ARTYKU REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE Obraz siebie osób chorych na schizofreni leczonych neuroleptykami atypowymi Self-concept of the schizophrenics patients treated with atypical neuroleptics Katarzyna Pasgreta 1, Edward Jacek Gorzela czyk 1,2,3,4,5 STRESZCZENIE Cel pracy: Celem badania jest przedstawienie struktury obrazu siebie tworzonego przez osoby chore na schizofreni leczone przynajmniej rok neuroleptykami atypowymi oraz porównanie struktury tego obrazu u osób chorych na schizofreni i zdrowych psychicznie. Materia i metody: Przebadano 30 osób z klinicznie stwierdzon schizofreni oraz 30 osób zdrowych dobranych pod wzgl dem p ci, wieku i wykszta cenia. Badanie poprzedzono wywiadem dotycz cym danych socjodemogra cznych oraz klinicznych. Do badania struktury obrazu siebie, wska ników samooceny i samokrytycyzmu zastosowano Test Przymiotnikowy ACL Gougha i Heibruna (Adjective Check List). Wyniki: Porównano warto ci wspó czynników obrazu siebie w poszczególnych skalach u osób z grupy kontrolnej i osób chorych i stwierdzono istotne statystycznie ró nice w warto ciach tych wspó czynników dla skal: potrzeby opiekowania si (Nur), a liacji (Aff), ujawniania si (Exh), agresji (Agg), podporz dkowania si (Aba), poni ania (Def) oraz skali wolne dziecko (Fc). Dokonano tak e analizy poszczególnych elementów skali ACL u osób chorych podzielonych na podgrupy ze wzgl du na wybrane cechy socjodemogra czne i kliniczne (wiek, p e, czas trwania choroby, rodzaj za ywanych leków). Wnioski: Uzyskane wyniki wskazuj, i w strukturze samopoznania osób chorych na schizofreni dominuj potrzeby: porz dku, a liacji, wsparcia, podporz dkowania, poni ania si i samokontroli. Najs abiej wyra one s potrzeby agresji i autonomii. Stwierdzono istotne ró nice w samopoznaniu pomi dzy osobami choruj cymi na schizofreni a grup kontroln oraz ró nice istotne statystycznie w warto ciach skal testu pomi dzy osobami chorymi podzielonymi na podgrupy ze wzgl du na wybrane cechy socjodemogra czne i kliniczne. S owa kluczowe: schizofrenia, obraz siebie, neuroleptyki atypowe ABSTRACT Aim of study: The aim of the study was to show the structure of the self-concept of patients who suffer from schizophrenia and who have been treated with atypical neuroleptics for at least one year and to compare it in schizophrenics and healthy persons. Material and methods: The group of thirty people with clinically con rmed schizophrenia and the thirty healthy persons matched with regards to sex, age and education were examined. The examination included the interview concerning socio-demographic and clinical data. To examine the structure of self-concept and self-esteem the Adjective Check List, ACL of Gough and Heibrun was applied. Results: The self-concept measures in the individual scales of the members of the control group and the affected persons were compared. As a result of the comparison statistically signi cant differences of the measured values of the following scales were established: need for nursing (Nur), af liation (Aff), exhibition (Exh), aggression (Agg), abasement (Aba), deference (Def) and free child (Fc). The analysis of the particular elements of ACL scale was performed among patients divided into subgroups according to following social-demographic and clinical attributes: age, sex, duration of illness and a type of management. Conclusions: The results obtained indicate that the self-concept of patients who suffer from schizophrenia is dominated by such needs like: order, af liation, support, deference, and self-control. The needs of aggression and autonomy are less expressed. There were established essential differences of self-concept among persons who suffer from schizophrenia and the members of the control group as were statistically signi cant differences in ACL scales between affected individuals divided into subgroups according to social-demographic and clinical attributes. Keywords: schizophrenia, self-concept, atypical neuroleptics Wiadomo ci Psychiatryczne; 14(1): 5 10 1 Katedra Podstaw Teoretycznych Nauk Biomedycznych i Informatyki Biomedycznej Collegium Medicum Uniwersytetu Miko aja Kopernika 2 Instytut Psychologii Polska Akademia Nauk 3 Regionalny Zespó Opieki Paliatywnej Dom Sue Ryder 4 Instytut Psychologii Uniwersytet Kazimierza Wielkiego 5 Wojewódzki Szpital Dla Nerwowo i Psychicznie Chorych im. dra J. Bednarza w wieciu n/wis Wk ad pracy autorów/ Authors contribution: mgr Katarzyna Pasgreta jest odpowiedzialna za przeprowadzenie bada, przygotowanie wyników bada do analizy, opis i interpretacj danych oraz analiz statystyczn, dr hab. Edward Jacek Gorzela czyk prof. UKW jest g ównym badaczem oraz przewodnicz cym zespo u autorów. Kon ikt interesu/ Con icts of interest: Autorzy pracy nie zg aszaj kon iktu interesów Adres do korespondencji/ Address for correspondence: Dr hab. Edward Jacek Gorzela czyk, prof. UKW Pracownia Neuropsychologii i Psycho zjologii Instytut Psychologii UKW ul. Leopolda Staffa 1 85-867 Bydgoszcz tel. (0-52) 3708400 e-mail: medsystem@ medsystem.com.pl
Wst p ARTYKU REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE W przebiegu schizofrenii dochodzi do wielu zmian w strukturze osobowości, m. in. w systemie potrzeb i hierarchii wartości. Zmianom ulega także obraz siebie, czyli samopoznanie, oraz związana z nim samoocena [1]. Pojęcie samopoznania (self-concept) jest różnie definiowane w zależności od podejścia teoretycznego zastosowanego przez poszczególnych badaczy. W literaturze spotyka się różne, stosowane zamiennie, terminy związane ze strukturą osobowości, takie jak koncepcja siebie czy struktura ja [2] lub też blisko związane z pojęciem obrazu siebie tożsamość, jaźń [2, 3]. Problematyka obrazu siebie jest ściśle związana z jednostkami chorobowymi powiązanymi z rozpadem struktury osobowości, takimi jak zaburzenia dysocjacyjne czy też schizofrenia [1]. W prezentowanej pracy przyjęto, że obraz siebie jest to uznawana za swoją koncepcja struktury własnej osobowości [2]. Częścią obrazu siebie jest samoocena, będąca zespołem sądów i opinii, jakie jednostka przypisuje własnej osobie. Samoocena może przyjmować wartości od dodatnich (pozytywna) do ujemnych (negatywna), a wartość ta nazywana jest poziomem samoakceptacji [2]. Przegląd badań dotyczących obrazu siebie tworzonego przez pacjentów chorych na schizofrenię wskazuje na zainteresowanie głównie porównaniem obrazu samego siebie osób chorych do zdrowych, wpływu płci na obraz siebie oraz innych czynników związanych z przebiegiem choroby, np. czasem jej trwania [4]. W jednym z badań porównano obraz siebie osób chorych na schizofrenię z grupą osób zdrowych, stwierdzając, że jest pozytywny i porównywalny w obydwu grupach [5]. Wyniki innych badań wskazują jednak na to, że obraz siebie osób chorych na schizofrenię jest gorszy w porównaniu do obrazu siebie osób zdrowych [6]. Wnioski z wyników większości badań polskich przeprowadzanych za pomocą Testu Przymiotnikowego ACL wskazują na negatywny obraz siebie osób chorych na schizofrenię oraz na ich niską samoocenę [1]. Obraz siebie osób chorych na schizofrenię jest negatywny zwłaszcza zaraz po rozpoczęciu choroby i wraz z jej trwaniem ulega on poprawie, a także obserwuje się wzrost samoakceptacji [7]. Stwierdzono, że w okresie trzech lat od pierwszej hospitalizacji osób chorujących na schizofrenię poziom samoakceptacji obniżał się i nie zmieniał się przez następne cztery lata, w których prowadzono badanie [8]. Wyniki przytoczonych badań dotyczące obrazu siebie w schizofrenii nie pozwalają na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków, a sugerują one jedynie, iż obraz ten w czasie trwania choroby ulega zmianie. Do zmian w obrazie siebie dochodzi pod wpływem różnorodnych czynników, m.in. leczenia farmakologicznego [4]. Wyniki badań dowodzą dużej skuteczności neuroleptyków atypowych (olanzapina, risperidon) w eliminowaniu objawów pozytywnych, negatywnych oraz związanych z zaburzeniami funkcji poznawczych występujących w przebiegu schizofrenii [9]. Zastosowanie tego typu leczenia poprawia jakość życia oraz funkcjonowania społecznego i zawodowego [10]. Celem prezentowanego badania jest ocena obrazu siebie i samoakceptacji u pacjentów chorych na schizofrenię leczonych przynajmniej rok neuroleptykami atypowymi (klozapina, olanzapina, risperidon) oraz porównanie obrazu siebie i samoakceptacji pomiędzy grupą osób chorych i zdrowych. Materia y i metody Zbadano 30 osób ze zdiagnozowaną, według ICD 10, schizofrenią paranoidalną (grupa badana) leczonych przynajmniej rok neuroleptykami atypowymi oraz 30 osób zdrowych, dobranych odpowiednio do grupy badanej pod względem płci, wieku i wykształcenia (grupa kontrolna). Wszyscy uczestnicy wyrazili świadomą zgodę na udział w badaniu. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej. Badania realizowano w placówkach pobytu dziennego dla osób z zaburzeniami psychicznymi na terenie Bydgoszczy. Z każdą osobą badaną przeprowadzono wywiad dotyczący danych demograficznych i klinicznych. Szczegółowe dane socjodemograficzne oraz kliniczne uczestników przedstawiono w tabeli I. Do oceny obrazu siebie wykorzystano Test Przymiotnikowy ACL Gougha i Heilbruna [2]. Składa się on z listy 300 przymiotników, które tworzą 37 skal i są uporządkowane w 5 grup: 1) modus operandi, 2) potrzeb, 3) tematyczne, 4) analizy transakcyjnej, 5) oryginalności inteligencji. Zadaniem osoby badanej jest wybór dowolnej liczby przymiotników, które jej zdaniem najtrafniej ją opisują. Test ten umożliwia badanie zarówno struktury obrazu siebie, jak i niektórych jego treści formalnych, tj. samoocenę, samokrytycyzm, zbieżność z ideałem siebie [2]. Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu testu Manna Whitneya. Wyniki Istotne statystycznie różnice wartości współczynników pomiędzy osobami z grupy kontrolnej i osobami chorymi stwierdzono w następujących skalach: Nur opiekowania się, Aff afiliacji, Exh ujawniania się, Agg agresji, Aba poniżania się, Def podporządkowania oraz Fc wolne dziecko. Średnie wartości współczynników samoakceptacji (Sa1 i Sa2) w badanych grupach wynoszą odpowiednio: w grupie osób chorych 0,30 i 0,21; w grupie osób
Dane grupy chorych socjodemogra czne i kliniczne Table I. Sociodemographic and clinical data of patient groups P e K 9 30 M 21 70 Wiek 20 30 14 47 31 40 10 33 41 50 3 10 powy ej 50 3 10 Wykszta cenie podstawowe 3 10 zawodowe 15 50 rednie 10 33 wy sze 1 3 Stan cywilny wolny/a 28 93 onaty/zam na 2 7 D ugo trwania choroby 1 5 lat 13 43 6 10 lat 8 27 powy ej 10 lat 9 30 Rodzaj za ywanych leków klozalpina 7 23 olanzalpina 13 44 risperidon 10 33 zdrowych 0,32. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy wartościami współczynników samoakceptacji osób zdrowych i chorych. Wyniki poszczególnych skal Testu ACL zamieszczono w tabeli II (wyniki istotne statystyczne wytłuszczono). Dokonano także analizy poszczególnych elementów skali ACL u osób chorych podzielonych na podgrupy ze względu na wybrane cechy socjodemograficzne i kliniczne. Podzielono osoby chore ze względu na płeć i stwierdzono, że u kobiet wartości w skalach Nck (Z=2,33; p=0,02) i Crs (Z=2,04; p=0,04) są niższe w porównaniu do wartości tych skal u mężczyzn. Następnie porównano wartości współczynników testu w czterech podgrupach osób podzielonych ze względu na wiek: u osób najstarszych (po 50. r.ż.) stwierdzono istotnie statystycznie wyższe wartości w skali Agg (H=5,97; p=0,05) w porównaniu do ARTYKU REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE wartości tej skali stwierdzonych u osób młodszych. W trzech podgrupach wyróżnionych ze względu na czas trwania choroby (od jednego roku do pięciu lat, powyżej pięciu lat i powyżej dziesięciu lat) stwierdzono najwyższą wartość współczynnika w skali Scn (H=7,84; p=0,02) u osób chorujących najkrócej, natomiast u osób chorujących dłużej niż pięć lat najwyższą wartość stwierdzono dla współczynnika w skali Exh (H=9,46; p=0,01). Omówienie wyników Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że w obrazie siebie tworzonym przez osoby chore na schizofrenię dominują potrzeby: porządku, afiliacji, doznawania opieki i wsparcia, poniżania się, podporządkowania oraz samokontroli. Najsłabiej wyrażone są potrzeby autonomii i agresji. Wnioski wyciągnięte na podstawie analizy wyników badań innych autorów potwierdzają uzyskane wyniki [1]. W jednej z prac porównano obrazy siebie 70 osób chorych na schizofrenię paranoidalną przebadanych testem ACL z obrazami siebie osób zdrowych z grupy kontrolnej. Stwierdzono między innymi różnice w strukturze potrzeb: mniejsze nasilenie potrzeb i cech dominacyjnych oraz agresywnych u pacjentów, a większe nasilenie u nich potrzeb i cech opiekuńczych w porównaniu do osób zdrowych [11]. Na podstawie uzyskanych wyników oraz przeglądu badań dotyczących obrazu siebie w przebiegu schizofrenii można stwierdzić, że przeważają w nim takie cechy, jak bierność, uległość i podporządkowanie [1]. Wymienione cechy obrazu siebie mogą być bezpośrednimi następstwami przebiegu choroby spadkiem aktywności i inicjatywy, trudnościami z podejmowaniem decyzji [7]. Stwierdzono także wysokie wartości skal dotyczących potrzeby wsparcia, zrozumienia i afiliacji. Wyżej wymienione cechy obrazu siebie łączone są z potrzebą kontaktów interpersonalnych, choć, jak wynika z obserwacji zachowań osób chorych na schizofrenię, unikają one wchodzenia w relacje społeczne bądź z takich relacji się wycofują [7]. Taka ambiwalentna postawa wpisuje się w pełni w znany obraz chorobowy schizofrenii [12] i może wynikać z trudności osób chorych w podejmowaniu wyborów pomiędzy alternatywnymi rozwiązaniami [7]. Wytłumaczeniem ambiwalentnej postawy osób chorych na schizofrenię może być też stwierdzany niepokój i podwyższony poziom lęku [13]. Zaobserwowano też niską potrzebę autonomii, samostanowienia o sobie, co może mieć związek z trudnościami w radzeniu sobie osób chorych i uzyskiwaniu przez nie pomocy z zewnątrz, co w konsekwencji może jeszcze bardziej obniżać i tak niski poziom zaufania do siebie i wiary we własne możliwości oraz powodować całkowite uzależnienie się od pomocy otoczenia.
!! ""# $ ARTYKU REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE. Porównanie samooceny osób zdrowych i chorych Table II. Comparison of self-assessment of healthy and sick No-Ckd ogólna liczba przymiotników 40,00 8,80 43,00 13,59 ns Fav liczba przymiotników pozytywnych 38,50 9,21 40,50 11,52 ns Unfav liczba przymiotników negatywnych 49,50 12,60 49,50 9,73 ns Com typowo 42,00 9,52 45,00 10,66 ns Ach potrzeba osi gni 42,00 8,89 48,50 11,15 ns Dom dominacji 42,50 9,63 44,00 11,57 ns End wytrwa o ci 54,50 9,61 47,00 11,57 ns Ord porz dku 46,00 9,98 51,50 10,81 ns Int rozum. siebie i innych 42,50 11,60 49,00 8,85 ns Nur opiekowania si 54,50 7,96 46,50 8,79-2,99 0,003 Aff afiliacji 61,50 9,32 50,50 8,91-2,19 0,029 Het kontaktów heteroseksualnych 60,00 10,63 47,00 11,21 ns Exh ujawniania si 56,00 8,50 45,50 8,83-3,15 0,002 Aut autonomii 38,00 8,80 38,00 7,95 ns Agg agresji 38,00 9,60 37,50 7,90-2,99 0,003 Cha zmiany 55,00 7,10 42,00 8,17 ns Suc wsparcia 58,00 13,81 59,00 9,91 ns Aba poni ania si 57,00 10,89 59,00 8,52 2,97 0,003 Def podporz dkowania 52,00 7,52 54,50 7,22 2,18 0,03 Crs otwarto na pomoc 53,50 8,25 45,50 11,99 ns S-Cn samokontrola 39,50 8,81 54,00 10,33 ns S-Cfd zaufania do siebie 40,50 9,09 39,50 12,78 ns P-Adj przystosowania osobistego 42,50 10,08 47,50 9,70 ns Iss idealnego obrazu siebie 45,50 10,10 48,00 10,62 ns Cps osobowo ci twórczej 48,00 9,43 44,00 8,28 ns Mls zdolno ci przywódczych 38,50 11,07 39,50 10,48 ns Mas m sko ci 39,50 7,84 45,50 7,59 ns Fem kobieco ci 58,50 10,19 49,50 9,28 ns Cp rodzica krytycznego 48,50 10,29 48,00 6,42 ns Np rodzica opieku czego 49,50 9,68 43,50 10,23 ns A doros ego 49,50 9,87 49,50 9,78 ns Fc wolnego dziecka 54,00 6,58 44,50 8,24-3,05 0,02 Ac dziecka przystosowanego 59,50 9,70 51,00 10,25 ns A1 wysokiej oryginalno ci niskiej inteligencji 38,50 11,01 45,00 9,79 ns A2 wysokiej oryginalno ci wysokiej inteligencji 52,00 8,40 53,00 8,75 ns A3 niskiej oryginalno ci niskiej inteligencji 50,00 9,24 45,00 8,97 ns A4 niskiej oryginalno ci wysokiej inteligencji 42,00 8,33 48,00 8,86 ns Wymienione cechy obrazu siebie także najbardziej różnią się w grupie osób chorych i zdrowych. Profil obrazu siebie osób chorych na schizofrenię wskazuje na gorszą w porównaniu do osób zdrowych wizję siebie, co jest zgodne z wynikami uzyskanymi przez innych badaczy [1, 5]. U osób chorych na schizofrenię w po
ARTYKU REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE % równaniu do osób zdrowych w sferze funkcjonowania społecznego ujawnia się gorszy obraz siebie i jednocześnie ma on wpływ na poziom przystosowania osobistego i relacje interpersonalne. Zarówno u osób chorych na schizofrenię, jak i u osób zdrowych poziom samoakceptacji (Sa) jest niski, a poziom samokrytycyzmu (Sc) wysoki. Niską samoocenę chorych na schizofrenię wykazano też w innych badaniach [14, 15]. Stwierdzono, że wartości wyżej wymienionych wskaźników są w dużej mierze zależne od nastroju osób badanych podczas przeprowadzanego badania [7], mogą więc one zatem wskazywać na obniżony nastrój części osób badanych, ale mogą też świadczyć o ogólnej tendencji do krytycznej samooceny. Stwierdzono, że wartości wskaźników Sa i Sc u osób chorych na schizofrenię nie różnią się istotnie statystycznie od wartości tych wskaźników u osób zdrowych. Zbliżone wartości tych wskaźników mogą wskazywać na właściwą ocenę swojej sytuacji życiowej przez osoby chore na schizofrenię oraz na uzyskanie ich dobrego wglądu we własne przeżycia. Podstawowymi wskaźnikami posiadania wglądu są: poczucie choroby, krytycyzm oraz brak objawów wytwórczych [12]. Skutkiem osiągnięcia przez osoby chore wglądu może być wysoki wynik wskaźnika Sc, a także wysoki poziom potrzeb związanych z doświadczaniem wsparcia i afiliacji. Uzyskane wyniki nie są zgodne z doniesieniami, według których obraz siebie osób chorych na schizofrenię jest bezkrytyczny lub kompensacyjnie pozytywny [1]. Prawdopodobnym wyjaśnieniem zadowalającego wglądu we własne przeżycia, jak również niskiego poziomu agresji (najniższa wartość wskaźnika Agg w porównaniu do wartości innych wskaźników testu) może być skuteczność leczenia neuroleptykami atypowymi [9]. Stwierdzono, że wartości wskaźnika agresji są istotnie statystycznie różne dla grup osób z różnych przedziałów wiekowych. Najwyższe wartości wskaźnika agresji stwierdzono u osób najstarszych (jednocześnie najdłużej chorujących). Względnie wysoki poziom agresji w tej grupie osób może mieć związek z przewlekającą się od wielu lat trudną sytuacją życiową związaną z poważną chorobą, ograniczeniami realizacji własnych potrzeb i trudnościami w realizacji celów. Stwierdzono, że poza ostrą fazą czynnikiem zwiększającym ryzyko wrogich, agresywnych zachowań u osób chorych na schizofrenię jest niski poziom funkcji wykonawczych [16]. Zauważono, że w grupie osób chorych na schizofrenię mężczyźni są bardziej otwarci w relacjach międzyludzkich, łatwiej wypowiadają się na temat własnej osoby i objawów chorobowych, a także mają większą gotowość przyjęcia pomocy ze strony innych w porównaniu do chorujących na schizofrenię kobiet. Obserwacje kliniczne i wyniki badań naukowych wskazują na to, że przebieg schizofrenii u mężczyzn różni się od przebiegu tego schorzenia u kobiet [7]. Stwierdzono, że u kobiet, częściej niż u mężczyzn, pojawia się zespół zachowań, w którym dominują zaburzenia afektywne (zaburzenia nastroju, lęk, niedostosowanie emocjonalne) oraz skargi somatyczne. U mężczyzn choroba częściej łączy się z obniżeniem inicjatywy i izolacją społeczną [7]. Stwierdzono również, że osoby chorujące na schizofrenię nie dłużej niż jeden rok mają istotnie statystycznie wyższy poziom spontaniczności w porównaniu do osób chorujących dłużej, co może wynikać w dużej mierze z młodego wieku osób znajdujących się w tej grupie. U osób chorujących na schizofrenię dłużej niż rok stwierdzono istotną statystycznie, wyższą w porównaniu do osób chorujących do roku, potrzebę ujawniania się, o której świadczą wysoka gotowość i łatwość przekazywania informacji dotyczących historii swojego życia oraz doświadczeń związanych z chorobą. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w wartościach współczynników obrazu siebie u osób chorych na schizofrenię leczonych olanzapiną, klozapiną i risperidonem. Brak istotnych statystycznie różnic pomiędzy grupami osób leczonych różnymi neuroleptykami atypowymi może wynikać z faktu, że pod względem działania przeciwpsychotycznego oraz przeciwautystycznego leki te są do siebie bardzo podobne [9]. Ewentualne różnice w oddziaływaniu tych neuroleptyków na sposób postrzegania siebie być może mogłyby zostać uchwycone w badaniu na liczniejszej grupie osób chorych na schizofrenię bądź przy użyciu innych narzędzi badawczych. Podsumowując uzyskane w badaniu wyniki, można stwierdzić, że osoby chore na schizofrenię pomimo przynajmniej rocznego leczenia neuroleptykami atypowymi mają bardziej negatywny obraz siebie w porównaniu do osób zdrowych, co świadczy o wzroście wglądu. W obrazie tym dominują potrzeby doświadczania opieki i wsparcia, podporządkowania i poniżania się wskazujące na konieczność łączenia nowoczesnej terapii farmakologicznej z psychoterapią oraz wsparciem środowiskowym osób zmagających się ze schizofrenią. Stwierdzono różnice w sposobie postrzegania siebie pomiędzy chorującymi na schizofrenię kobietami i mężczyznami, osobami różniącymi się wiekiem oraz czasem chorowania. Wyniki te wskazują na zróżnicowanie systemu potrzeb osób chorych na schizofrenię i mogą posłużyć jako cenne wskazówki terapeutyczne dla osób uczestniczących w terapii tych pacjentów. Przy dobranej do badania grupie i metodzie nie można stwierdzić różnic w obrazie siebie u osób leczonych olanzapiną, klozapiną i risperidonem. Niewątpliwie pozytywnym skutkiem leczenia tymi neuroleptykami jest poprawa ogólnego stanu psychicznego i wzrost wglądu osób chorych we własne przeżycia, co przy odpowiednim wsparciu z zewnątrz może pomóc osobom chorym na schizofrenię wypełniać role osobiste, zawodowe i społeczne.