Dziecko z FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy) w terapii logopedycznej

Joanna Trzaskalik językoznawca, logopeda, glottodydaktyk Wydział Zamiejscowy Nauk Humanistycznych i Społecznych w Mysłowicach Akademii Ignatianum w Krakowie Julia Pyttel pedagog, surdologopeda, neurologopeda, terapeuta SI Wydział Zamiejscowy Nauk Humanistycznych i Społecznych w Mysłowicach Akademii Ignatianum w Krakowie Dziecko z FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy) w terapii logopedycznej Streszczenie: Autorki omawiają problemy dotyczące terapii logopedycznej dziecka z FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy), prezentują objawy kliniczne zaburzenia, a także omawiają zasady postępowania z dzieckiem. Słowa kluczowe: terapia logopedyczna, zaburzenia, FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy). Abstract: The authors discuss educational problems concerning the logopedic therapy of child with Fetal Alcohol Syndrome (FAS), also they show clinical results, disorders and discuss the rules of conducting with such a children. Key words: education, disorders, FAS (Fetal Alcohol Syndrome). 1. Wprowadzenie Każdemu praktykującemu logopedzie trafiają się w pracy takie sytuacje, które choć pozornie łatwe, stwarzają problemy natury terapeutycznej. Mimo właściwego rozpoznania zaburzenia występującego u dzieci, określenia przyczyn, które je wywołały, zastosowania odpowiedniej terapii, dziecko nie osiąga zamierzonych sukcesów, a co więcej stwarza liczne problemy w toku trwania samej terapii. Problemy te nie wynikają z istoty samej wady, określamy je raczej 141

logopedyczne nr 25 Joanna Trzaskalik, Julia Pyttel jako wychowawcze i łączymy z cechami osobowościowymi dziecka. W grupie tej mieszczą się dzieci z FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy). Termin Płodowy Zespół Alkoholowy FAS (Fetal Alcohol Syndrome) został stworzony dla określenia szkód zdrowotnych występujących u dzieci narażonych w życiu płodowym na działanie alkoholu. FAS uznawany jest za jednostkę nozologiczną, która wiąże się z występowaniem u osób nią dotkniętych nieprawidłowości w zakresie rozwoju fizycznego, umysłowego i różnych zaburzeń zachowania (Klecka 2007a; Liszcz, 2007). Od kilkunastu lat trwają w Polsce działania mające na celu upowszechnienie wiedzy o skutkach, jakie niesie za sobą narażanie dziecka w życiu płodowym na działanie alkoholu (tetragenu) (Zimbardo, Gerrig 2012), a Płodowy Zespół Alkoholowy (FAS) jest najpoważniejszą konsekwencją picia alkoholu przez matkę w okresie ciąży (Jadczak-Szumiło, Kałamajska-Liszcz 2009) 1. W spektrum zaburzeń opisanych jako FAS mieszczą się różne zaburzenia mowy, ograniczona zdolność do artykulacji czy błędy językowe (Bartel 2007). Wiążą się one często z możliwościami intelektualnymi dziecka u około połowy dzieci występuje różnego stopnia upośledzenie rozwoju umysłowego (Liszcz 2007). Bardzo często jednak trafiają do nas dzieci, u których stwierdzono jedynie zaburzenia dotyczące niezgodnej z normą realizacji fonemów (dyslalia) i terapia wydaje się nam pozornie łatwa. W przypadku dzieci z FAS nie wystarczy jednak zastosowanie zasad i metod postępowania logopedycznego odpowiednich w terapii wad wymowy, konieczne jest wdrożenie zasad kardynalnych w pracy z dzieckiem z uszkodzeniem wynikającym ze spożywania alkoholu przez matki w czasie ciąży (Hryniewicz 2007). Skuteczność terapii będzie miała bezpośredni związek z faktem, czy rozpoznamy u dziecka FAS i zastosujemy właściwe dla dziecka procedury terapeutyczne. Agnieszka 2, lat 5,5 Dziewczynka trafiła do gabinetu logopedycznego z zaburzeniami o charakterze dyslalii. Zdiagnozowano u niej niezgodną z normą realizację fonemu /r/, który substytuowała jako [j] i fonemów /ʃ, ʒ, ʧ, ʤ/, wymawianych za pomocą [s, z, ts, dz]. Realizacje bezpośrednio wynikały z braku pionizacji języka, co wy- 142 1 Od ponad 20 lat dyskutuje się nad wpływem alkoholu spożywanego przez mężczyzn na potomstwo brak jednak jednoznacznych opinii w tej sprawie. Wiadomo, że alkohol uszkadza proces spermatocytogenezy. DNA w plemniku ma mniejszy ciężar molekularny, co może wskazywać na działanie mutagenne. Dzieci ojców nadużywających alkohol rodzą się z obniżoną masą ciała, mają większą skłonność do zakażeń, a w dalszym rozwoju cechuje je nadreaktywność (Bartel 2007: 227). 2 Imię dziewczynki zostało zmienione

Dziecko z FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy) w terapii logopedycznej kazało badanie motoryki. Diagnoza nie wskazała na inne czynniki, które mogłyby powodować taki stan rzeczy, stwierdzono bowiem poprawne: połykanie, oddychanie, budowę anatomiczną aparatu mowy, w tym wędzidełko o właściwej długości. Nie stwierdzono zaburzeń słuchu fizycznego i fonemowego. Rozwój intelektualny był na poziomie wieku. Brak było możliwości uzyskania informacji z wywiadu z matką o wcześniejszym rozwoju dziecka i faktach związanych z rozwojem językowym, jak się bowiem okazało, dziewczynka trafiła do rodziny adopcyjnej w wieku 4 lat. Matka, z którą prowadzona była rozmowa, z niepokojem mówiła o problemach wychowawczych, które miała z córką i które wiązała z jej trudną sytuacją oraz układaniem nowych stosunków emocjonalnych z rodziną adopcyjną. Dziewczynka była bardzo miła i w pierwszym kontakcie wykazywała ogromną chęć do ćwiczeń, wręcz była nastawiona do nich euforycznie. W takim stanie emocjonalnym zaczynała każde zajęcia, przechodząc niespodziewanie w znudzenie, apatię i głośno wyrażany sprzeciw. W jednym momencie ogromne zainteresowanie, a zaraz wycofywanie się. Nie radziła sobie z problemami i siebie winiła za zaistniałe trudności. Szybko opanowała kardynalną umiejętność potrzebną do realizacji fonemów przedniojęzykowo-przydziąsłowych, nie była jednak w stanie utrwalić prawidłowej realizacji fonemów. Na jednym spotkaniu pojawiła się poprawna realizacja fonemu / /, można było go utrwalać w wyrazach, zestawieniach wyrazowych itd. Na kolejnych realizowała już / /, a na następnych zachowywała się tak, jakby nigdy wcześniej tych fonemów nie ćwiczyła. Obserwacja fizjonomii dziewczynki i cechy zachowania zasugerowały rozpoznanie w kierunku FAS, co zostało stwierdzone w badaniach. 2. Jak rozpoznać dziecko z FAS cechy kliniczne Dziecko z FAS wykazuje szereg klinicznych cech 3 dotyczących: 1. Wzrostu i rozwoju: zapoczątkowane w okresie prenatalnym: opóźnienie wzrostu płodu i kontynuowanie tego niekorzystnego procesu po urodzeniu (postnatalne opóźnienie wzrostu), mikrocefalia (małogłowie) postnatalna (Klecka 2006). 3 Dla potrzeb niniejszego artykułu i biorąc pod uwagę logopedę jako jego odbiorcę, wydaje się potrzebne zaprezentowanie tych cech klinicznych charakterystycznych dla Płodowego Zespołu Alkoholowego, które są widoczne i które skłonią do obserwacji dziecka, zasugerują powód występujących u dziecka problemów. 143

logopedyczne nr 25 Joanna Trzaskalik, Julia Pyttel 2. Zaburzeń w obrębie części twarzowej czaszki 4 : krótka szpara powiekowa, niedorozwój żuchwy, szeroki nos, wygładzona rynienka podnosowa, cienka i wygładzona warga górna, spłaszczona część środkowa twarzy, wygładzona nasada nosa, fałd nakątny (fałd mongolski), mikroftalmia (małoocze), opadanie powiek, drobne wady w okolicy przyusznej, nieprawidłowy zgryz, rozszczep wargi i/lub podniebienia 5 (Klecka 2006). 3. Zaburzeń neurologiczno-behawioralnych i neurologiczno-psychologicznych: zróżnicowany stopień niepełnosprawności intelektualnej (u potomstwa przewlekłych alkoholiczek FAS występuje w 30% 50%), obniżenie ilorazu inteligencji (przeciętny IQ 63, jest to najbardziej stała cecha FAS), nieznaczne upośledzenie czynności ruchowych (zwiększona pobudliwość w okresie niemowlęcym i nadreaktywność w wieku dziecięcym), trudności w szkole na różnym poziomie kształcenia, trudności z ukończeniem szkoły, zaburzenia mowy, ograniczona zdolność do artykulacji, błędy językowe, dysgrafia, osłabiona zdolność do skoncentrowania uwagi, ograniczona zdolność do osądu, bezkrytyczna życzliwość względem obcych, roztargnienie (Jadczak-Szumiło 2008). Jedna lub dwie z wyżej wymienionych cech, mogą pojawić się u zdrowego dziecka na skutek genów i cech odziedziczonych po biologicznych rodzicach. Kiedy jednak występuje kilka z tych cech wraz z objawami ze strony OUN i wy- 144 4 Objawy charakterystyczne dla FAS, w obrębie części twarzowej czaszki, są najbardziej nasilone pomiędzy drugim, a dziesiątym rokiem życia dziecka. 5 Oprócz wyżej wymienionych wad pojawiają się także wady związane z innymi narządami.

Dziecko z FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy) w terapii logopedycznej wiadem świadczącym o narażeniu na działanie alkoholu w życiu płodowym to należy rozważyć diagnozę FAS (Bartel 2012). 3. Zaburzenia występujące u dzieci z FAS Spośród wszystkich wymienionych zmian i zaburzeń wywołanych przez spożywanie alkoholu przez matki będące w ciąży za niezwykle istotne uznaje się te, które dotyczą funkcjonowania dziecka. Dzieli się je na: 1. Zaburzenia pierwotne wynikające z uszkodzenia mózgu, do którego może dojść w czasie całego rozwoju płodu. Dotyczą one nieharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka i wyszczególnić tu można : obniżone możliwości intelektualne u około połowy dzieci występuje upośledzenie rozwoju umysłowego różnego stopnia, zaburzone funkcje pamięci bezpośredniej, która jest mało wydajna, brak umiejętności uogólniania, przewidywania i planowania, trudności z przewidywaniem konsekwencji własnych działań, trudności z myśleniem abstrakcyjnym, nadwrażliwość lub obniżona wrażliwość na dotyk często podwyższony próg czucia głębokiego, zdolności w niektórych dziedzinach, np. w muzyce, w sporcie, w posługiwaniu się komputerem. 2. Zaburzenia wtórne to te zaburzenia, które pojawiają się dodatkowo na skutek nieadekwatnego rozpoznania istoty problemów dziecka. Są wynikiem niewłaściwej opieki nad dzieckiem z syndromem alkoholowym lub jej braku. Zaburzenia wtórne nie są wrodzone, dlatego w niektórych przypadkach można im zapobiec poprzez odpowiednią modyfikację oczekiwań opiekunów i pamięć o ograniczonych możliwościach tych dzieci. Zaburzenia wtórne objawiają się jako: znużenie, zmęczenie, frustracja, niepokój, a czasem nawet lęk, sztywność zachowań, bezpośredniość lub wycofanie, niska samoocena, tendencje do izolowania się od otoczenia, zachowania agresywne, konflikty z prawem, kłopoty w szkole i w domu, depresja lub inne zaburzenia psychiczne (Liszcz 2011). Zaburzenia wtórne powodują, że dziecko narażone w życiu płodowym na uszkodzenia wynikające ze spożywania przez matkę alkoholu stanowi poważne wyzwanie dla ludzi, którzy chcą mu pomóc. Źle zdiagnozowane dzieci traktowane 145

logopedyczne nr 25 Joanna Trzaskalik, Julia Pyttel 146 są jako zdrowe, oczekiwania wobec nich są takie same, jak wobec innych dzieci. Niemożność sprostania oczekiwaniom może wywołać długotrwałą frustrację i zaburzenia zachowania. Zła diagnoza powoduje i nasila zaburzenia wtórne, które nie są wrodzone, lecz są skutkiem niewłaściwej opieki. Z czasem zła diagnoza prowadzi do postrzegania dziecka przez pryzmat tych zaburzeń. Zaburzeniom można zapobiec, rozumiejąc ograniczenia i modyfikując wymagania wobec dzieci z syndromem alkoholowym. Zaburzenia wtórne mogą się przejawiać w lęku, złości, wycofaniu, wejściu w rolę ofiary lub prześladowcy, przerwaniu nauki, bezrobociu, bezdomności, chorobach psychicznych, samookaleczeniu, depresji, zależności od innych, gwałtowności, szokującym zachowaniu, impulsywności, skłonności do konfliktów z prawem, skłonności do uzależnień. Inne ograniczenia występujące u dzieci z FAS to: problemy z zapamiętywaniem, zaburzenia myślenia przyczynowo-skutkowego, brak zdolności uogólniania, deficyt uwagi, objawy nadpobudliwości, trudności w planowaniu, przewidywaniu i wykonywaniu czynności (Klecka 2007b). Do wielu problemów dzieci z FAS dołączają się również te, które dotyczą natury emocjonalnej. Takie dzieci reagują w nietypowy sposób na nieznane im lub frustrujące je sytuacje. Wzrost niepokoju może prowadzić do wycofania, agresji lub innych zachowań mogących się okazać negatywnymi w skutkach dla samych dzieci, jak i dla grupy, w której przebywają. Dzieci te bywają pobudliwe, często wpadają w furię a to utrudnia im dopasowanie się do sytuacji i środowiska. Często cierpią na depresję, mają obniżoną zdolność osądzania sytuacji oraz często działają pod wpływem impulsu. Dlatego też dzieci z FAS są postrzegane jako naiwne i niedojrzałe bowiem bardzo łatwo ulegają sugestiom i namowom innych, łatwo można nimi manipulować (Liszcz 2011). Inne, negatywne właściwości funkcjonowania społecznego zaobserwowane u dzieci z FAS to: skłonność do kradzieży, skłonność do kłamstwa, które służy unikaniu odpowiedzialności, brak zdolności przewidywania i rozumienia konsekwencji swojego zachowania, problemy z nawiązaniem i utrzymaniem nowych znajomości, sposób zachowania określany jako przyjacielski, uczuciowy, nadmierna ufność nawet w stosunku do obcych, upór, skłonność do rutynowego i schematycznego działania, mechaniczne naśladowanie zachowania innych, dosłowne, bezrefleksyjne oraz nieadekwatne cytowanie wypowiedzi innych osób (Liszcz 2011). U dzieci z zespołem FAS mogą wystąpić, oprócz innych dysfunkcji, także zaburzenia w obrębie typowych reakcji fizjologicznych, np. próg odczuwania bólu może być podwyższony lub obniżony (nawet do tego stopnia, że dziecko może być nieświadome, iż zostało poważnie zranione lub zareaguje nadmiernie na zwykły dotyk), zaburzenia czucia głębokiego mogące prowadzić do tego,

Dziecko z FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy) w terapii logopedycznej że dziecko nie będzie odczuwało bólu związanego z procesem chorobowym (np. zapalenie wyrostka robaczkowego), nieodczuwanie ekstremalnych temperatur, brak odczuwania głodu lub sytości, zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, zaburzenia orientacji przestrzennej, słaba kontrola równowagi, niezborność ruchowa, przetrwałe odruchy fizjologiczne, zaburzenia wzorców ruchowych, np. zaburzenia lateralizacji (Liszcz 2005). 4. Jak postępować z dzieckiem z FAS w terapii logopedycznej Terapia logopedyczna z dzieckiem ze zdiagnozowanym FAS musi mieć indywidualny charakter, często jednostkowy. Nie ma typowego dziecka z uszkodzeniem poalkoholowym, każde z nich jest inne ma indywidualne potrzeby i niepowtarzalne zdolności (Klecka, Liszcz 2007). Nie da się dokładnie określić, jakie szkody neurologiczne spowodowało narażenia płodu na działanie alkoholu, nie ma więc również jednej strategii terapeutycznej, która byłaby właściwa dla wszystkich dzieci z zespołem FAS. Obok typowych zasad i metod wpisanych w postępowanie logopedyczne z dzieckiem z dyslalią nieodzowne jest wprowadzenie procedury uwzględniającej specyfikę dziecka z FAS (Liszcz 2007). Podejmując odpowiednie działania logopedyczne należy opracować indywidualną strategię pracy z dzieckiem z zaburzeniami poalkoholowymi, uwzględniającą jego możliwości uczenia się i warunki temu sprzyjające. Strategia nauki dziecka z FAS powinna być tak opracowana, by mu pomóc w pokonywaniu problemów z nabywaniem nowych umiejętności logopedycznych, które należy traktować jak problemy z uczeniem się. Co więcej, należy pamiętać, że dziecko z FAS musi być objęte holistyczną opieką obejmującą: wspieranie rozwoju sensomotorycznego, dodatkowe zajęcia o charakterze terapeutycznym 6, wprowadzenie interwencji dietetycznej, opieki alergologa 7. 6 Przykładowa informacja na stronie: www.fas.edu.pl. 7 Szczególnie pod kątem tolerancji glutenu i kazeiny najnowsze badania wskazują na wczesne uszkodzenie jelit z powodu prenatalnej ekspozycji na alkohol, w związku z czym dzieci z FAS źle tolerują wyżej wymienione białka, co ma znaczący wpływ na funkcjonowanie układu nerwowego, a wtórnie na problemy z zachowaniem i kontrolą emocji. Wykluczenie spożywania cukru i konserwantów (w tym napojów gazowanych) jest bardzo istotne. Cukier niszcząc śluzówkę jelita, sprzyja nadmiernemu rozwojowi drożdży i kolonizacji grzybów pleśniowych w przewodzie pokarmowym oraz ułatwia powstawanie alergii na pokarmy i na grzyby Candida albicans. Po spożyciu cukru dochodzi do niebezpiecznego, nagłego wzrostu stężenia glukozy we krwi i w skutek reakcji insulinowej nagłego spadku tzw. hipoglikemii, która jest niepożądanym stanem dla dzieci z FAS. Cukier u dzieci z FAS działa jak neurotoksyna, powodująca zaburzenia w sferze psychoemocjonalnej doprowadzając do nadpobudliwości, agresji i zaburzeń snu (www 2). 147

logopedyczne nr 25 Joanna Trzaskalik, Julia Pyttel Do metod pomagających właściwie przygotować się do pracy z dzieckiem z FAS można zaliczyć metodę JETS (Liszcz 2011), która zawiera się w czterech punktach ułatwiających logopedzie opracować całościowy program terapii i konkretne spotkania terapeutyczne: J (Job Praca): Co mam teraz zrobić, co będzie moją pracą? E (Equipment Wyposażenie): Czego będę potrzebował, żeby wykonać zadanie? T (Time Czas): Ile czasu będę potrzebował na wykonanie zadania? S (Satisfactory product Zadowalające rezultaty): Co mam jeszcze zrobić, aby efekt końcowy mojej pracy był satysfakcjonujący? W pracy z dzieckiem z Poalkoholowym Zespołem Płodowym wskazane jest stosowanie metody 8 Kroków (według programu Fundacji FASTRYGA 8 ), która została opracowana by oddziaływania terapeutyczne stosowane były skuteczne i celowe. Metoda ta sprowadza się do przestrzegania przez terapeutę ośmiu wskazówek 9. KONKRET: dzieci z FAS zachowują się lepiej, gdy opiekunowie mówią do nich używając konkretnych słów, unikają synonimów i homonimów, a także aluzji itp. Należy stworzyć taką sytuację, aby twarz osoby dorosłej była na wysokości twarzy dziecka. Ponieważ rozwój emocjonalny i społeczny dzieci jest obniżony w stosunku do wieku rozwojowego, pomocne jest myślenie o nich, jak o dzieciach młodszych, zwłaszcza gdy przekazuje się informacje, daje instrukcje itp. STAŁOŚĆ: dzieci z FAS mają trudności z zastosowaniem zdobytej wiedzy w nowej sytuacji i uogólnianiem informacji. Funkcjonują najlepiej w środowisku, w którym wprowadza się mało zmian. To dotyczy także słownictwa. Należy używać w stosunku do dziecka konsekwentnie tych samych zwrotów i poleceń. 148 8 Fundacja FASTRYGA wspiera osoby dorosłych i dzieci z wrodzonymi zaburzeniami rozwojowymi spowodowanymi alkoholem i innymi substancjami toksycznymi. Zajmuje się profilaktyką FAS, diagnostyką i terapią. Fundacja uczestniczy w badaniach naukowych nad FAS oraz buduje system wsparcia dla rodzin wychowujących dzieci. Jest pierwszą w Polsce fundacją zajmującą się tą problematyką, inicjuje szereg działań edukacyjnych i terapeutycznych w tym obszarze. Wraz z Pracownią Diagnostyki i Terapii Zaburzeń Rozwojowych w Lędzinach tworzy ośrodek FASTRYGA zajmujący się działalnością diagnostyczną, terapeutyczną i szkoleniowa skierowaną do osób po traumie, odrzuceniu, do dzieci z zaburzeniami rozwojowymi oraz rodzin zastępczych, adopcyjnych i biologicznych w potrzebie wsparcia. Adres: Fundacja FASTRYGA, ul. Hołdunowska 70, Lędziny; tel. 32 216 79 17 (www 1). 9 Informacje o Metodzie można znaleźć na stronie: www.fas.org.pl.

Dziecko z FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy) w terapii logopedycznej POWTARZANIE: dziecko z FAS charakteryzuje się tzw. krótką pamięcią, zapomina o wielu rzeczach, mimo iż chce je zapamiętać, o informacjach, które zostały wyuczone, a nie były używane przez jakiś czas. Jeśli informacja ma pozostać dłużej w pamięci dziecka musi być powtórnie uczona, a przede wszystkim regularnie powtarzana. RUTYNA: regularne czynności, które są powtarzane każdego dnia, będą łatwiejsze do przyswojenia przez dziecko z FAS. Dziecko wie wtedy, czego się spodziewać. Zmniejsza to poziom lęku i ułatwia uczenie się. PROSTOTA: należy pamiętać, że komunikaty kierowane muszą być krótkie i zwięzłe, dziecko z FAS bowiem łatwo się męczy, ulega przeciążeniom, co prowadzi je do dekoncentracji, całkowitego braku uwagi i skupienia. Jest to sytuacja, w której przestają być przyswajane jakiekolwiek informacje. Prostota w konstruowaniu wypowiedzi kierowanych do dziecka stanowi podstawę efektywnego uczenia się. SZCZEGÓŁOWOŚĆ: w relacji komunikacyjnej z dzieckiem należy mówić do niego dokładnie to, co ma się na myśli, dzieci z FAS mają bowiem trudności z rozumieniem pojęć abstrakcyjnych, uogólnianiem, nie rozumieją wypowiedzi, w których stosowane są jakiekolwiek skróty myślowe. Trzeba mówić tak, by widziały i rozumiały krok po kroku, co mają robić. Wypowiedź kierowana do dziecka musi być rozłożona na kilka prostych komunikatów. Tylko w taki sposób możemy rozwijać u nich właściwe nawyki. ZASADY: dziecko z FAS ma problemy z analizowaniem rzeczywistości, nie czerpie z niej doświadczeń oraz nie ma możliwości ich zastosowania w rożnych sytuacjach. Osiągnie sukces wówczas, gdy świat wokół niego będzie uporządkowany i stały, z wyraźnie ustalonymi zasadami, które sprawiają, że otoczenie zacznie nabierać sensu. NADZÓR: z powodu trudności w rozwoju poznawczym dzieci z zespołem FAS zachowują się naiwnie w codziennych sytuacjach, nie odczuwają zagrożenia, niebezpieczeństwa. Często nie respektują zasad współżycia społecznego, wszystkich traktują podobnie, co może być kłopotliwe, ale też stwarzać zagrożenia. Dzieci wymagają nieustannego nadzoru, by móc rozwinąć nawyki właściwego zachowania. Trzeba pamiętać, że dzieci z FAS pochodzą z różnych grup społeczno- -ekonomicznych i różnią się także od swoich rówieśników. Ponadto każde z nich charakteryzuje się odmienną konfiguracją zaburzeń, dlatego musi być postrzegane indywidualnie, a nie jako członek grupy czy reprezentant kategorii diagnostycznej. 149

logopedyczne nr 25 Joanna Trzaskalik, Julia Pyttel 5. Podsumowanie 150 Sukces terapii logopedycznej, jej efektywność zależą od właściwie postawionej diagnozy zaburzeń mowy występujących u dzieci, zastosowanych metod terapeutycznych i w dużej mierze od rozpoznania możliwości samego dziecka objętego terapią. Możliwości uczenia się dzieci z FAS są ograniczone, należy więc stworzyć im takie warunki, by proces nabywania nowych umiejętności językowych nie stwarzał dziecku problemów oraz nie generował kolejnych trudności. Problem terapii logopedycznej nie jest związany z samą wadą wymowy, ale z wpisanymi w FAS zaburzeniami pierwotnymi i wtórnymi. Agnieszka, wspomniana w początkowym fragmencie artykułu, odniosła sukces, zostały jej bowiem stworzone takie warunki, które potrafiła zaakceptować i które przyniosły oczekiwane efekty. Dziewczynka dokładnie wiedziała, co będzie danego dnia robiła oraz jak długo będą trwały zajęcia. Scenariusz zajęć miał powtarzalny charakter. Komunikaty kierowane do niej były proste, zarówno w zakresie doboru leksykalnego, jak i konstrukcji składniowych. Ćwiczenia były wielokrotnie powtarzane, znacznie częściej niż u typowych dzieci z dyslalią. Znacznie też częściej niż u innych dzieci trzeba było stosować zmienność bodźców, by zapobiegać męczeniu się i dekoncentracji. By zachęcić dziecko do ćwiczeń, posługiwano się wyłącznie zabawą i często dziewczynkę nagradzano. Dzieci z alkoholowym uszkodzeniem mogą odnosić sukcesy w terapii logopedycznej. Jest to możliwe dzięki właściwej diagnozie i uwzględnieniu wszystkich czynników charakteryzujących dziecko z FAS oraz odpowiedniemu prowadzeniu dziecka w procesie terapeutycznym. Jeśli dziecko otrzyma pomoc ukierunkowaną na jego potrzeby, może osiągnąć sukces i opanować poprawną mowę. Aby tak się jednak stało, jego problem musi zostać jak najwcześniej i we właściwy sposób zdiagnozowany. Dlatego istotne jest, aby wiedza dotycząca FAS była rozpropagowana wśród logopedów. Wówczas dziecko wykazujące objawy mogące świadczyć o występowaniu u niego tego zespołu będzie odpowiednio pokierowane pod kątem diagnostycznym, a następnie płynnie wdrożone w specjalistyczną, zindywidualizowaną terapię. U osób z FAS występuje znaczne uszkodzenie lub zaburzenie czynności ośrodkowego układu nerwowego (OUN), dlatego osoby te powinny być postrzegane jako niepełnosprawne. Wiąże się to z koniecznością zrewidowania planów edukacyjnych, terapeutycznych, oczekiwań społecznych oraz wskazań medycznych. Należy pamiętać, iż w tym zespole zaburzeń występują deficyty neurorozwojowe (rozwojowe zaburzenia odruchowości i przetwarzania sensorycznego),

Dziecko z FAS (Płodowy Zespół Alkoholowy) w terapii logopedycznej a także poznawcze mające swoje źródło w uszkodzeniach struktur głębokich OUN oraz zaburzeniach neuroprzekaźnictwa. W systemie edukacji osoby z FAS, zdiagnozowane i zaopiniowane przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne, powinny być traktowane jako zagrożone niedostosowaniem społecznym, w związku z czym należy im się szczególna pomoc oraz stworzenie odpowiednich warunków uczenia i funkcjonowania. Bibliografia Bartel H., 2007, Embriologia. Podręcznik dla studentów, Wyd. IV zmienione i uzupełnione, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Hryniewicz D., 2007, Specyfika pomocy psychologiczno-pedagogicznej dzieciom z FAS, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa. Jadczak-Szumiło T., 2008, Neuropsychologiczny profil dziecka FASD. Studium Przypadku, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa. Jadczak-Szumiło T., Kałamajska-Liszcz K., 2009, Biorę odpowiedzialność, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa. Klecka M., 2006, Objawy i wczesne rozpoznanie FAS, Niebieska Linia, nr 3, s. 7 9. Klecka M., 2007a, Ciąża i alkohol. W trosce o twoje dziecko, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa. Klecka M., 2007b, Fascynujące dzieci, Wydawnictwo Św. Stanisława, Kraków. Klecka M., Liszcz K., 2007, Nie próbuj mocniej, spróbuj inaczej, Wyd. IV, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa. Liszcz K, 2005, Jak być opiekunem dziecka z FAS? Fundacja Daj Szansę, Toruń. Liszcz K., 2007, Dziecko z Alkoholowym Zespołem Płodowym w szkole, Fundacja Daj Szansę, Toruń. Liszcz K., 2011, Dziecko z FAS w szkole i w domu, Rubikon, Kraków. Zimbardo P.G., Gerrig R.J., 2012, Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. [www 1] www.fas.org.pl (dostęp: 15.04.2017). [www 2] www.medonet.pl (dostęp: 10.05.2017). 151