama - 0 0 0 0 0 0 C9 C C51a jama - 0 0 0 0 0 0 W-wa A-C WŚ-41 0 2 0 0 0 MATER. KRZEMIENNE MATER. KAMIENNE POLEPA KOŚCI 146 obiektów+ warstwa A-C WŚ-452+41-493 5 0 22 20

Ryc. 1. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Plan lokalizacyjny w skali 1:10 000. 21

Ryc. 2. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Lokalizacja stanowiska na trasie inwestycji. 22

Cyfry rzymskie na oznaczenie warstw wg tzw. systemu kujawskiego: I- próchnica zbielicowana a. słabo zbielicowana (barwa ciemnoszara) b. średnio zbielicowana (barwa szara) c. silnie zbielicowana (barwa jasnoszara) II- próchnica niezbielicowana a. intensywnie czarna b. intensywnie brunatna III- namuły IV- torfy i mursze V- detrytus, turfa (szczątki roślinne) VI- warstwa polepy a. lita warstwy polepy b. warstwa polepy rozdrobnionej c. glino-polepa VII- warstwa spalenizny a. warstwa o zabarwieniu spalenizny bez widocznych węgli, lub ze sporadycznymi węglami b. warstwa o zabarwieniu spalenizny intensywnie nasycona węglami VIII- popiół IX- warstwa żużla, szlaki 0(zero)- skała macierzysta a. piasek drobnoziarnisty b. żwir c. glina d. orsztyn e. less X(iks)- warstwa o niejednorodnej konsystencji a. o konsystencji plamistej b. o konsystencji warstwowej w układzie poziomym c. o konsystencji warstwowej w układzie skośnym oznaczenia graficzne: a/b przewaga składnika wymienionego w pierwszej kolejności a//b duża przewaga składnika wymienionego w pierwszej kolejności a-b równowaga udziału składników Ryc. 6. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Legenda do opisu warstw. 26

Fot 1. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Strop obiektu A7. Fot 2. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A7. 27

Fot 5. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Strop obiektu A12. Fot 6. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A12.. 29

Fot 7. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A34. Fot 8. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Etapy eksploracji obiektu A34. 30

Fot 9. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Etapy eksploracji obiektu A34. Fot 10. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Strop obiektu A58. 31

Fot 11. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Etapy eksploracji obiektu A58. Fot 12. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Etapy eksploracji obiektu A58. 32

Fot 13. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Strop obiektu A60. Fot 14. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Etapy eksploracji obiektu A60. 33

Fot 15. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A60. Fot 16. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Strop obiektu A69. 34

Fot 17. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A69. Fot 18. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Stropy obiektów A85 i A87. 35

Fot 19. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A85. Fot 20. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A85. Fot 21. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A85. 36

Fot 22. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A85. Fot 23. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A85. 37

Fot 24. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Strop obiektu A86. Fot 25. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A86. Fot 26. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu A86. 38

Fot 29. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Strop obiektu B2. Fot 30. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Profil obiektu B2. 40

Marcin Wąs ROZDZIAŁ I MATERIAŁY KRZEMIENNE ZE STANOWISKA TROSZYN 11, GM. WOLIN I. Wprowadzenie Podczas ratowniczych badań wykopaliskowych prowadzonych na stanowisku Troszyn 11 pozyskano 5 artefaktów krzemiennych. Zalegały one w niewielkim rozproszeniu w środkowej części S krawędzi wykopu. W sumie krzemienie pochodzą z 3 arów odcinka A: A2, A15, A18. Trzy okazy znaleziono w wypełnisku obiektu A34 związanego z osadnictwem wczesnośredniowiecznym. Pozostałe dwa wytwory pochodzą z warstwy eksploracyjnej poza obiektami (Tabela 1). Ogółem materiał jest jednorodny technologicznie i nie zawiera dystynktywnych form typologicznych. Na strukturę surowcową inwentarza składają się wyłącznie lokalne odmiany krzemienia bałtyckiego. Tabela 1. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Struktura ilościowo-jakościowa inwentarza krzemiennego. MATERIAŁ AR ODŁUPEK UŻYTKOWY ŁUSZCZEŃ ODŁUPEK ŁUSZCZNIOWY OKRUCHY A2 1 A15, ob. A34 1 2 A18 1 RAZEM 1 1 1 2 17 41

II. Klasyfikacja wytworów Materiał krzemienny ze stanowiska Troszyn 11 sklasyfikowano w ramach 4 grup typologicznych. Narzędzia są tutaj reprezentowane przez tylko jeden okaz atypowy. Dwie kolejne formy należą do grupy łuszczniowej. Pozostałą część zbioru stanowią dwa okruchy negatywowe. Inwentarz z Troszyna 11 zawiera następujące wytwory krzemienne: 1. Debitaż Eksploatacja łuszczniowa Odłupek łuszczniowy 1 sztuka Jest to mały (3 cm) okaz odbity od łuszcznia dwubiegunowego o zaawansowanej eksploatacji. Łuszcznie 1 sztuka (Ryc. 1: 2) Okaz ten odkryto w wypełnisku obiektu kultury jastorfskiej A34. Jest to łuszczeń dwubiegunowy o wyraźnie klinowatej formie z jednym wyodrębnionym punktowym biegunem. Jego morfologia sugeruje, że jest raczej łuszczniem narzędziowym niż odmianą rdzeniową służącą wyłącznie do produkcji półsurowca odłupkowego. 2. Narzędzia Odłupek z retuszem użytkowym 1 sztuka (Ryc. 1: 1) Jest to negatywowy odłupek o prostopadłym układzie negatywów. Obie krawędzie mają na całej niemal długości ślady użytkowe w postaci drobnych wyszczerbień. Są one zwłaszcza intensywne w części dystalnej, gdzie w jednej z krawędzi jest wyretuszowana na stronę dolną wnęka (zapewne jest to głębokie wyszczerbienie użytkowe). 3. Inne wytwory 18 42

Poza wytworami, określonymi typologicznie jako elementy debitażu lub narzędzia w inwentarzu tym wyróżniono dwa fragmenty okrucha negatywowego z obiektu A34 tworzące składankę. III. Uwagi końcowe Zabytki krzemienne ze stanowiska Troszyn 11 stanowią zbiór, który ze względu na swoje ubóstwo typologiczne i prostotę technologiczną nie może być jednoznacznie określony chronologicznie, a jego głębsza analiza i charakterystyka nie jest możliwa. Reprezentowana tu metoda łuszczniowa oraz odłupkowa mogą pochodzić z szerokiego spektrum chronologicznego od neolitu do wczesnej epoki żelaza (Balcer 1983; Domańska 1986; Tomaszewski 1997; Lech, Piotrowska 1997). Profil technologiczny inwentarza krzemiennego, i przedstawione powyżej wytwory mogą być jedynymi reliktami o starszej metryce, np. neolitycznej lub z wczesnej epoki brązu. Jednak brak w inwentarzu elementów technologii wiórowej oraz narzędzi typologicznych może sugerować jego jeszcze młodszą metrykę. Potwierdza to dodatkowo brak innych wytworów typowych dla niżowych inwentarzy neolitycznych i wczesno brązowych, np. produktów związanych z metodami wiórowymi oraz narzędzi typologicznych. Na tej podstawie zbiór ten należałoby wiązać raczej z wczesną epoką żelaza. Ryc. 1. Troszyn, gm. Wolin, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 11. Wytwory krzemienne: odłupek z retuszem użytkowym (1), łuszczeń (2). 19 43

LITERTURA Balcer B., 1983 Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem Polski, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź. Domańska L., 1986 Selected problems of coastal zone flint industry in the stone age, [in:] Malinowski T. (ed.), Problems of the stone age in Pomerania, Archaeologia Interregionalis, vol. 7, pp. 233-246. Lech J., Piotrowska D. (red.), 1997 Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa. Tomaszewski J.A., 1997 Późne materiały krzemienne i późne konteksty kilka uwag i obserwacji, [w:] J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, s. 225-238. 20 44

Monika Kwiatkowska ROZDZIAŁ II OSADNICTWO Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA ZE STANOWISKA TROSZYN 11, GM. WOLIN Wstęp Osadnictwo z okresu wczesnego średniowiecza na stanowisku Troszyn 11 zostało zarejestrowane w niewielkiej koncentracji poza pierwotnym zasięgiem stanowiska. Na podstawie rozplanowania obiektów wnosić można, iż kontynuacji średniowiecznych struktur osadniczych można się spodziewać na południe od granicy inwestycji. Miejsce to wydaje się szczególnie atrakcyjne osadniczo z uwagi na obecność dużego zbiornika wodnego jeziora Ostrowo. Osada w Troszynie 11 funkcjonowała najprawdopodobniej w okresie 2 poł. X w. i na początku XI wieku. I. Osadnictwo wczesnośredniowieczne. 1. Charakterystyka zabudowy osady W efekcie badań wykopaliskowych zarejestrowano 24 obiekty archeologiczne o charakterze osadniczym, które można łączyć z wczesnym średniowieczem (Ryc. 1-9). Na podstawie cech morfometrycznych obiektów można je podzielić na następujące kategorie funkcjonalne: budynki, które mogły być obiektami mieszkalno-gospodarczymi (5), jamy (10), studnie (2), paleniska (4) i ślady po słupach (4). Ich szczegółową charakterystykę morfometryczną zawiera tabela 2 prezentowana we wstępie do tego tomu. 1.1. Budynki Ze tym okresem zasiedlenia osady związanych jest 5 konstrukcji, które uznać można za budynki mieszkalne lub mieszkalno-gospodarcze: ob. A5, ob. A34 (Ryc. 1), ob. A60 (Ryc. 7, 8), ob. A85 (Ryc. 3, 4), A86 (Ryc. 5, 6). W trakcie eksploracji wykopaliskowej zanotowano właściwie ich płytkie przyziemia. Mogły one mieć pierwotnie konstrukcję zrębową (?). Obiekty te 21 45

charakteryzują się w rzucie poziomym wymiarami średnio od ok. 5 do 2-3 m, a w przypadku A85 nawet ponad 9 m na 3 m. Mają one kształt prostokąta o dłuższych osiach zorientowanych na E-W. Były one najprawdopodobniej wyposażone w źródło ciepła w postaci paleniska, o czym świadczą zarejestrowane podczas badań destrukty składające się z przepalonych kamieni. W wypełniskach domniemanych budynków wystąpiła największa ilość materiału ceramicznego (szczególnie w ob. A34!), stwierdzono obecność glinopolepy konstrukcyjnej oraz węgli drzewnych. Zdecydowanie mniej fragmentów ceramiki zarejestrowano w obrębie pozostałych obiektów. Tego typu konstrukcje mieszkalne są typowe dla zabudowy wczesnośredniowiecznej na terenie ziem polskich (Kobyliński 1988, Kościński, 2006) W najbliższym sąsiedztwie budynków zrejestrowano obiekty towarzyszące takie jak: jamy czy paleniska. W przypadku ob. A85 zauważalny jest towarzyszący mu od wschodu inny obiekt A87 dołek posłupowy. 1.2. Jamy gospodarcze Obiektów tej kategorii wyróżniono dziesięć tabela 2 we wstępie. Z uwagi na rozmiar i charakter wypełniska, można je podzielić na: - duże jamy gospodarcze (powyżej 2 x 1 m; ryc. 2) i średnie jamy (o rozmiarach poniżej 2 x 1 m). Jamy te mają różnorodne kształty, jednak dominują wśród nich jamy nieckowate. Ich głębokości wahają pomiędzy 20 cm do 40 cm. W pobliżu jam pojawiają się dołki posłupowe, które mogą być śladami po zadaszeniach obiektu lub obecności jakiejś konstrukcji, np. suszarniowej. Jamy uzupełniały układ zabudowań osady i pełniły w jej strukturze różnorodne funkcje. Najczęściej służyły one drobnym działaniom gospodarczym. Były spichrzami, niewielkimi przetwórniami czy po prostu śmietniskami. 1.3. Studnie Na stanowisku zarejestrowano dwie studnie. Jedną pewną, z konstrukcją drewnianego ocembrowania - ob. A58 (Ryc. 9) i jedną domniemaną B2. Za taką klasyfikacją ob. B2 przemawia jego lejowaty kształt. Nie zarejestrowano pozostałości elementów drewnianych, co może być spowodowane ich rozbiórką tuż po momencie zaprzestania użytkowania obiektu lub obecnością konstrukcji poza terenem objętym badaniami. Obiekt nie został zbadany całościowo! 22 46

Obie studnie zlokalizowane są w południowej części badanej strefy, około 30-40 m od głównych zabudowań osady - chat. Studnia A58 miała drewnianą cembrowinę, wkopaną w lejowate zagłębienie. Z konstrukcji drewnianej zachowały się jedynie 3 poziomy desek ocembrowania. Najprawdopodobniej pozostałe elementy cembrowiny rozebrano. W wypełnisku obiektu zarejestrowano pojedyncze fragmenty naczyń ceramicznych, które pozwoliły na ramowe określenie chronologii konstrukcji 2 połowa X i 1 połowa XI w.. 1.4. Paleniska Zwykle konstrukcjom mieszkalnym towarzyszą jamy i paleniska zewnętrzne. W Troszynie 11 wyróżniono ich 4. Ich szczegółową charakterystykę zawiera tabela 2 zamieszczona we wstępie do tego tomu. Paleniska umiejscawiane były często w sąsiedztwie domostw, stanowiąc kontekst dla drobnych prac domowych, takich jak np.: przygotowywanie jedzenia lub drobne prace rzemieślnicze. Paleniska takie wykorzystywano najczęściej, jak można sądzić, w okresie letnim, kiedy znaczną część czasu spędzano w najbliższym otoczeniu domostw (Brzostowicz, 2002, s. 124). 1.5. Dołki posłupowe W efekcie badań zarejestrowano także 4 negatywy po słupach A3, A4, A9, A87. Trzy pierwsze z nich mogły być ze sobą powiązane konstrukcyjnie. Być może był to rodzaj jakiegoś zadaszenia (?). Ob. A87 występuje w powiązaniu z ob. A85. 2. Charakterystyka materiałów źródłowych 2.1. Ceramika 2.1.1 Procedura analityczna. Materiał ceramiczny z Troszyna 11 został poddany analizie w oparciu o formularz cech wypracowany przez B. Kościńskiego oraz K. Zamelską w trakcie prac nad materiałem wielkopolskim (1995). W trakcie pracy nad materiałem z Troszyna 11 rejestracji podano każdorazowo 45 cech ceramiki tzw. charakterystycznej, tzn.: 8 (1-8) cech porządkowo-lokalizacyjnych, 13 (9-17, 34-37 ) cech technologicznych, 16 (18-33) cech formalnych, 7 (38-44) cech zdobnictwa naczyń. Dla fragmentów niecharakterystycznych (tj. brzuśce) wynotowywano tylko niektóre z cech, tj. 23 47

lokalizację, cechy technologiczne (technika wykonania, skład masy garncarskiej) i niektóre zdobnicze (wątki ornamentacyjne). W trakcie analizy materiał rekonstruowano łącząc w zespoły fragmenty tych samych naczyń. Materiał dokumentowano rysunkowo. Formularz cech ceramiki wczesnośredniowiecznej : Dane porządkowe 1 - numer fragmentu (ID) 2 numer inwentarza zabytków 3 ar, wykop 4 nr warstwy 5 nr obiektu 6 ilość fragmentów (charakterystyczne, z pełnym opisem, sklejone z kilku fragmentów liczone jako 1 fr) 7 - ilość fragmentów w większym wyklejonym fragmencie (dla szacunków technologicznych) 8 obecność segmentów naczynia we fragmencie a wylew b- szyjka c górna część brzuśca d- załom brzuśca e dolna część brzuśca f przydenna część brzuśca g przejście ścianki w dno h dno i środkowa część dna (możliwość stwierdzenia obecności znaku garncarskiego) j ucho pionowe k ucho poziome l nóżka m guzek/uchwyt Cechy technologii i techniki wykonania 9 grubość fragmentu (górna cz. brzuśca, dno) [mm] 10 stopień pewności określenia techniki wykonania 1 pewna 2- prawdopodobna 3 - niepewna 11 technika wykonania R całkowicie ręcznej roboty bez obtaczania K obtaczanie przykrawędne 24 48

GB0 obtaczanie górą (górna cz. brzuśca) słabo formująco GB1 - obtaczanie górą (górna cz. brzuśca) silnie formująco GZ0 - obtaczanie górą (do/poniżej załomu) słabo formująco GZ1 - obtaczanie górą (do/poniżej załomu) silnie formująco C0 - obtaczanie całkowite słabo formująco C1 - obtaczanie całkowite silnie formująco TS obtaczanie całkowite - technika taśmowo-ślizgowa 12 faktura powierzchni - zapis W/Z pow. wew./pow. zew. 1 wyświecana 2 gładka 3 lekko szorstka 4 szorstka 5 chropowata, spękana 6 gładko/chropowata 7 gęsia skórka 8 pow. nie zachowana 13 barwa powierzchni - zapis W/Z pow. wew./pow. zew. (u1u5) u1 beżowy u2 beżowo-ceglasty u3 ceglasty pomarańczowy u4 kremowy żółty (glinka kaolinowa) u5 brunatny u6 brunatno - czarny r1 czarny r2 szary niejednolity r3 szary ciemny/średni r4 szary jasny siwy popielaty r5 białawy (glinka kaolinowa) 14 typ przełamu wielobarwność przełomu ścianki 5- itd 15 barwa przełomu wewnętrzna / strona zewnętrzna u utleniający r redukcyjny 25 49

16 masa ceramiczna numeracja wg kolekcji 17 obecność białego marglu b ilość mała, okruchy drobne bb ilość średnia, okruchy drobne bbb ilość duża okruchów drobnych, okruchy grube Cechy formy naczynia 18 stopień pewności określenia formy naczynia 1 pewna 2- prawdopodobna 3 niepewna 4 niemożliwa do odtworzenia 19 forma naczynia a - garnek b naczynie z cylindryczną szyją (garnek) c misa p pokrywa 1- wpuszczana, 2- obejmująca, 3- kloszowata z zasobowe 1- garnkowate, 2- z cylindryczną szyjką f flasza dz dzban pu puchar/kubek wewnętrzny podział form naczyń w oparciu o sytemu dekompozycji A.Buko (1990, s,265-293) 20 typy naczyń, rodziny form klasyfikacja form naczyń 21 typ wylewu klasyfikacja form wylewów 22 kształt szyjki 1 - pionowa 1 - prosta 2 - zbieżna 2 wklęsła 3 - rozbieżna 23 przejście szyjki w górną część brzuśca 1 nie wyodrębniona 2 wyodrębniona słabo 3 wyodrębniona silnie 24 forma załomu brzuśca 1 eliptyczny (11 łagodnie profilowany, 12 ostro profilowany) 2 kulisty 3 dwustożkowy 25 średnica krawędzi zewnętrznej wylewu [cm] 26 miara kątowa wylewu [º stopnie] 27 średnica maksymalna załomu brzuśca [cm] 28 odległość od załomu brzuśca do górnej krawędzi naczynia [cm] 26 50

29 całkowita wysokość naczynia [cm] 30 - średnica krawędzi zewnętrznej dna [cm] 31 miara kątowa dna [º stopnie] 32 ukształtowanie części przydennej i stopień wyodrębnienie dna 1 - nie wyodrębnione 2 lekko podcięte 3 - wyodrębnione pionowo 4 rozgniecenie / lekki wałeczek / ew zaczątek trójkątnej stopki 5 trójkątna stopka intencjonalne wyodrębniona 6 nóżka np. przy pucharach (pusta, pełna itp.) 7 nóżki z trójnóżka naczynia kulistodennego 33 Forma dna kształt powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej dna Cechy techniki wykonania cd., 34 obecność pierścienia na powierzchni zewnętrznej dna 10 płaska taśma 11- mało wyraźna, 12 wyrazista 20 plaska taśma z bruzdą (21, 22 j.w.) 30 wałek (31, 32 j.w.) 40 wałek z bruzdą (41, 42 j.w.) 90 brak pierścienia 91 brak danych 35 obecność i rodzaj podsypki 1 tłuczeń 11- drobny <1mm, 12 gruby >1mm 2 piasek 21 b. drobny <0,5mm, 22 drobny<1mm, 23 gruby >1mm 3 popiół 4 organiczna 5 brak śladów podsypki niezidentyfikowane 6 odcisk maty, tkaniny 7- odcinanie 36 obecność i rodzaj śladów osi koła garncarskiego 27 51

1 wklęsła 1- centryczna, 2 - acentryczna 2 wypukła j.w. 3 wypukły mały guzek (< 10mm) j.w. 37 ślady na dnie 1 odciski gwoździ, 2 odcisk blaszki, 3 szczeliny w tarczy, 4- podważanie, 5 - zagładzanie inne. Elementy znakowania i ornamentu naczyń 38 znak garncarski 1- stwierdzony brak znaku 2- brak danych (zbyt mały fragment) 3 ślad nieczytelny nr 1-N - numery kolejnych form z katalogu znaków 39 stopień kompletności ornamentu 1 pewna 2- prawdopodobna 3 niepewna 4 brak danych 40 struktura ornamentu / motyw ornamentacyjny numery rejestru motywów 1 brak ornamentu 100 pojedynczy wątek 200 pojedyncze pasmo 300 ornament płaszczyznowy dookolnych żłobków 400 pojedyncze pasmo w górnej części naczynia umieszczone powyżej ornamentu płaszczyznowego/ nałożone na górną krawędź ornamentu płaszczyznowego/ wkomponowane w górną krawędź ornamentu płaszczyznowego (zamknięte od góry pojedynczą linią dookolną) 500 pojedyncze pasmo wkomponowane w ornament płaszczyznowy o lokalizacji innej niż górna krawędź ornamentu płaszczyznowego (nałożone, wkomponowane) 600 kilka pasm wkomponowanych w ornament płaszczyznowy 700 ornament strefowy pasma i ornament płaszczyznowy w układzie równorzędności 800 ornament inny, nieokreślony 41 ilość wątków w paśmie 42 narzędzia użyte przy wykonaniu pasma ornamentacyjnego- zapis: /1/2/3,2/4/5/ 1- rylec pojedynczy 2 rylec rozdwojony, zwielokrotniony 3 - grzebyk ilość zębów 3,1; 3,2; 3,3 itd. 4 stempelek/odcisk (z wyjątkiem grzebyka) 5- radełko 6 plastyczny 43 narzędzia użyte przy wykonaniu ornamentu płaszczyznowego - j.w. 44 numery rejestru szczegółowych wątków stempelkowych, odcisków, nacięć, radełka 28 52

45 uwagi - przywary organiczne, ślady napraw, złuszczenie powierzchni, inne Dla scharakteryzowania materiałów z Troszyna posłużono się kategoriami opisu zawartymi w pracy W. Łosińskiego i R. Rogosza (1986). Ogółem materiał ceramiczny poddany analizie składał się z 493 fragmentów naczyń pochodzących z obiektów i z warstwy. Z tego znakomita większość pochodziła z wypełnisk obiektów 452 fragmenty, a tylko 41 fragmentów zalegała w obrębie warstwy (Ryc. 10-12). 2.1.2. Charakterystyka materiału ceramicznego 407 fragmentów z całości materiału stanowiły niecharakterystyczne brzuśce. Reszta to wylewy (93 fragm.) i bardzo nieliczne fragmenty den 19 fragm.. Najwartościowsze pod względem poznawczym były fragmenty naczyń obejmujące: wylewy, dna i załomy brzuśców. Umożliwiały one rekonstrukcję form naczyń oraz ornamentyki zastosowanej przy zdobieniu ich powierzchni. 2.1.3. Charakterystyka technologiczna naczyń Pod względem technologicznym analizowany materiał w ramach stanowiska nie jest jednorodny. Występują naczynia częściowo obtaczane do załomu (G), ze zdecydowaną przewagą naczyń całkowicie obtaczanych (C). Rozpatrując poszczególne zespoły są one raczej zwarte i łatwe w klasyfikacji. Znaczący wkład jeśli chodzi o proporcje ceramiki częściowo obtaczanej do całkowicie obtaczanej miał obiekt A34, z którego pochodzi 315 fragmentów naczyń tj. 64 % materiału ceramicznego. Analizując proporcje naczyń częściowo obtaczanych do całkowicie obtaczanych, można powiedzieć, iż jest to faza gdzie proces obtaczania naczyń na kole nie został zakończony. Wprowadzenie całkowitego obtaczania w wytwórczości ceramiki w różnych regionach Polski następowało w różnym czasie. Zgodnie z nowszymi poglądami na rozwój techniki formowania naczyń, np.: w Wielkopolsce całkowite obtaczanie miało być zapoczątkowane około 1 poł. X w. (Kara 2004, s. 269), upowszechnianie natomiast jeszcze w 1 połowie XI w.. Na Ziemi Chełmińskiej naczynia częściowo obtaczane w niewielkim procencie przeżywają się wśród materiałów całkowicie obtaczanych do połowy XII wieku (Chudziak 1991: 153). W poziomach osadniczych grodów w Gronowie i Napolu jeszcze w 3 ćw. XI w. ilość jej wynosiła 10,8% i 40% (!), a 1 połowie XII wieku nadal 1,4% i 13,2%. W tym samym regionie ceramika częściowo 29 53

obtaczana funkcjonuje do XII wieku (Kurnatowska 1973; Dzieduszycki 1982). Na Mazowszu ceramika całkowicie obtaczana, jak sugeruje M. Dulinicz (2001: 85-114) mogła być użytkowana już od IX w.. Wydaje się jednak, iż granica ta jest nieco zaniżona. Proces wprowadzenia i upowszechnienia się nowej techniki całkowitego obtaczania - jest ostatnio na nowo analizowany. Cechy związane z zaawansowaniem technicznym zbioru z Troszyna 11, czyli poziom opanowania użytkowania koła garncarskiego oraz proporcja naczyń częściowo obtaczanych do całkowicie obtaczanych jest dobrym wskaźnikiem chronologicznym. W Troszynie cechy te wskazują na pochodzenie zbioru z czasu pomiędzy połową X w i początek XI w.. Na dnach zaobserwowano ślady po konstrukcji kół garncarskich: pierścień dookolny (Ryc. 11: 3, 4), ślad nakładki czy ślad po osi koła (Ryc. 11: 8). Nie zanotowano śladów podsypek czy innych zabiegów technicznych (np. odcinanie). Zbiór wczesnośredniowiecznych naczyń z Troszyna 11 wykonano z glin żelazistych, wypalanych w atmosferze utleniającej. Zarejestrowane powierzchnie naczyń posiadają obie powierzchnie utlenione, wielobarwne głównie w kolorach: brunatnym, beżowo-szarym i beżowoceglastym. Przełomy fragmentów są dwu - i trójbarwne. Glinę używaną do wyrobu naczyń starannie oczyszczano lub wybierano złoża bez słabo zanieczyszczone marglem. Jako substancję schudzającą w naczyniach górą obtaczanych stosowano domieszkę tłucznia lub grubego i średnio grubego piasku. Domieszkę średnio- i drobnoziarnistego piasku stosowano w naczyniach całkowicie obtaczanych. W oparciu o obserwację makroskopową wyróżniono 3 grupy mas ceramicznych. Grupa 1 glina z naturalną domieszką pylistego piasku i małą/średnia ilością piasku o granulacji 0,5-1mm i ok. 1mm. Grupa 2 duża/średnia ilość domieszki piasku i żwiru - ok. 0,5-1mm. Grupa 3 domieszka amorficznego piasku/tłucznia wielkości 1-2mm. Występowanie poszczególnych grup mas garncarskich w obrębie grup naczyń różniących się sposobem obtaczania wskazuje na związek między słabszym obtaczaniem a występowaniem grubej domieszki, tj. 3 grupy. Grupa 1-2 dominuje z kolei wśród naczyń całkowicie obtaczanych. Zastosowana grubość domieszki schudzającej zdecydowanie łączy się z typem faktury powierzchni danego naczynia. W grupie naczyń częściowo obtaczanych dominują powierzchnie 30 54

bardziej chropowate i szorstkie. Ogólne dane dotyczące faktury naczyń górą obtaczanych i całkowicie obtaczanych wskazują na staranność i dopracowanie powierzchni naczyń. Obok stosowanej masy ceramicznej istotnym wskaźnikiem zaawansowania technologicznego produkcji garncarskiej w średniowieczu jest grubości ścianek naczyń. Ważnymi momentami w rozwoju wytwórczości garncarskiej było opanowanie czynności całkowitego silnego obtaczania, techniki taśmowo-ślizgowej z elementami nadtaczania (XIII w.) oraz toczenia (XIV w.). Wymienione zmiany technik skutkowały spadkiem grubości ścianek naczyń. W naczyniach częściowo obtaczanych dominują ścianki powyżej 0,7 cm do 0,9 cm. Natomiast w naczyniach całkowicie obtaczanych poniżej 0,7 cm z dominacją 0,5 i 0,6 cm. 2.1.4. Formy naczyń Makromorfologia Opisując formy naczyń występujących na osadzie w Troszynie 11 oglądowi poddano partie wylewowe i przywylewowe naczyń oraz większe zrekonstruowane całości. Nie udało się zrekonstruować ani jednego naczynia w całości, ani odtworzyć całości profilu żadnego z naczyń. Najlepiej zachowane fragmenty naczyń zaobserwowano w zbiorach naczyń pochodzących z ob. A34 i A58 - z budynku i studni. Zbiór naczyń zarejestrowany w ob. A34 pochodził najprawdopodobniej z ok. 15 naczyń, natomiast w studni z ok. 5 naczyń. Wśród naczyń częściowo obtaczanych dominują garnki rodzin typów C i D wg. Łosińskiego i Rogosza (1986, s. 9-50). Rodzina typów C przez typy: IVa, Va. Natomiast rodzina typów D reprezentowana jest przez: XVII, XXIV. Wśród naczyń całkowicie obtaczanych dominują rodziny typów: G, J, K. I dalej typy naczyń: dla G I-III, VII; J II, X; K II, V. Naczynia z cylindryczną szyjką nie są w tym zbiorze liczne (6 wylewów). Dwa z fragmentów naczyń mają dziurki służące zawieszaniu naczynia lub mocowaniu jakiegoś rodzaju nakrycia (może organicznego?). Wydaje się, że bogato zdobione naczynie z plastyczną listwą mogło być zasobowcem z rodziny H. Mikromorfologia W zbiorze zauważalne są dna proste (przeważają; ryc. 10: 1) i wklęsłe z pierścieniem dookolnym (2 egz.). Wśród wylewów zauważa się (wg. Łosińskiego i Rogosza (1986, s. 9-50)): a/ dla form starszych: typ C np. 8a, 8b, 10a; typ D np. 3b, 4a, 8b,12b; 31 55