MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013 MATERIAŁY ADAM WAWRUSIEWICZ

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013 MATERIAŁY ADAM WAWRUSIEWICZ JERONIKI, STANOWISKO 2 OSADA SPOŁECZNOŚCI TRZCINIECKIEGO KRĘGU KULTUROWEGO W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM Wstęp Jednym z podstawowych problemów badań nad epoką brązu na Podlasiu jest niedostatek opracowań poszczególnych zespołów źródeł, jak również brak szerzej zakrojonych programów badań terenowych (por. Bargieł, Zakościelna 2005; Wawrusiewicz 2011). Szansą na przynajmniej częściowe uzupełnienie tej luki jest analiza materiałów odkrytych podczas prowadzonych w ostatnich latach badaniach ratowniczych. Jednym z ciekawszych zespołów są materiały związane z osadnictwem społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego 1 odkryte na stanowisku 2 w Jeronikach, gmina Choroszcz, w województwie podlaskim (AZP 37-85/2). Niniejsze opracowanie stanowić będzie ich możliwie szeroką i wieloaspektową prezentację. Badania wykopaliskowe w Jeronikach podjęto w związku z rozbudową drogi krajowej nr 8 na odcinku Jeżewo Białystok 2. W trakcie trzech sezonów badawczych rozpoznano obszar o powierzchni m 2 rejestrując relikty ośmiu etapów jego zasiedlenia, datowanych od okresu neolitu po czasy nowożytne. Cześć wstępnych wyników badań i obserwacji terenowych została już opublikowana (Wawrusiewicz 2009). Ponadto drukiem zaprezentowano szczegółową charakterystykę źródeł związanych z osadnictwem kultury ceramiki sznurowej (Wawru- 1 W prezentowanym opracowaniu zastosowano następujące skróty: HT horyzont trzciniecki; KCSz kultura ceramiki sznurowej; KGJ kultura grobów jednostkowych; KI kultura iwieńska; KM kultura mierzanowicka; KNi kultura niemeńska; PDz puchary dzwonowate; TKK trzciniecki krąg kulturowy. 2 Badania wykopaliskowe były realizowane przez zespół pracowników Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. Finansowano je ze środków Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad oddział w Białymstoku. siewicz 2010) oraz okresu wpływów rzymskich (Rusin, Wawrusiewicz 2012). Opisywane stanowisko znajduje się w obrębie Wysoczyzny Białostockiej, będącej częścią szerszej przestrzennie subprowincji Niziny Półnopodlaskiej (Kondracki 2002). Zlokalizowane jest ono na wschodnim, łagodnym stoku wzniesienia opadającego w stronę niewielkiej doliny bezimiennego cieku wodnego będącego prawym dopływem rzeki Horodnianka (ryc. 1). Opis źródeł Udokumentowane w Jeronikach źródła archeologiczne wiązane z aktywnością społeczności TKK są stosunkowo liczne i reprezentatywne. Odzwierciedlają one jedną z bardziej spektakularnych faz zasiedlenia stanowiska, stanowiąc jednocześnie jeden z większych obiektów tego typu odkrytych w trakcie badań archeologicznych wyprzedzających rozbudowę podlaskiego odcinka drogi krajowej S8. Źródła nieruchome W trakcie badań wykopaliskowych udokumentowano 30 obiektów nieruchomych, które łączyć można z osadnictwem TKK (ryc. 2). Określenie ich chronologii i pozycji taksonomicznej oparto na analizie ceramiki pozyskanej w kontekście wypełnisk oraz pozycji stratygraficznej i morfologii wypełnisk. Pełną listę obiektów wraz z charakterystyką podstawowych informacji morfometrycznych, zawartości kulturowej i przyrodniczej, przedstawiono w tabeli (tab. 1). Informacje te uzupełniono ponadto graficznymi przedstawieniami wybranych obiektów (ryc. 5 9). Obiekty łączone z trzciniecką fazą osadniczą odsłonięto wyłącznie w centralnej i południowej 67

2 68 części rozpoznanego obszaru stanowiska. Tworzyły one dwa, względnie dobrze czytelne, skupiska rejestrowane w obrębie wykopów L4 i L5 oraz H5 i I5 (ryc. 3). W pierwszym przypadku centralnym elementem koncentracji były relikty dwóch obiektów mieszkalnych otoczonych kilkoma jamami zasobowymi. Drugie, położone w niższej części stanowiska skupisko składało się z trzech piwniczek oraz dwóch jam gospodarczych o bliżej nieokreślonej funkcji (ryc. 2, 3). Ponadto odnotowano również pojedyncze obiekty wziemne, rozproszone w centralnej i południowej części obszaru. Układ ten koresponduje bardzo wyraźnie z planigraficzną koncentracją źródeł ceramicznych, co może stanowić źródłowe poświadczenie istnienia kilku stref osadniczych względnie funkcjonalnych (ryc. 4). W trakcie określenia funkcji obiektów nieruchomych przyjęto kryteria ich identyfikacji uwzględniające cechy morfometryczne ich rzutów poziomych i profili. Wśród struktur przestrzennych identyfikowanych z TKK wyróżnić można obiekty (a) o funkcji mieszkalnej oraz (b) gospodarczej. a) Konstrukcje mieszkalne lub też ściślej ich relikty czytelne jedynie w postaci wkopanej w ziemię części większego, nieczytelnego współcześnie założenia konstrukcyjnego zidentyfikowano w dwóch przypadkach (tab. 1; ryc. 3; 5). Są to odpowiednio obiekty 705 (ryc. 5) oraz 739 (ryc. 5) odsłonięte w obrębie wykopu L4 i częściowo L5. Należy je klasyfikować jako relikty założeń mieszkalnych z zagłębioną podłogą (por. Makarowicz 2010). Elementem decydującym o takiej identyfikacji funkcjonalnej były cechy morfometryczne poszczególnych obiektów. W szczególności dotyczy to rozmiarów i powierzchni rejestrowanej w planie płaskim oraz charakteru ukształtowania jego spągowej części (wypłaszczone, równe dna). Powierzchnie tak zinterpretowanych struktur wziemnych wynoszą odpowiednio 5,5 i 3 m 2. Obiekt 705 (ryc. 5) w planie płaskim miał kształt regularnego prostokąta o lekko zaokrąglonych narożnikach. Jego strop, o wymiarach 2,53 x 2,20 m, uchwycono na poziomie stropu piaszczystego calca, na wysokości bezwzględnej wynoszącej od 130,75 do 130,65 m n.p.m. Obiekt zorientowany był dłuższym bokiem na osi północny wschód południowy zachód. Zachowana miąższość obiektu wynosiła maksymalnie 0,52 m. W profilu posiadł on formę nieckowatą, o wyraźnie zaznaczonym płaskim, równym dnie, które na całej powierzchni jamy osiągało poziom 130,25 m n.p.m. Wielowarstwowe wypełnisko złożone było z horyzontalnych i nieckowatych układów warstw zbudowanych z silnie i średnio zbielicowanej próchnicy, żółtego piasku calcowego i śladowej ilości silnie rozdrobnionych węgli drzewnych. Przy północno-wschodniej ściance obiektu wyróżniono ponadto wertykalne, jasno szare przewarstwienie (żółty piasek calca z domieszką szarej silnie zbielicowanej próchnicy i pojedynczych węgli drzewnych. Można je interpretować jako efekt osunięcia się jednej ze ścian konstrukcji jeszcze w czasie jej użytkowania. W jego centralnej części wyróżniono obiekt 705a, manifestujący się ciemniejszą strukturą i budową wypełniska. Stanowił on najprawdopodobniej relikt niewielkiej jamy gospodarczej związanej z późniejszym wczesnonowożytnym etapem wykorzystania powierzchni stanowiska. W pobliżu obiektu zadokumentowano dołek posłupowy (ob. 738), który usytuowany był około 0,40 m na zachód od południowego narożnika półziemianki (ryc. 5). W jego kontekście nie odkryto materiału ruchomego umożliwiającego datowanie. Istnieje jednakże prawdopodobieństwo, iż stanowił on pierwotnie element konstrukcji naziemnej części obiektu mieszkalnego. W trakcie eksploracji odkryto 41 ułamków ceramiki naczyniowej, z czego 35 fragmentów należy łączyć z TKK. Pozostałe można datować na okres neolitu i wiązać je z wcześniejszymi etapami użytkowania powierzchni stanowiska (KNi oraz KCSz). Ponadto z wypełniska pozyskano cztery krzemienie (odłupek korowy, dwa odłupki nieokreślone oraz jeden wiór łuszczniowy), bryłkę polepy oraz 11 silnie rozdrobnionych kości zwierzęcych. Relikty drugiego z założeń mieszkalnych obiektu 739 (ryc. 5), łączonych z osadnictwem trzcinieckim odsłonięto w bezpośrednim sąsiedztwie konstrukcji opisanej powyżej. Obiekt te miały bardzo podobne cechy morfologiczne, przy niewielkiej różnicy wymiarów. Strop obiektu 739, o formie zbliżonej do prostokąta, posiadł wymiary 2,00 x 1,50 m. Jego zarys, uchwycony na wysokości 130,86 m n.p.m. zorientowany był dłuższym bokiem na osi północny zachód południowy wschód. Położony był więc prostopadle względem pozostałości pierwszego z domostw. W profilu posiadał formę niecki z wyraźnie czytelnym wypłaszczeniem części przydennej osiągającej poziom około 130,60 m n.p.m. Uchwycona miąższość zagłębienia wynosiła około 0,30 m. Wielowarstwowe wypełnisko zbudowane było z nieckowatych układów warstw złożonych w stropowej i centralnej części obiektu z brunatnej, średnio zbielicowanej próchnicy, żółtego piasku calcowego i śladowej ilości silnie rozdrobnionych węgli drzewnych. W jaśniejszej, spągowej części jamy obserwowano równoważny udział średnio i silnie zbielicowanej próchnicy o barwie brunatnej i szarej. Nie zaobserwowano tu żadnych konstrukcji wziemnych, które można by wiązać z elementami naziemnej części budynku mieszkalnego. W wypełnisku odkryto 18 silnie rozdrobnionych ułamków ceramiki naczyniowej. Dziesięć z nich należy łączyć z TKK, pozostałe zaś z okresem późnego neolitu (KNi 6 fr., KCSz 2 ułamki). Towarzyszyły im również: pojedynczy zabytek krzemienny oraz fragment polepy konstrukcyjnej o niewielkich wymiarach.

3 Zagłębione w ziemię obiekty mieszkalne stanowią jeden z charakterystycznych elementów struktur osad TKK. W szczególności dotyczy to wschodniej części ekumeny tych społeczności (Berezanskaja, Otroščenko 1997; ostatnio Makarowicz 2010). Jako pewne analogie można tu przywołać obiekty mieszkalne z stan 2A w miejscowości Małopołoveckoje (Lysenko 2007, Makarowicz 2010), obiekt 5 na stanowisku Chodisovka (Makarowicz 2010) lub chata z Zdviżivki (Berezanskaja 1972, Makarowicz 2010). Relikty takich założeń konstrukcyjnych dokumentowano również w zachodniej strefie osadnictwa TKK. Jako przykłady można tu wskazać konstrukcje mieszkalne z Rybin stan. 17 i Borowa stan 12 (Makarowicz 2000; 2010). Zagłębione w ziemię konstrukcje mieszkalne odnotowano również w południowej części ekumeny TKK (Makarowicz 2010). Z obszaru Podlasia znamy jedynie dwa przykłady takich konstrukcji rozpoznane na stanowisku 1 w Strękowej Górze (Dąbrowski 2004) i Hieronimowie (Makarowicz 2010). Obiekty odsłonięte w Jeronikach stanowią ważne uzupełnienie tego obrazu, i prawdopodobnie odzwierciedlenie faktu, iż niewielka ilość takich budynków mieszkalnych rozpoznanych na tym obszarze może wynikać (w znacznej mierze) z niedostatecznego stanu badań. b) W tracie badań na omawianym stanowisku odsłonięto 29 obiektów gospodarczych łączonych z trzcinieckim etapem osadnictwa. Wśród nich wyróżniono: (ba) jamy zasobowe piwniczki, (bb) palenisko; (bc) dołki posłupowe oraz (be) obiekty o bliżej nieokreślonej funkcji, sklasyfikowane w ramach ogólnej (mało precyzyjnej) grupy jam gospodarczych. ba) Wśród struktur przestrzennych łączonych z TKK wydzielono dziewięć jam magazynowych określanych również jako piwniczki. Są to odpowiednio obiekty nr 264 (ryc. 6), 265, 267 (ryc. 6), 610, 633 (ryc. 7), 704 (ryc. 7), 709 (ryc. 7), 742 (ryc. 8) oraz 745 (ryc. 8). Wszystkie znajdowały się w centralnej części stanowiska. Ich lokalizacja przestrzenna tworzyła dwa, względnie dobrze czytelne skupiska. Pierwsze z nich związane było najprawdopodobniej ściśle z opisanymi powyżej obiektami mieszkalnymi. Cztery jamy magazynowe (ob. 704, 709, 742 i 745) odsłonięto w odległości kilku metrów (w kierunku północnym i zachodnim) od uchwyconych reliktów domostw. Strefa ta, znajduje się na stoku wzniesienia, na wysokości bezwzględnej 132,0-131,5 m n.p.m. Zajmowała przestrzeń, której powierzchnię można ostrożnie szacować na około 200 m 2. W odniesieniu do siatki wykopów można ją lokalizować na arach L4 i L5 (ryc. 3). Prawdopodobne jest, iż stan ten odzwierciedla istnienie realnej struktury osadniczej zagrody założonej z obiektów mieszkalnych i towarzyszących im jam magazynowych (piwniczek). Obserwacje te w znacznym zakresie uwiarygodniają dane planigraficzne uzyskane dla materiałów ceramicznych TKK (por. ryc. 4). Zespół tych obiektów określono jako zagroda I (ryc. 3). Drugą strefę koncentracji jam zasobowych odsłonięto w odległości około m na zachód od strefy opisanej powyżej. Składają się na nią trzy tego typu obiekty o numerach 264, 265 oraz 267 zaobserwowane w obrębie wykopów I5 oraz częściowo J5. W odróżnieniu od poprzedniego skupiska nie zidentyfikowano tu pozostałości obiektów mieszkalnych. Jednakże dane planigraficzne zestawione dla ceramiki TKK pozwalają sądzić, iż również w tym miejscu mamy do czynienia ze strukturą przestrzenną o podobnym charakterze odzwierciedlającą istnienie zagrody (por. interpretacje zagród TKK z stan. 7/8 w Janowicach Makarowicz 2010). Piwniczkom towarzyszyć mogły naziemne obiekty mieszkalne o nieczytelnej współcześnie konstrukcji (np. zrębowej) (por. Kadrow 1995; Górski 1997; Makarowicz 1998; 2010). Przybliżoną powierzchnię tego założenia, określonego jako zagroda II, można szacować na około m 2 (ryc. 3). Pojedyncze piwniczki rejestrowano również w wykopie Ł3 (ob. 633) oraz na pograniczu arów Ł5 i Ł6 (ob. 610). Wydaje się, iż w pierwszym z wymienionych przypadków możemy mieć do czynienia z kolejnym, szerszym przestrzennie założeniem zagrodowym (zagroda III), co w znacznym zakresie uwiarygodniają obserwacje dyspersji źródeł ruchomych (ryc. 4) oraz współwystępowanie pojedynczych obiektów TKK o innej funkcji (w szczególności palenisko ob. 553 ryc. 9). Druga z tych jam (ob. 610) stanowiła zapewne swoiste zaplecze pierwszej zagrody (z obiektami mieszkalnymi). W najogólniejszym wymiarze piwniczki cechowały się kolistym lub zbliżonym do owalnego rzutem poziomym, których wymiary zawierały się w zakresie od 0,90 do 1,40 m długości i od 0,85 do 1,27 m szerokości. Ich miąższość wynosiła od 0,44 m (ob. 265) do 1,18 m (ob. 633 ryc. 7) przy wartości uśrednionej 0,68 m. W zdecydowanej większości przypadków wypełniska obiektów posiadały charakter wielowarstwowy o układzie nieckowatym, horyzontalnym lub złożonym, co interpretować należy jako efekt długotrwałego procesu ich zasypywania, związanego zapewne z użytkowaniem gospodarczym (por. Kadrow 1991; Górski 2007). Wyjątek stanowiła jama nr 745 (ryc. 8), która cechowała się jednorodnym układem wypełniska. W przekroju pionowym piwniczki posiadały kształt trapezowaty lub zbliżony do prostokąta. Jednostkowo zarejestrowano jamę zasobową o formie workowatej (ob. 633). Ta ostatnia, odróżniająca się względem pozostałych cechami morfologicznymi, stanowiła, obok paleniska (ob. 533), element charakterystyczny dla zagrody III. Nie zarejestrowano również stratygraficznych relacji pomiędzy poszczególnymi jamami, co pozwalałoby na wyróżnienie poszczególnych faz (budowlanych?) użytkowania 69

4 poszczególnych stref mieszkalnych - zagród. Obiekty te zakładane były w pewnej odległości od siebie (od około 1 do kilku metrów), co podyktowane było zapewne potrzebą wykonywania piwniczek w stabilnym, calcowym podłożu, które zapobiegało osypywaniu się ścianek konstrukcji. Jako przykład jam zasobowych wiązanych z osadnictwem trzcinieckim wyróżnić można obiekty 709, 267 i 633. Pierwszy z nich obiekt 709 (ryc. 7) odsłonięty w obrębie zagrody I, posiadał w planie płaskim kształt zbliżony do kolistego o wymiarach 1,10 x 1,12 m. Jego strop zaobserwowano na tle piaszczystego calca w zachodniej części wykopu L5, na poziomie od 131,50 m n.p.m. W przekroju poprzecznym miał on kształt trapezowaty o zachowanej miąższości 0,60 m. Wypełnisko posiadało charakter wielowarstwowy o układzie złożonym, zawierało próchnicę o różnym stopniu zbielicowania (szarą, brązową), przemieszaną z piaskiem calca i nieznacznie nasycone węgielkami drzewnymi. Na różnych poziomach eksploracji obiektu odkryto 6 ułamków ceramiki, z których cztery należy wiązać z TKK. Pozostałe stanowią materiał neolityczny zdeponowany wtórnie w kontekście jamy TKK. Strop drugiej piwniczki obiektu 267 (ryc. 6) wyróżniono na tle piaszczystego calca we wschodniej części wykopu I5 a więc w ramach zagrody II. Jego rzut poziomy miał formę kolistą o średnicy 1,27 m. W profilu jama była prostokątna, o zachowanej miąższości 0,70 m. Wielowarstwowe wypełnisko zbudowane było z horyzontalnych układów warstw średnio- (w części stropowej) i silnie zbielicowanej próchnicy, piasku calca i rozdrobnionych węgli drzewnych. Podczas eksploracji jamy odnotowano 16 fragmentów ceramiki TKK. Trzecia piwniczka obiekt 633 (ryc. 7) czytelna w planie płaskim w formie koła o średnicy 1,19 m, wyróżniała się znaczną miąższością, dochodzącą do 1,18 m i workowatym profilem. Odsłonięto ją w południowej części wykopu Ł3, w ramach wyróżnionej zagrody III. Wielowarstwowe wypełnisko o układzie nieckowatym zawierało próchnicę o różnym stopniu zbielicowania (szarą, brązową), przemieszaną z piaskiem calca i nieznacznie nasycone węgielkami drzewnymi. Odkryto w nim 28 ułamków ceramiki TKK. bb) Z osadnictwem trzcinieckim łączyć można jedno palenisko odsłonięte w południowej części rozpoznanego obszaru (w ramach zagrody III). Jest to obiekt 553, który udokumentowano w obrębie wykopu Ł1 (ryc. 9). W jego pobliżu nie zaobserwowano reliktów konstrukcji naziemnej w typie mieszkalnym. Pozwala to przypuszczać, że obiekt ten funkcjonował jako palenisko otwarte. W planie poziomym posiadało ono formę kolistą o wymiarach 1,16 x 1,20 m i nieckowatym profilu o głębokości około 0,40 m. Charakterystycznym elementem konstrukcji był układ płaszcza kamiennego czytelny zarówno w rzucie 70 poziomym, jak i przekroju pionowym. Konstrukcję kamienną zbudowano ze średniej wielkości eratyków (około cm), noszących ślady wyraźnej destrukcji spowodowanej działaniem wysokiej temperatury. Zawartość przyrodniczą obiektów stanowiła w części stropowej czarna, słabo zbielicowana próchnica z równoważnym udziałem węgli drzewnych i domieszką piasku calca. Poniżej wyróżniono brunatno szarą, nieckowatą warstwę zbudowana z średnio i silnie zbielicowanej próchnicy, piasku calca zawierającego niewielką ilości rozdrobnionych węgli drzewnych. Z obiektu pochodzi 15 silnie rozdrobnionych ułamków ceramiki TKK. bc) Siedem obiektów nieruchomych TKK sklasyfikowano jako dołki posłupowe. Były to obiekty: 266 (ryc. 9), 273, 407, 456, 469, 707 oraz Rejestrowano je w pewnym rozproszeniu w centralnej i południowej części stanowiska (ryc. 2; 3). Nie tworzyły one lepiej czytelnych układów, które można by interpretować jako relikty bardziej złożonych konstrukcji naziemnych, takich jak domy czy ogrodzenia. Pojedyncze ślady po słupach dokumentowano zarówno w obrębie wyróżnionych hipotetycznie zagród, jak i poza nimi. Przykładem jednego z takich obiektów może być dołek posłupowy (ob. 707) odsłonięty podczas eksploracji warstwy kulturowej w obrębie ćwiartki c wykopu L5. W rzucie poziomym był zbliżony do koła o wymiarach 0,82 x 0,80 m. Nieckowaty profil miał zachowaną głębokość dochodzącą do 0,16 m. Jednowarstwowe, jednorodne wypełnisko zbudowane było z brunatnej, średnio zbielicowanej próchnicy, piasku calca i silnie rozdrobnionych, pojedynczych węgli drzewnych. Odkryto w nim jeden ułamek ceramiki TKK i grudkę polepy o niewielkich rozmiarach. Jako kolejny trzciniecki dołek posłupowy można wymienić obiekt 266 (ryc. 9) zarejestrowany w południowej części wykopu I5 (zagroda II). W planie płaskim był on zbliżony do czworoboku o wymiarach 0,50 x 0,54 m. Nieckowaty profil cechował się miąższością dochodząca do 0,30 m. Zawartość przyrodniczą stanowiła średnio i silnie zbielicowana próchnica z równoważnym udziałem piasku calcowego i pojedynczymi węgielkami drzewnymi. Z wypełniska pozyskano drobny ułamek ceramiki TKK. bd) Jamy gospodarcze stanowią znaczną część wyróżnionych w Jeronikach obiektów nieruchomych łączonych z TKK. W zdecydowanej większości skupiały się one w centralnej części zbadanego obszaru (ob. 223, 302, 325, 326, 408, 711, 713, 831 oraz 842). Ponadto, pojedyncze obiekty dokumentowano również w zachodniej, niżej położonej części stanowiska (ob. 23) i na kulminacji wzniesienia (ob. 959). Stosunkowo dobrze widoczne są pewne prawidłowości w lokalizacji przestrzennej tego typu obiektów gospodarczych. Dokumentowane były one niejako na zapleczu wyróżnionych reliktów zagród, w odległości od kilku do kilkudziesięciu metrów.

5 Obiekty te są bardzo zróżnicowanych pod względem cech metrycznych. W planie płaskim były zbliżone do koła lub owalu o długości od 1,90 do 1,04 m i szerokości mieszczącej się w zakresie 1,66 do 0,58 m. Miąższość wahała się w granicach od 0,10 do 0,90 m przy wartości uśrednionej 0,35 m. We wszystkich przypadkach profil posiadał kształt stosunkowo regularnej niecki. W wypełniskach rejestrowano od jednego do ponad 30 ułamków ceramiki oraz, rzadko, pojedyncze wyroby krzemienne. Jako przykłady jam gospodarczych łączonych z TKK można wymienić obiekty 711 (ryc. 9) i 713. Obydwa udokumentowano w obrębie północno zachodniej części wykopu L6. Strop pierwszego (ob. 711) miał formę zbliżoną do kolistej o wymiarach 1,32 x 1,28 m. W przekroju poziomym tworzył regularną nieckę o zachowanej miąższości dochodzącej do 0,30 m. Szaro brunatne wypełnisko zbudowane było z próchnicy silnie i średnio zbielicowanej, żółtego piasku calcowego oraz śladowej ilości węgielków drzewnych. W trakcie jego eksploracji znaleziono trzy ułamki ceramiki (2 fr. ceramiki TKK oraz jeden ułamek neolityczny). Prawdopodobnie z konstrukcją jamy związany był też dołek posłupowy odsłonięty o około 0,20 m na północ od niej. Być może stanowił on pierwotnie element konstrukcji zadaszenia. W odległości 0,20 m na południe od ob. 711 uchwycono strop obiektu 713. W rzucie poziomym miał on kształt wydłużonego owalu, zorientowanego dłuższym bokiem na linii wschód zachód. W profilu posiadał kształt płytkiej niecki, o wypłaszczonym dnie. W części wschodniej wkopany był częściowo w neolityczny obiekt 714. Wymiary jamy (długość x szerokość x głębokość) wynosiły 1,44 x 0,70 x 0,10 m. Zawartość przyrodniczą stanowiła szaro czarna silnie i słabo zbielicowana próchnica z udziałem piasku calca i niewielką ilością rozdrobnionych węgli drzewnych. W jej kontekście odkryto jeden fragment ceramiki TKK. Źródła ruchome Na stanowisku 2 w Jeronikach, gmina Choroszcz, woj. podlaskie odkryto stosunkowo liczny zbiór zabytków ruchomych, które można identyfikować z TKK. Są to przede wszystkim ułamki ceramiki pozyskane w ilości 671 fragmentów (ryc ). W większości materiały te rejestrowano poza kontekstem obiektów nieruchomych lub w wypełniskach późniejszych (głównie wczsnonowożytnych) struktur przestrzennych. Podczas eksploracji 32 obiektów trzcinieckich odkryto łącznie 231 fragmentów ceramiki TKK, co stanowi około 34,5% tej kategorii materiałów źródłowych. Większość fragmentów ceramiki odsłonięto w trakcie eksploracji warstwy kulturowej wyróżnionej w centralnej i południowej części stanowiska. Ich dyspersję przedstawiono za pomocą izolinii łączących punkty o tej samej wartości określającej ilość fragmentów ceramiki w obrębie ćwiartki ara (ryc. 4). Uzyskany obraz stosunkowo wyraźnie ukazuje istnienie trzech stref koncentracji omawianych źródeł, odzwierciedlających funkcjonowanie wyróżnionych na etapie analizy źródeł nieruchomych poszczególnych stref osadniczo funkcjonalnych. Ich zasięg pokrywa się w znacznym stopniu z dyspersją obiektów mieszkalnych i towarzyszących im jam zasobowych. Odzwierciedlają one istnienie trzech zagród identyfikowanych z trzcinieckim etapem osadnictwa. Stan ten jest szczególnie dobrze czytelny w odniesieniu do wykopów L4 i L5 (zagroda I), H5 i I5 (zagroda II) oraz M2, M3 i M4 (zagroda III). Z trzcinieckim kręgiem kulturowym związana jest również pewna (bliżej nieokreślona ilościowo) grupa źródeł krzemiennych. Jednakże dokonanie ich precyzyjnego podziału i odniesienia do ceramicznej systematyki źródeł wydaje się bardzo utrudnione. Stan ten wynika między innymi z wielokulturowego charakteru samego stanowiska, gdzie identyfikowano również inne etapy osadnictwa z okresu neolitu i wczesnej epoki żelaza. Materiały źródłowe pozyskane w trakcie eksploracji warstwy kulturowej były niehomogeniczne, a źródła krzemienne odkryte w kontekście trzcinieckich obiektów wziemnych są bardzo nieliczne i mało dystynktywne. Można jednakże przypuszczać, iż z omawianym etapem osadniczym związana jest większość materiałów krzemiennych cechujących się łuszczniową metodą obróbki (ryc. 16). Stanowi ona podstawową technikę pozyskania półsurowca w krzemieniarstwie niżowych ugrupowań TKK (por. Makarowicz 2000). Ceramika naczyniowa Ogół ceramiki scharakteryzowano za pomocą sformalizowanych systemów analitycznych wypracowanych w środowisku badaczy Kujaw. Cechy technologiczne opisano według schematu opracowanego przez J. Czebreszuka (Czebreszuk 1996) wraz z uwzględnieniem późniejszych modyfikacji i uszczegółowień P. Makarowicza i B. Józwiaka (Makarowicz 1998; Józwiak 2003). Krawędzie wylewu sklasyfikowano na podstawie typologii A. Kośko (Kośko 1981). Przy charakterystyce den przyjęto klasyfikację zaproponowaną przez Czebreszuka (Czebreszuk 1996). W przypadku opisu wątków zdobniczych oparto się na propozycji Kośko (Kośko 1981). Znaczny stopień rozdrobnienia materiałów ceramicznych ogranicza w tym przypadku możliwości dokonania precyzyjnego określenia niektórych cech tych źródeł. Całość danych z zakresu identyfikacji i opisu ceramiki wydzielonej zestawiono zarówno w formie tabelarycznej (tab. 2), jak i graficznej (ryc ). 71

6 Makromorfologia Stan zachowania materiałów źródłowych w znacznym zakresie uniemożliwia precyzyjne określenie cech makromorfologicznych. Wynika to przede wszystkim ze znacznego stopnia ich rozdrobnienia uniemożliwiającego wiarygodną rekonstrukcję form naczyń. Pewne wnioski można jedynie budować na podstawie analizy charakterystycznych elementów zdobniczych, które mogą być powiązane z cechami tektoniki pojemników. Wydaje się, iż zdecydowana większość odkrytych w Jeronikach fragmentów pochodzi najprawdopodobniej z esowatoprofilowanych naczyń garnkowatych, posiadających typowe trzcinieckie cechy mikromorfologiczne i ornamentacyjne. Zaliczyć do nich należy pogubioną krawędź wylewu oraz ornament (złożony z horyzontalnych układów linii rytych i odcisków stempelka, lub listwy plastycznej) ulokowany poniżej krawędzi wylewu, na szyjce i górnej części brzuśca naczynia. Naczynia tego typu są jednym z podstawowych elementów trzcinieckich inwentarzy naczyń. Szczególnie dobrze widoczne jest to we wschodniej części ekumeny TKK, w tym również tzw. grupie podlasko- -mazowieckiej, gdzie stanowią one często bezwzględną większość pojemników (por. Gardawski 1959). Garnek esowatoprofilowany jest również swoistym wyznacznikiem trzcinieckiej tradycji kulturowej lub w innym ujęciu pakietu Riesenbechier Trzciniec (por. Czebreszuk. 2001; Makarowicz 2001). Prawdopodobnie z innego naczynia pochodzi masywna listwa plastyczna odkryta w obrębie wykopu M4. W znacznym stopniu przypomina ona element zdobniczy występujący na lepiej zachowanych okazach garnków beczułkowatych. Naczynia tego typu były między innymi licznie reprezentowane w trzcinieckim inwentarzu z Polesia stan. 1 (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Ich obecność odnotowujemy również w materiałach TKK grupy turowsko mozyrskiej (Kryval cevič 1997) oraz z obszaru Małopolski (Żerniki Górne, Słonowice) (Kempisty 1978). III Mikromorfologia 72 W odniesieniu do trzcinieckiego zespołu źródeł wśród cechy mikromorfologicznych opisano ukształtowanie (a) krawędzi wylewów oraz (b) den pojemników ceramicznych. a) W obrębie zbioru wyróżniono 30 ułamków krawędzi wylewów (tab. 3). Zdecydowanie dominowały tu egzemplarze pogrubione od strony zewnętrznej (wariant 17 i 18) o zwieńczeniach ściętych skośnie od strony zewnętrznej (17j) i łukowatych ograniczonych zewnętrznie na wysokości czubka (17f). Sklasyfikowano tak odpowiednio siedem (ryc. 10:7; ryc. 12:32, 33; ryc. 13:45, 49; ryc. 15:61, 63) i pięć egzemplarzy (ryc. 10:5; ryc. 11:19; ryc. 13:47; ryc. 14:55; ryc. 15:60), co stanowi około 24 i 17% ogółu krawędzi. Wśród egzemplarzy pogrubionych zewnętrznie dokumentowano również zwieńczenia łukowate ograniczone na wysokości czubka wewnętrznie (17d; ryc. 10:1), łukowate nieograniczone (17e; ryc. 14:51; ryc. 15:65), łukowate ograniczone wewnętrznie na wysokości czubka (17g; ryc. 12:37) oraz zwieńczenie ostre symetryczne (18a; ryc. 13:42). W przypadku dwóch egzemplarzy pogrubienie było obustronne. Opisano je jako typy 19d i 20j (ryc. 10:2; ryc. 11:20). Ponadto dwa ułamki krawędzi cechowały się pogrubieniem krawędzi w formie okapu (ryc. 11:21; ryc. 13:46). Łącznie wyróżniono, więc dwadzieścia dwa przykłady krawędzi pogrubionych, co stanowi aż 76% wszystkich zadokumentowanych przykładów. Pogrubione od zewnątrz krawędzie wylewów o łukowatym, bądź częściowo ograniczonym zwieńczeniu odnajdują stosunkowo liczne analogie wśród materiałów TKK z obszaru Podlasia. Stanowią tu jeden z charakterystycznych elementów stylistyki trzcinieckiej, dokumentowany między innymi w materiałach osadowych w Strękowej Górze (Bugaj 2008) i kontekście pochówku podkurhanowego z Korycin (Pawlata 2009). Podobnym (10 14%) udziałem charakteryzowały się zarówno krawędzie proste, jak i ścienione. Do typu pierwszego zaliczono cztery ułamki (ryc. 11:13, 22; ryc. 12:27; ryc. 13:48). Drugi reprezentowały dwa przykłady (ryc. 10:10, 11). Wśród nich odnotowano zwieńczenia ostre symetryczne (1a), łukowate nieograniczone (1e), łukowate ograniczone obustronnie poniżej czubka (1h) oraz dwa egzemplarze ścięte poziomo (2k). b) W omawianym zbiorze wystąpiły jedynie cztery dna pojemników ceramicznych (ryc. 12:24, 30; ryc. 14:56; ryc. 15:67). Cechowały się one bardzo słabym stanem zachowania, co w znaczny sposób ograniczało możliwość dokonania ich klasyfikacji (tab. 2). Wszelakie wnioskowanie w tym zakresie należy ograniczyć więc do uwag natury ogólnej. Wszystkie dna naczyń TKK z Jeronik należały do form płaskich o niewyodrębnonej tektonice. W pojedynczym przypadku dno miało prawdopodobnie lekko wklęsłą powierzchnię spodnią (ryc. 14:56). Zdobnictwo Ogółem, w badanym zestawie źródeł udokumentowano 60 zdobionych ułamków naczyń TKK (po minimalizacji 54). Udział ornamentowanych fragmentów ceramiki wynosi niecałe 10% (przed i po minimalizacji zbioru). Pełen wykaz danych z tego zakresu zamieszczono w tabeli 2 (kolumna zdobnictwo). W zakresie cech zdobnictwa ceramiki TKK wyróżniono (a) wątki proste oraz (b) rozwinięte zwielokrotnione i (c) wieloelementowe. a) Uwzględniając przyjęte założenia systematyki cech zdobniczych ceramiki jako proste sklasyfikowano watki zbudowane z jednego elementu zdobniczego

7 zlokalizowane w obrębie pojedynczej, określonej strefy zdobniczej. (Kośko 1981; Kośko, Szmyt 2006). W opisywanym inwentarzu ceramicznym występują one relatywnie rzadko. Ich udział nieznacznie przekracza 13%. Wyróżniono wśród nich (aa) horyzontalne listwy plastyczne, (ab) odciski słupka lub punktu, (ac) pojedynczą, horyzontalną linię rytą oraz (ad) otworki umieszczone pod krawędzią wylewu. aa) Podczas analizy zbioru ceramiki odnotowano cztery przykłady naczyń zdobionych horyzontalną (zapewne dookolną) listwa plastyczną (xm-180) (ryc. 10:8, 10; ryc. 14:52, 58). Fragmenty te odkryto podczas eksploracji warstwy kulturowej w obrębie wykopów H6, M4 i M5 oraz w kontekście wczesnonowożytnego obiektu 215 (wykop I2/I3). Wydaje się zatem, iż są one powiązane ze strukturami przestrzennymi wyróżnionymi jako zagrody II i III. Listwy plastyczne lokowano zapewne w strefie podkrawędnej (ryc. 10:10) lub górnej partii pojemników ceramicznych (szyjnej). W pierwszym z tych przypadków mamy do czynienia z niewielką listwą o trójkątnym profilu odzwierciedlającą zapewne (stylistycznie) zabieg pogrubiania krawędzi wylewu. Pozostałe dwa lepiej zachowane egzemplarze (ryc. 10:8; ryc. 14:52) należy określić jako masywne o zaokrąglonym, mocno wyodrębnionym profilu. Niewiele da się powiedzieć o formach naczyń ornamentowanych tą techniką. Wydaje się, iż masywne listwy plastyczne występowały na garnkach beczułkowatych znanych między innymi z obszaru Małopolski (Żerniki Górne, Słonowice) (Kempisty 1978; Górski 2007). Kilka podobnych egzemplarzy pochodzi ze stanowisk w niżowej części Polski oraz obszarów wschodnich ekumeny TKK (Gardawski 1959; Kempisty 1978; Taras 1995; Kryvaltsevich 1998). Liczne egzemplarze podobnie zdobionych naczyń wyróżniono również ostatnio na stanowisku Polesie 1 w Polsce Środkowej (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Naczynia zdobione listwami plastycznymi wykonano z masy ceramicznej schudzanej gruboziarnistym tłuczniem mineralnym. Sklasyfikowano je w ramach amforowej grupy technologicznej E. ab) Odciski słupka lub punktu (xa-, xe- ) stanowiące samodzielny element zdobniczy wyróżniono jedynie hipotetycznie. Stan zachowania dwóch tak zdobionych ułamków (ryc. 12:26, 28) nie daje możliwości w pełni wiarygodnego określenia kompozycji zdobniczej. Obydwa ułamki stanowią zapewne fragmenty brzuśców naczyń wykonanych w technologii grup E i L. Ornamentykę tego typu można interpretować jako swoistego rodzaju archaizm odzwierciedlający tradycje wcześniejszego subneolitycznego (w szczególności horyzontu linin kultury niemeńskiej) podłoża kulturowego. (Kempisty 1973; 1983; Makarowicz 1998; Józwiak 2003; Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). ac) W jednym przypadku można domniemywać, że pojedyncza, horyzontalna linia ryta stanowiła samodzielny element zdobniczy (ryc. 12:35). Należy przypuszczać, iż motyw ten podkreślał tektonikę naczynia. Ulokowano go na przejściu szyjki w brzusiec esowatoprofilowanego pojemnika ceramicznego. ad) Do jednostkowych przykładów zdobnictwa należy zaliczyć również fragment krawędzi wylewu zdobiony rzędem otworków (xs-236). Odkryto go w kontekście warstwy kulturowej w obrębie wykopu I5 (ryc. 11:13). W ceramice TKK podobne watki występują relatywnie rzadko i nie stanowią one szczególnego wyznacznika topogenetycznego czy chronologicznego. Dookolna dziurka podkrawędna miała zapewne bardziej znaczenie funkcjonalne niż zdobnicze. Jednym z ciekawszych przykładów współwystępowania tego zdobnictwa z klasyczną stylistyką TKK są zaprezentowane ostatnio materiały ze stanowiska 1 w Polesiu w woj. łódzkim (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). b) Do wątków rozwiniętych zwielokrotnionych zaliczono motywy zbudowane z jednego elementu zdobniczego powielonego w kilku układach linearno- -horyzontalnych (Kośko 1981; Kośko, Szmyt 2006). Są to przede wszystkim układy (ba) zwielokrotnionych, horyzontalnych linii rytych oraz (bb) linearne układy odcisków wykonanych techniką sznura obwijanego tzw. ornament różańcowy. ba) Zwielokrotnione horyzontalne układy linii rytych (xm-178:2>) stanowią jeden z najczęściej identyfikowanych motywów ornamentacyjnych ceramiki TKK z Jeronik. Zdobienie to lokowano zazwyczaj w strefie podkrawędnej, zewnętrznej na szyjce oraz w górnych częściach brzuśca pojemników ceramicznych. W zbiorze wyróżniono 24 tak zdobione ułamki ceramiki. Wynika to przede wszystkim ze słabego stanu zachowania naczyń. Szczegółowy ogląd lepiej zachowanych materiałów wskazuje na to, że w większości wypadków pod żłobkami widniało dodatkowe zdobnictwo w szczególności odciski stempla lub ryte łuczki (linia falista?). Jedynie w dwóch przypadkach można sądzić, że układ linii rytych wykonanych na szyjce i w górnej części brzuśca naczyń nie współwystępował z innym zdobnictwem (ryc. 13:40; ryc. 15:66) a więc z dużym prawdopodobieństwem da się go klasyfikować w ramach omawianej grupy zdobień (jako wątki rozwinięte zwielokrotnione). Ułamki te odkryte w obrębie warstwy kulturowej pochodzą z wykopów Ł2 i M5, najprawdopodobniej z dwóch różnych, cienkościennych naczyń, których cechy technologiczne zostały sklasyfikowane w ramach grup J i E. Ich lokalizacja koresponduje z zasięgiem wyróżnionej zagrody III oraz być może zagrody II. Poziome, zwielokrotnione linie ryte są charakterystyczne dla wszystkich enklaw omawianego kręgu kulturowego. Pojawiają się we wczesnych (w zachodniej strefie Niżu Polskiego) i klasycznych fazach rozwoju tego ugrupowania kulturowego. Ich obecność w zespołach trzcinieckich można łączyć z inspiracjami KGJ, 73

8 północnoeuropejskiej prowincji PDZ (Czebreszuk 2001) oraz przede wszystkim z KI (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Ornamentyka zwielokrotnionych, poziomych linii rytych jest częstym motywem w inwentarzach zespołów typu HT 2 w zachodniej części Niżu Polskiego, datowanych w międzyrzeczu środkowej Wisły i Warty na okres /1500 BC. Wątki takie udokumentowano m.in. w Rybinach, stan. 14 (Makarowicz 1998), Rybinach, stan. 17 (Makarowicz 2000) oraz Odolanowie, Latowicach, stan. 3 i Krępkowie, stan. 1 (Makarowicz 1998). Egzemplarz tak zdobionego naczynia znany jest również z obszarów Podlasia dokumentowano je między innymi na naczyniu ze Strękowej Góry (Bugaj 2008). Analogiczna stylistyka cechuje również zespół klasycznotrzcinieckich materiałów z Polesia, stan. 1, gdzie sklasyfikowane zostały one w ramach drugiej grupy stylistycznej (GS 2) datowanej na podstawie licznych oznaczeń 14C i danych planigraficznych na okres BC (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). W pojedynczym przypadku układ zwielokrotnionych linii rytych zaobserwowano na krawędzi fragmentu naczynia odkrytego w południowej części wykopu I8 (ryc. 11:21). Nie można jednakże w tym przypadku z pełną wiarygodnością dokonać klasyfikacji tego ornamentu. Wydaje się, iż układ nakrawędnych trzech równoległych żłobków mógł stanowić element bardziej skomplikowanej konstrukcji zdobniczej (na przykład metopowej ). Zdobnictwo lokowane w tej strefie naczynia nie stanowi elementu często rejestrowanego w zespołach TKK. Jego przykłady odnajdujemy między innymi na kilku stanowiskach grupy podlasko-mazowieckiej TKK między innymi w Słochach Annopolskich (Gardawski 1959) oraz Dubecznie (Taras 1995) i Warszawie Białołęce Dworskiej (Taras 1995). bb) Zwielokrotniony układ pionowych linii rytych udokumentowano jedynie w pojedynczym przypadku (ryc. 13:42) poniżej zachowanej fragmentarycznie krawędzi wylewu naczynia. Jego klasyfikacja jest jednakże bardzo hipotetyczna (uwzględniając stan zachowania) i być może bardziej właściwe byłoby jego traktowanie jako części kompozycji metopowej często identyfikowanej w materiale wczesno- i klasycznotrzcinieckim. Zdobnictwo metopowe wykonane techniką rycia jest genetycznie wiązane z materiałami grobowymi i osadowymi PDZ, zwłaszcza w ich prowincji zachodniej (Czebreszuk 1996). Stanowi ono również jeden z wyznaczników trzcinieckich zespołów HT 2 (np. Rybiny, stan. 17 Makarowicz 2000) oraz elementem wcześniejszej postiwieńskiej tradycji czytelnej w postaci materiałów HT 1 (Makarowicz 1998). Wątki często są spotykane na terenie Mazowsza i Podlasia (por. Taras 1995; Bugaj 2008), są prawdopodobnie efektem przyswojenia przez tamtejsze populacje wzorców charakterystycznych dla tradycji iwieńskiej oraz postiwieńskich niżowych struktur 74 TKK (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Posiadają one również stosunkowo dobre odniesienie do dobrze datowanych (na podstawie licznych oznaczeń 14C i danych planigraficznych) materiałów wiązanych z grupą stylistyczną 1 (GS1) z Polesia stan. 1, gdzie wyznaczają najstarszy etap osadnictwa trzcinieckiego. W ujęciu chronologii bezwzględnej okres ten można datować w przedziale BC, w którym współwystępowały z klasycznotrzciniecką stylistyką GS2 (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2012). bc) Zwielokrotnione układy horyzontalnych i diagonalnych linii wykonanych odciskami sznura obwijanego (ornament różańcowy) stanowi jeden z bardziej charakterystycznych elementów stylistyki wschodniej części ekumeny TKK. W przypadku materiałów z Jeronik odkryto sześć tak ornamentowanych ułamków ceramiki (ryc. 10:2, 5; ryc. 13:41; ryc. 15:64). Występowały one w kontekście warstwy kulturowej eksplorowanej w południowej części stanowiska (wykopy H1, H4, Ł2 oraz M5). Rejestrowano je więc niejako na zapleczu struktury, przestrzennej określonej jako zagroda III i być może zagroda II (ryc. 10:5). Ceramika zdobiona w ten sposób cechowała się występowaniem pogrubionych wylewów o zwieńczeniach łukowatych lub częściowo ograniczonych od wewnątrz krawędzi (ryc. 10:2, 5). Wykonano je w z masy ceramicznej zawierającej znaczna ilość gruboziarnistego tłucznia mineralnego, którą można klasyfikować w ramach amforowych grup E i F. W pojedynczym przypadku technologia tak zdobionego naczynia reprezentowała wczesnobrązową grupę L. Genezy omawianego zdobnictwa upatruje się niekiedy w tradycji wytwórczości ceramicznej społeczności PDZ. Oddziaływania z tego kręgu kulturowego miałyby w tym przypadku stanowić jeden z przejawów procesów interakcji i integracji zachodzących między społecznościami i prowadzących do wykształcenia się TKK (Czebreszuk 2001). W obrębie wschodniej ekumeny TKK zdobnictwo różańcowe jest jednym z charakterystycznych elementów wytwórczości ceramicznej grupy północnopolskiej, gdzie identyfikowano je między innymi na stanowiskach Ozernoe i Starye Jyurkoviči (Kryval cevič 1997) oraz na obszarze białoruskiego Poniemnia (Lakiza 2008). W ostatnich latach zdobnictwo to udokumentowano również w materiałach trzcinieckich z Podlasia. Podobnie zdobione naczynie odkryto między innymi w kontekście pochówku podkurhanowego z Korycinów (Pawlata 2009) oraz w trakcie badań osady TKK ze Strękowej Góry (Bugaj 2008) i Hieronimowa (niepublikowane zbiory Muzeum Podlaskiego w Białymstoku). Zarówno kontekst odkrycia, jak i charakterystyka mikromorfologiczna i technologiczna tak zdobionych naczyń nie dają podstaw do postawienia hipotezy o odrębności (w wymiarze chronologicznym) tego zbioru względem pozostałych źródeł TKK o cechach klasycznotrzcinieckich. Prawdopodobnie materiały

9 te stanowią element obcej w sensie topogenetycznym, aczkolwiek integralnej części zespołu źródeł trzcinieckich. c) Wątki rozwinięte wieloelementowe łączą w sobie motywy zdobnicze zbudowane z więcej niż jednego elementu zdobniczego (Kośko 1981). W analizowanym zbiorze identyfikowano kompozycje zdobnicze zbudowane z kombinacji (ca) horyzontalnych układów linii rytych, pod którymi lokowano punkty/słupki odciskane lub nacinane oraz (cb) ryte łuczki lub/i linię falistą. Jednostkowo wyróżniono również kombinację złożoną (cc) z poziomych linii i łuczków wykonanych odciskami sznura dwudzielnego. ca) Poziome żłobki, pod którymi występowały odciski stempla, lub krótkie, diagonalne nacięcia stanowią najczęściej identyfikowany wątek zdobniczy (ryc. 10:3; ryc. 11:14, 15, 17, 18; ryc. 12:29, 34, 36; ryc. 13:39; ryc. 14:50, 53, 54). Motywem tym zdobiono górne części esowatoprofilowanych naczyń ceramicznych (najprawdopodobniej garnków). Rejestrowano je na całej przestrzeni osady (osad?) TKK. Tak zdobione ułamki ceramiki dokumentowano zarówno na poziomie warstwy kulturowej, jak i w kontekście obiektów nieruchomych (ob. 302, 242 i 709). Ich obecność odnotowano w obrębie wszystkich trzech wyróżnionych zagród. Wątki zdobnicze składają się z horyzontalnych, zwielokrotnionych linii rytych z dookolnie umieszczonymi nakłuciami lub odciskami, które tworzą klimat stylistyczny charakterystyczny dla zespołów trzcinieckich ( grupy podlaskiej-mazowieckiej według Aleksandra Gardawskiego 1959, por. też Dąbrowski 2005) z Niziny Mazowieckiej (zwłaszcza Kotliny Warszawskiej). Wzorce te można łączyć genetycznie z grupą (horyzontem) linińską (Kempisty 1972; Makarowicz 1998; Józwiak 2003), poprzedzającą rozwój struktur trzcinieckich w tym regionie. Stanowią one również jeden z głównych wyznaczników klasycznotrzcinieckiej grupy stylistycznej 2b (GS2b) wyróżnionej na stanowisku 1 w Polesiu w dorzeczu Bzury i datowanej na okres BC (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Zbliżone stylistycznie materiały dokumentowano na całym obszarze ekumeny TKK Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej, Wyżynie Lubelskiej i Polesiu Lubelskim, w pasie nizin Polski Środkowej, na Wyżynie Małopolskiej oraz na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej (Makarowicz 1998). cb) Horyzontalne układy linii rytych współwystępowały niekiedy z umieszczonymi poniżej nich układami łuczków lub linii falistej (ryc. 10:4; ryc. 13:44; ryc. 15:59). Dokonanie wyraźnej klasyfikacji tych wątków wydaje się jednakże niemożliwe, co wynika ze złego stanu ich zachowania, a co za tym idzie radykalnego ograniczonia powierzchni obserwacji. Fragmenty ceramiki zdobionej w omawiany sposób współwystępują z ułamkami opisanymi powyżej. Stan ten dokumentują materiały pozyskane z wypełniska obiektu 302, na których poniżej linii rytych dokumentowano zarówno łuczek (fr. linii falistej?), jak i odciski stempelka (ryc. 10:3, 4). Materiały te stanowią, obok cech wspomnianych wyżej, jeden z elementów stylistyki trzcinieckiej, często identyfikowany na obszarze grupy podlasko- -mazowieckiej. W ujęciu chronologicznym można je odnieść również do klasycznotrzcinieckiej stylistyki (GS2b) datowanej na przykładzie dobrze rozpoznanego stanowiska w Polesiu na okres BC (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). cc) Bardzo interesującym przykładem zdobnictwa ceramiki TKK z Jeronik jest kompozycja złożona z horyzontalnych linii i łuczków wykonanych odciskami sznura dwudzielnego (ryc. 12:25). Fragmenty tego naczynia odkryto w trakcie eksploracji warstwy kulturowej w obrębie południowo wschodniej części wykopu J1. Jego klasyfikację w ramach trzcinieckiego zespołu źródeł w istotny (decydujący) sposób uwiarygodniają obserwacje technologiczne. Ułamek ten wykonano w technologii grupy E, a więc cechującej większość ceramiki TKK i nie identyfikowanej w ramach neolitycznego zespołu źródeł łączonych z KCSz czy KNi. Ten typ zdobnictwa nie znajduje ściślejszych analogii w rozpoznanych dotychczas zespołach TKK, choć zbliżony stylistycznie fragment naczynia pochodzi z kontekstu osady trzcinieckiej w Strękowej Górze na Podlasiu (Bugaj 2008). Ornamentyka tego typu stanowi natomiast jedną z głównych cech wytwórczości ceramicznej społeczności grupy samborzeckiej KM, rozwijającej się we wczesnym okresie epoki brązu w strefie wyżyn Polski południowo-wschodniej. Obecność stylistyki mierzanowickiej w inwentarzu TKK z Jeronik należy interpretować jako swoisty archaizm, genetycznie wywodzący się z wcześniejszej episznurowej tradycji kulturowej. Bardzo interesujący jest w tym przypadku fakt, iż archaizm ten stanowi element obcy (w sensie topogenetycznym) względem potencjalnego, lokalnego podłoża kulturowego tradycji subneolitycznych. Technologia Analizy technologicznej dokonano w odniesieniu do 447 ułamków ceramiki, których stan zachowania umożliwiał przeprowadzenie pełnej obserwacji cech dystynktywnych (tab. 4). Stanowią one blisko 70% całości zbioru. W ramach tego zespołu źródeł wyróżniono siedemnaście typów technologicznych drugiego stopnia (2, 4, 5, 6, 7, 8, 14, 15, 19, 22, 24, 25, 26, 29, 35, 36 oraz 42) definiowanych w ramach siedmiu grup technologicznych (dalej: gt.) (D, E, H, J, K, L i M). One z kolei podlegają procedurze generalizacji tworząc jednostki technologiczne wyższego rzędu zwane cyklami (Ib, IIa, IIb, IIc oraz IIIa) (Czebreszuk 1996; Józwiak 2003). Ich zgeneralizowaną frekwencję 75

10 przedstawiono w formie tabelarycznej traktując łącznie całość źródeł pochodzących z warstwy kulturowej oraz osobno poszczególnych obiektów nieruchomych łączonych z osadnictwem TKK (tab. 4). Wielość wyróżnionych typów technologicznych oraz grup i cykli niezbyt dobrze odzwierciedla charakter zbioru. Zdecydowana większość z nich odnosi się do obserwacji dokonanych dla znikomej ilości fragmentów ceramiki. Aż jedenaście spośród siedemnastu typów technologicznych (dalej: tt.) reprezentowanych jest poprzez kilka ułamków naczyń (od 1 do 10). W szczególności dotyczy to ttiis 2, 4, 5, 6, 8, 24, 25, 26, 35, 36 oraz 42 klasyfikowanych w ramach grup D, J, K, L i M. Stan ten może wynikać niekiedy z trudności w jednoznacznej klasyfikacji kulturowo-chronologicznej silnie rozdrobnionych źródeł. I tak, prawdopodobnie ułamki wykonane w technologii klasycznoniemeńskiej grupy M można alternatywnie klasyfikować w ramach KNi, a pojedynczy fragment ceramiki wczesnosznurowej grupy D rozpatrywać w kontekście zespołu źródeł KCSz. Wątpliwości te pogłębia również fakt, iż obserwacji tych dokonano wyłącznie dla niecharakterystycznych, pozbawionych zdobnictwa i cech mikromorfologicznych części naczyń. W zbiorze trzcinieckich materiałów ceramicznych z Jeronik zdecydowanie dominują fragmenty naczyń sklasyfikowanych w ramach grup E i F łączonych z amforowym cyklem IIa. Oznaczenie takie uzyskano dla blisko 80% rozpoznanych ułamków ceramiki. Blisko 60% określonych technologicznie fragmentów naczyń pochodzi z pojemników cienkoi średniościennych, w których masę ceramiczną schudzano dużą ilością gruboziarnistego tłucznia mineralnego. Struktura przełamów jest w większości jednolita, co wskazuje na dobre przygotowanie masy ceramicznej. Powierzchnie ścianek pozostają wygładzone, z często identyfikowanymi nierównościami, co jest efektem charakteru wielkości użytej domieszki. Ułamki te sklasyfikowano w ramach grupy technologicznej E. W jej obrębie wyróżnia się trzy ttiis 15, 22 i 29. Podstawą ich wydzielenia jest barwa wykorzystanego tłucznia mineralnego biała (22), różowa (29) oraz niejednorodna (15) (Czebreszuk 1996; Makarowicz 1998). W materiałach z Jeronik obecne są wszystkie z nich. Najczęściej obserwowano obecność tłucznia barwy różowej (129 fr.) oraz białej (99 fr.). Rzadziej rejestrowano ułamki schudzane domieszką wielobarwną (43 fr.). Około 20% omawianego zbioru ceramiki odpowiada grupie technologicznej F, według systemu zaproponowanego przez J. Czebreszuka (Czebreszuk 1996), cechującej się obecnością naczyń średnio- i grubościennych. Masa ceramiczna schudzana była w tym przypadku dużą ilością domieszki różnobarwnego, grubo- i średnioziarnistego tłucznia mineralnego oraz piasku. Przełamy naczyń miały najczęściej charakter blaszkowaty. W obrębie gt. F wyróżnia się tylko jeden typ technologiczny (ttiis 14) (Czebreszuk 1996). 76 Porównywalną ilość ceramiki (około 14%) sklasyfikowano w ramach wczesnobrązowej grupy technologicznej L. Grupuje ona zarówno fragmenty pojemników cienkościennych, jak i naczyń średnioi grubościennych. W charakterze domieszki schudzającej dominuje tu średnioziarnisty tłuczeń mineralny. Przełamy posiadają najczęściej warstwowany, blaszkowaty charakter, co jest efektem niezbyt dbałego przygotowania masy ceramicznej. Naczynia posiadają równą lub pofałdowaną powierzchnię, z identyfikowanymi niekiedy śladami użycia twardego gładzika. W obrębie gt L wyróżnia się siedem typów technologicznych drugiego stopnia ttiis 7, 8, 9, 18, 19, 25 oraz 26. Jednakże w materiale trzcinieckim z Jeronik liczniej reprezentowane były jedynie dwa z nich. Dwadzieścia sześć ułamków sklasyfikowano w ramach ttiis 7 (blisko 6% zbioru). Cechy technologiczne siedemnastu kolejnych pozwalają łączyć je z typem technologicznym 19 (blisko 4% całości zespołu). Materiały te grupują ceramikę średnio- i grubościenną schudzaną domieszką średnioziarnistego (ogólna cecha gt. L) tłucznia mineralnego barwy białej (ttiis 19) i niejednorodnej (ttiis7). Ceramika klasyfikowana w ramach grup J i K rejestrowana była jedynie śladowo, a klasyfikację taką uzyskano jedynie w przypadku pojedynczych ułamków ceramiki. Ich udział w całości zbioru wynosił odpowiednio około 3 i 1,5%. Porównywalne wyniki otrzymano zarówno w przypadku zestawień dokonanych dla materiałów odkrytych w warstwie kulturowej, jak i w wypełniskach obiektów nieruchomych. W zdecydowanej większości obiektów (ob. 23, 223, 265, 302, 496, 711, 713, 739, 745, 959 oraz 1012) dokumentowano wyłącznie ceramikę gt. E. Stosunkowo często materiały te współwystępowały z fragmentami naczyń wykonanych w (również amforowej ) recepturze gt. F (ob. 408, 553, 704 i 709). Pojedyncze przypadki współwystępowania wspomnianych powyżej grup źródeł z ceramiką wykonaną w konwencji wczesnosznurowej gt D (ob. 610) i klasycznoniemeńskiej gt. M (ob. 705) można interpretować jako domieszkę starszych materiałów neolitycznych. Na tle ogólnego przeglądu struktury technologicznej inwentarzy trzcinieckich obiektów nieruchomych wyraźnie wyróżnia się obiekt 705. Wyróżniono w nim aż pięć grup technologicznych (E, F, K, L i M), co można tłumaczyć jego szczególnym charakterem funkcjonalnym. Obiekt, ów był częścią konstrukcji mieszkalnej, a więc założenia o dłuższym (względem na przykład jam zasobowych) czasie jego użytkowania. Do pojedynczych należą przypadki współwystępowania z materiałami o amforowych cechach technologicznych ułamków ceramiki wykonanej w odmiennej konwencji technologicznej (ob. 267, 633, 742 i 842) lub obserwacji wyłącznie innych gt. (ob. 226). W obrębie całości zespołu nie odnotowano lepiej czytelnych różnic pomiędzy strukturą

11 technologiczną ceramiki TKK z poszczególnych stref stanowiska. Stan ten dotyczy również wyróżnionych hipotetycznie zagród (I-III), gdzie inwentarz ceramiczny cechował się znacznym stopniem standaryzacji. Ogólny charakter technologiczny zespołu ściśle odpowiada obserwacjom dokonanym dla klasycznotrzcinieckich zespołów GS 2 ze stanowiska w Polesiu zlokalizowanego w dorzeczu Bzury (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2012). Podsumowanie Odkryte w Jeronikach materiały ceramiczne TKK cechuje znaczy stopień jednorodności cech stylistycznych i technologicznych. Do pierwszej z nich należy zaliczyć powszechnie występujące zdobnictwo górnych części naczyń ceramicznych motywami zwielokrotnionych, horyzontalnych żłobków, pod którymi lokowane były odciski stempelka, nakłucia i nacięcia. W innym wariancie ten ostatni motyw zastępowano rytym motywem łuczków lub linii falistej. Relatywnie często występowała też charakterystyczna dla inwentarzy TKK listwa plastyczna. Zdecydowana większość form posiadała pogrubione krawędzie, o zwieńczeniach częściowo zaokrąglonych i skośnie ściętych. Z kolei obserwacje dokonane na płaszczyźnie cech technologicznych wykazały wyraźną tendencję do powszechnego stosowania receptur amforowych, opartych na powszechnym wykorzystaniu domieszki gruboziarnistego tłucznia mineralnego. Zebrane dane nie dają podstaw do wyróżnienia w obrębie zbioru zespołów mogących odzwierciedlać zróżnicowanie chronologiczne źródeł. W najogólniejszym wymiarze materiały udokumentowane w obrębie wyróżnionych hipotetycznie zagród I i II należy uznać za zespoły jednorodne, stanowiące względnie homogeniczny zespół źródeł TKK. Wnioskowanie to, oparte na analizie materiału ruchomego, niekoniecznie może odzwierciedlać rzeczywistą jednoczasowość obydwu założeń. Wynika to z faktu, iż odrębne fazy budowlane, rozumiane jako funkcjonowanie zagród w relatywnie krótkim odstępie czasu, odnosi się do tej samej fazy stylistycznej (rozumianej przez pryzmat cech technostylistycznych wytwórczości ceramicznej). Niewykluczone, że potwierdzeniem rozłącznego (w sensie krótkiego przedziału czasowego) funkcjonowania tych zespołów osadniczych jest odmienność konstrukcji założeń mieszkalnych/gospodarczych o zagłębionej podłodze w odniesieniu do zagrody I i nieustalonej konstrukcji naziemnej dla zagrody II. Być może różnice te odzwierciedlają pewną sezonowość osadnictwa. W takim ujęciu zagrodę I można by interpretować jako trwalsze założenie zimowe. Pewną odmiennością, względem pozostałych, cechuje się wyróżniona w południowej części stanowiska zagroda III. Widoczne jest to w konstrukcji jedynej, udokumentowanej w tej strefie piwniczki. Ponadto, odnotowana tu koncentracja ceramiki cechuje się pewnym stopniem nasycenia cech wschodniotrzcinieckich, o czym świadczą ułamki naczyń zdobionych ornamentem różańcowym. Towarzyszą one jednakże klasycznotrzcinieckiej stylistyce charakterystycznej dla pozostałych skupisk. Brak dobrze opracowanych systemów periodyzacji dla wschodniej (w szczególności tak zwanej leśnej lub w innym ujęciu postsubneolitycznej ) części ekumeny TKK powoduje, że nie ma możliwości weryfikacji pozycji chronologicznej źródeł ceramicznych zdobionych ornamentem różańcowym. Dotyczy to również jej odniesienia względem pozostałych klasycznych materiałów. Ustalając datowanie omawianych źródeł należy mieć na uwadze ograniczenia wynikające z braku lokalnych, w wymiarze Podlasia, systemów periodyzacji. Wydaje się, iż najwłaściwszym punktem odniesienia będzie tu wielokrotnie przywoływany, dobrze datowany metodą radiowęglową i analizami planigraficznymi, zespół źródeł TKK z Polesia (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Przyjmując ten układ odniesienia, materiały z Jeronik należy synchronizować z grupą stylistyczną 2 (GS 2), datowaną na okres BC. W początkowym etapie funkcjonowała ona równolegle ze stylistyką o cechach postiwieńskich konstytuujących wyróżnioną w Polesiu GS 1, określaną cezurami BC. Nawiązania do tej stylistyki można hipotetycznie znaleźć na fragmencie ceramiki zdobionej układem zwielokrotnionych, wertykalnych linii rytych, który można interpretować jako słabo zachowany fragment konstrukcji metopowej, charakterystycznej zarówno dla stylistyki GS 1 z Polesia, jak i zespołów typu HT 2 z obszaru Kujaw (por. Makarowicz 1998; 2000; Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Niezwykle istotnym elementem wskazującym na stosunkowo wczesną pozycję źródeł z Jeronik jest obecność swoistych archaizmów stylistycznych. Dokumentowały one lokalne postsubneolityczne elementy stylistyczne jednoelementowe (?) układy odcisków stempelka oraz bardzo inspirujące elementy egzogenne, w postaci tradycji samborzeckiej grupy KM. Przyjmując powyższe uwagi, można założyć, iż materiały z Jeronik odzwierciedlają wczesny etap rozwoju tzw. grupy podlasko mazowieckiej TKK. Chronologię bezwzględną tego zespołu można odnieść do okresu BC, a więc synchronizować z datowaniem grup stylistycznych 1 i 2 z Polesia, stan. 1 (GS 1 i GS 2) oraz późnym etapem rozwoju tradycji KM (por. Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011; Kadrow, Machnik 1997). Muzeum Podlaskie w Białymstoku Dział Archeologii ul. Bema 11, Białystok adamwawrusiewicz@op.pl 77

12 LITERATURA Bargieł B., Zakościelna A Stan badań nad neolitem i wczesną epoką brązu na wschodnim Mazowszu i Podlasiu, [w:] (red.) M. Dulinicz, Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia III, Warszawa, Berezanskaja S.S Srednij period bronzovogo vieka w severnoj Ukrainie, Kiev. Berezanskaja S.S., Otroščenko V.V Bronzovij vik, [w:] Davna istorija Ukraini, Kiiv Bugaj U The bronze age settlement from site 1 in Góra Strękowa, county of Białystok, Sprawozdania Archeologiczne 60, Czebreszuk J Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefie południowo-zachodniobałtyckiej (III i początki II tys. przed Chr.). Alternatywny model kultury, Poznań. Dąbrowski J Ältere Bronzezeit in Polen, Warszawa Kultura trzciniecka na Mazowszu i Podlasiu [w:] (red.) M. Dulinicz, Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, III, Warszawa, Gardawski A Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, Materiały Starożytne 5, Górski J Główne etapy rozwoju kultury trzcinieckiej na obszarze Nowej Huty na tle przemian tej kultury w zachodniej Małopolsce, Materiały Archeologiczne Nowej Huty 20, Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach niecki nidziańskiej, Kraków. Górski J., Makarowicz P., Wawrusiewicz A Osady i cmentarzyska trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu. Stanowisko 1, woj. łódzkie, Łódź Podstawy datowania trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polsce Środkowej na przykładzie materiałów ze stanowiska w Polesiu, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archeologia 28, Józwiak B Społeczności subneolitu wschodnioeuropejskiego na Niżu Polskim w międzyrzeczu Odry i Wisły. Poznań. Kadrow S Gospodarka i społeczeństwo. Wczesny okres epoki brązu w Małopolsce, Kraków. Kadrow S., Machnik J Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksonomia i rozwój przestrzenny, Kraków. 78 Kempisty A Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wyżynie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami, Warszawa. Kempisty E Materiały tzw. kultury ceramiki grzebykowo- -dołkowej z terenu Mazowsza i Podlasia, Wiadomości Archeologiczne 36/2, Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej na Mazowszu i Podlasiu. Wiadomości Archeologiczne 37/1, Neolityczne kultury strefy leśnej w połnocnej Polsce,[w:] (red.) T. Malinowski, Problemy epoki kamienia na Pomorzu, Słupsk, Kondracki J Podstawy regionalizacji fizyczno-geograficznej, Warszawa. Kośko A Udział południowowschodnioeuropejskich wzorców kulturowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów lejkowatych, Poznań. Kośko A., Szmyt M Opatowice Wzgórze Prokopiaka. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem wysoczyzny kujawskiej, I, Poznań. Kryvalcevič M.M Z badań nad kulturą trzciniecką na Polesiu Białoruskim w dorzeczu Prypeci, Folia Praehistorica Posnaniensis 7, Lakiza V.L Staražytnasci poznjaga nealitu i rannjaga peryjadu bronzawaga veku Belaruskaga Panjamonnja, Minsk. Lysenko S.D Dinamika razvitija tšineckogo kulturnogo kruga na granice pravoberežnoj lesostepi i Poleśja. [w:] (red.) L. Bakalarska, Wspólnota dziedzictwa archeologicznego ziem Ukrainy i Polski, Warszawa, Makarowicz P Rola społeczności kultury iwieńskiej w genezie trzcinieckiego kręgu kulturowego ( BC), Poznań Osadnictwo społeczności z wczesnej epoki brązu w Rybinach, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 17, Poznań Trzciniecki krąg kulturowy wspólnota pogranicza Wschodu i Zachodu, [w:] (red.) J. Czebreszuk, M. Kryvalcevič, P. Makarowicz., Od neolityzacji do początków epoki brązu. Przemiany kulturowe w międzyrzeczu Odry i Dniepru między VI i II tys. przed Chr., Poznań, Trzciniecki krąg kulturowy wspólnota pogranicza Wschodu i Zachodu, Poznań.

13 Pawlata L Kurhany trzcinieckie z Korycinów, gm. Grodzisk, pow. Siemiatycze, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne 5, Rusin K., Wawrusiewicz A Osada kultury przeworskiej w Jeronikach na stanowisku 2, gm. Choroszcz, pow. białostocki, woj. podlaskie, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne 7-8, Taras H Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, Lublin. Wawrusiewicz A Wstępne sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych realizowanych na stanowisku 2 w Jeronikach, gm. Choroszcz, pow. białostocki, woj. podlaskie, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne 5, Ceramika kultury ceramiki sznurowej ze stanowiska 2 w Jeronikach, pow. białostocki, woj. podlaskie, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne 6, Okres neolitu i wczesnej epoki brązu na Podlasiu. Stan i perspektywy badań [w:] (red.) U. Stankiewicz, A. Wawrusiewicz, Na rubieży kultur. Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu, Białystok,

14 Tab. 1. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Charakterystyka obiektów nieruchomych trzcinieckiego kręgu kulturowego Tab. 2. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Characteristics of immovable objects of the Trzciniec culture range Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Nr ob. Wypełnisko Funkcja Ar Ćw. Dł. Szer. Głęb. [m] [m] [m] poziomy pionowy ceramika krzem. pol. kości 23 E 1 C 1,20 0,86 0,14 owalny nieckowaty jednowarstwowe jednorodne 36 jama gospodarcza 223 I 2 C 1,20 0,58 0,14 owalny nieckowaty jednowarstwowe asymetryczny jednorodne 7 jama gospodarcza 264 I 5, J 5 C, D 1,14 1,06 0,64 kolisty trapezowaty wielowarstwowe, mieszane 3 jama zasobowa 265 I 5 C 1,08 1,14 0,44 kolisty nieckowaty dwuwarstwowe, nieckowate 11 2 jama zasobowa 266 I 5 D 0,50 0,54 0,30 czworoboczny nieckowaty jednowarstwowe, asymetryczny jednorodne 1 dołek posłupowy 267 I 5 D 1,26 1,27 0,70 kolisty prostokątny wielowarstwowe, horyzontalne 16 jama zasobowa 273 I 8 C 0,50 0,46 0,20 kolisty nieckowaty dwuwarstwowe nieckowate 1 11 dołek posłupowy 302 H 3/H 2 C/A 1,74 1,03 0,25 prostokątny nieckowaty jednowarstwowe jednorodne 7 jama gospodarcza 325 H 5 A ,00 0,28 kolisty nieckowaty jednowarstwowe, jednorodne 6 jama gospodarcza 326 H 5 C 1,90 1,18 0,50 owalny odwrotnie dwuwarstwowe, trapezowaty horyzontalne 1 jama gospodarcza 407 J 6/K 6 C/D 0,94 0,86 0,27 owalny nieckowaty dwuwarstwowe, nieregularny horyzontalne 2 dołek posłupowy 408 K 6 D 1,20 1,07 0,38 owalny nieckowaty dwuwarstwowe, nieckowate 2 1 jama gospodarcza 456 K 7 C 0,38 0,37 0,34 kolisty postokątny jednowarstwowe jednorodne 1 dołek posłupowy 496 J 1 B 0,42 0,40 0,10 kolisty nieckowaty jednowarstwowe jednorodne 1 dołek posłupowy 553 Ł 1 a/c 1,16 1,20 0,40 kolisty nieckowaty dwuwarstwowe nieckowate 15 palenisko 80

15 610 Ł 5/Ł 6 a/c 1,14 1,09 0,88 kolisty prostokątne 633 Ł 3 c 1,18 1,19 1,18 kolisty workowaty 704 L 5 d 1,40 1,20 0,54 kolisty trapezowaty 705 L 4/ L 5 a-b/c-d 2,53 2,20 0,52 prostokątny nieckowaty 707 L 5 c 0,82 0,80 0,16 owalny nieckowaty 709 L 5 a 1,10 1,12 0,60 kolisty trapezowaty 711 L 6 a 1,32 1,28 0,30 kolisty nieckowaty 713 L 6 a 1,44 0,70 0,10 owalny nieckowaty 739 L 4 a 2,00 1,50 0,30 prostokątny nieckowaty 742 L 4 b 1,10 1,06 0,52 kolisty prostokątny 745 L 4 b 0,90 0,85 0,60 kolisty trapezowaty 831 Ł 4/ Ł 5 b/d 0,92 0,98 0,31 owalny nieckowaty 842 L 2 a/b 0,90 0,98 0,60 owalny nieckowaty 959 O 4 / O 5 /P 4 / P 5 a/c/b/d 1,78 1,66 0,90 owalny nieckowaty asymetryczny 1012 M 1 a 0,34 0,37 0,16 kolisty nieckowaty wielowarstwowe złożone wielowarstwowe złożone wielowarstwowe złożone wielowarstwowe nieckowate jednowarstwowe jednorodne wielowarstwowe złożone jednowarstwowe jednorodne jednowarstwowe jednorodne wielowarstwowe nieckowate wielowarstwowe horyzontalne jednowarstwowe jednorodne dwuwarstwowe nieckowate jednowarstwowe jednorodne dwuwarstwowe diagonalne jednowarstwowe jednorodne jama zasobowa 28 jama zasobowa 19 jama zasobowa półziemianka 1 1 dołek posłupowy 6 jama zasobowa 3 jama gospodarcza 1 jama gospodarcza półziemianka 1 jama zasobowa jama zasobowa 8 2 jama gospodarcza 2 2 jama gospodarcza 1 jama gospodarcza 1 dołek posłupowy 81

16 Tab. 2. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Charakterystyka technologiczno-stylistyczna ceramiki wydzielonej trzcinieckiego kręgu kulturowego Tab. 2. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Technological and stylistic characteristics of identified pottery of the Trzciniec culture range Nr elementu wydzielonego Wykop Warstwa Obiekt Typ technologiczny/ grupa/ cykl Typ krawędzi Typ dna Wątek zdobniczy Uwagi 1 E1d WM I-III 23 15/E/IIa 17d pzb? xm-178:4> 2 H1c+d WM I-II 24/J/IIb 19d pzb? xj-136[181] 3 H2a WM I /E/IIa b?...xm-178:5> xe H2a WM I /E/IIa b?...xm-178:1> xm-198:1 * * ew. b?...xm- -178:1>?F-63 5 H4b WM II 29/E/IIa 17f pzb? xj-136[176] 6 H5a WM I 7/L/IIc pzb? xm-178:4> 7 H5a WM III 5/J/IIb 17j 8 H6b WM I 4/J/IIb b? xm-180:1 9 I1a WM II 29/E/IIa pzb? xm-178:2> 10 I2a/I3d WM I 215* 22/E/IIa 2k *ob. PŚ 11 I2b WM I 14/F/IIa 2k 12 I4c WM II 227* 22/E/IIa 17g *strop ob. PŚ 13 I5a WM I 29/E/IIa 1h pz x?s I5c WM II 22/E/IIa b...xm-178:1> x?e I5c/d WM II /E/IIa b...xm-178:1> x?e I5d WM I-II /E/IIa pzb? xm-178:2> 17 I5d WM II 22/E/IIa b...xm-178:1> xa I5d WM II 29/E/IIa b...xm-178:1> x?a I6a WN I 29/E/IIa 17f pzb? xm-178:5> 20 I8c WM III 4/J/IIb 20j pzb? xm-178:1> 21 I8d WM III 14/F/IIa 51d n /x/m-178:3; pzb? xm-178:2> 22 I9a WM III 22/E/IIa 1a pzb? xm-178:2> 23 I9c WM I 15/E/IIa pzb?...xm-178:4> 24 J1b WM III 496-1? 25 J1d WM I 15/E/IIa b xj-121[176]:2> xj-121[61] 26 J2b WN I 29/E/IIa b?...xa-1 27 K01a WM II 22/E/IIa 1e 28 K2c WM I-II 399 7/L/IIc b? /x/a-1 29 L1a WM I 14/F/IIa b...xm-178:1> xm- 180:1x?E

17 30 L1a WM I 7/L/IIc 1c? 31 L4c/d WM III /E/IIa pzb? xm-178:2> 32 L4c/L5a WM I-II /E/IIa 17j pzb? xm-178:9> 33 L4c/L5a WM I-II 705 7/L/IIc 17j 34 L4d WM II 746* 14/F/IIa b...xm-178:1>?e *ob. PŚ 35 L5a WM I-II /E/IIa b...xm-178:1> L5a WM III /E/IIa b...xm-178:2> xe Ł1b WM I 22/E/IIa 17g pzb? xm-178:2> 38 Ł1b WM II 22/E/IIa 17d pzb? xm-178:2> 39 Ł1b WM II 22/E/IIa b...xm-178:2> xa Ł2a WM I 5/J/IIb b xm-178:2> 41 Ł2d WM I 8/L/IIc pzb?...xj-136[176]:2> 42 Ł2d WM I 29/E/IIa 18a pzb? /x/m-188:6> 43 Ł3a WM II /L/IIc pzb? xm-178:5> 44 Ł4c WM II 7/L/IIc b xm-198:1>...* *ew. b?f Ł5a WM I 14/F/IIa 17j pzb? xm-178:1> 46 M2a WM I 15/E/IIa 57k pzb? xm-178:1> 47 M2c WM II 8/L/IIc 17f 48 M3a WM II 29/E/IIa 1e 49 M3a WM III 29/E/IIa 17j? pzb? xm-178:2> 50 M3b WM I 7/L/IIc b...xm-178:2> xe M3c WM II 14/F/IIa 17e 52 M4c WM II 29/E/IIa b? xm-180:1 53 M4d WM II 29/E/IIa pzb...xm-178:3> xe-46[7] 54 M4d WM III 22/E/IIa pzb...xm-178:2> xa-1 55 M5a WM I 22/E/IIa 17f 56 M5a WM I 7/L/IIc 4b? 57 M5a WM I 6/J/IIb pzb? xm-178:3> 58 M5a WM I 29/E/IIa b? xm-180:1 59 M5a WM I 15/E/IIa pzb xm-178:3> xm-180?f-68:2> 60 M5a WM I 29/E/IIa 17f pzb? xm-178:1> 61 M5a WM I 14/F/IIa 17j pzb? xm-178:2> 62 M5a WM I 14/F/IIa pzb? xm-178:2> 63 M5a WM II 14/F/IIa 17j 64 M5d WM II 14/F/IIa pzb?...xj-136[176]:3> 65 M6c WM I 22/E/IIa 17e pzb? xm-178:2> 66 M7c WM I 22/E/IIa b? xm-178:3> 67 N5d WM II 14/F/IIa 1b? 83

18 Tab. 3. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Charakterystyka jakościowo-ilościowa wylewów ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego Tab. 3. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Qualitative and quantitative characteristics of pottery forms of the Trzciniec culture range Typ krawędzi Ilość Udział 1a 1 3,45% 1e 2 6,89% 1h 1 3,45% 2k 2 6,89% 17d 2 6,89% 17e 2 6,89% 17f 5 17,24% 17g 2 6,89% 17j 7 24,14% 18a 1 3,45% 19d 1 3,45% 20j 1 3,45% 51d 1 3,45% 57k 1 3,45% Łącznie ,00% Tab. 4. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Charakterystyka technologiczna ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego Tab. 4. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Technological characteristics of pottery of the Trzciniec culture range Cykl technologiczny Grupa technologiczna Typ technologiczny Ilość Udział Warstwa IIa E ,59% ,48% ,21% F ,25% IIb J 4 4 1,23% 5 6 1,84% 6 4 1,23% K 2 3 0,92% IIc L ,67% 8 5 1,53% ,83% ,31% ,92% ,61% IIIa M ,92% Razem cykl IIa ,53% 84

19 Razem cykl IIb 17 5,21% Razem cykl IIc 50 15,34% Razem cykl IIIa 3 0,92% Łącznie warstwa % Obiekt 23 IIa E ,00% Łącznie obiekt % Obiekt 223 IIa E % Łącznie obiekt % Obiekt 265 IIa E ,00% ,00% Łącznie obiekt % Obiekt 266 IIb J ,00% Łącznie obiekt % Obiekt 267 IIa F ,50% IIb K ,50% Łącznie obiekt % Obiekt 302 IIa E ,00% Łącznie obiekt % Obiekt 408 IIa E ,00% F % Łącznie obiekt % Obiekt 496 IIa E % Łącznie obiekt % Obiekt 553 IIa E ,00% ,00% F ,00% Łącznie obiekt % Obiekt 610 Ib D ,00% IIa E ,00% F ,00% Łącznie obiekt % Obiekt 633 IIa E ,00% IIc L ,33% ,64% Łącznie obiekt % 85

20 Obiekt 704 IIa F ,11% E ,78% ,11% Łącznie obiekt % Obiekt 705 IIa E ,52% ,35% ,35% F ,35% IIb K 2 1 4,35% IIc L 7 1 4,35% 8 1 4,35% IIIa M ,35% ,38% Łącznie obiekt % Obiekt 709 IIa E ,67% F ,33% Łącznie obiekt % Obiekt 711 IIa E % Łącznie obiekt % Obiekt 713 IIa E % Łącznie obiekt % Obiekt 739 IIa E ,00% ,00% ,00% Łącznie obiekt % Obiekt 742 IIa E ,00% IIb K ,00% Łącznie obiekt % Obiekt 745 IIa E % Łącznie obiekt % Obiekt 831 IIa F % Łącznie obiekt % Obiekt 842 IIa F ,33% IIc L ,67% Łącznie obiekt % 86