Praca i rola nauczyciela w nowatorskich klasach integracyjnych Kształcenie integracyjne, bez względu na to, w jakiej formie jest realizowane, zakłada współistnienie ze sobą dzieci i młodzieży o zróżnicowanych możliwościach. Współistnienie uczy dzieci akceptacji siebie i innych takimi jakimi są oraz jak pomagać sobie wzajemnie. Brak takich doświadczeń w okresie dzieciństwa powoduje utratę szacunku dla ludzkiej odmienności. A. Hulek uważa, że kształcenie integracyjne może dojść do skutku jedynie wtedy gdy spełnione będą określone warunki integracji, a są nimi: wielkość i charakter grupy integracyjnej, przygotowanie nauczycieli oraz odpowiednio dobrane do potrzeb dziecka pomoce naukowe. Autor zwraca uwagę na sytuacje, które mogą ułatwić integracje osób niepełnosprawnych w zwykłych formach kształcenia i wychowania. Pisze m. in.: Im więcej dzieci z odchyleniami od normy uczęszcza do zwykłych klas, tym mniej liczne powinny być klasy. W szkole, w której pracuję funkcjonują klasy integracyjne na wszystkich poziomach I- VI. Klasy te tworzone są z dzieci, których wyniki w nauce w oddziałach zerowych są powyżej średniej. Jak również z uczniów, którzy mają specyficzne trudności w nauce i wymagają pomocy nauczyciela wspomagającego. Zanim dziecko zostanie zakwalifikowane do klasy integracyjnej rodzice muszą odbyć rozmowę kwalifikacyjną z dyrektorem szkoły. Wszyscy uczniowie realizują podstawy programowe kształcenia ogólnego. Dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym i orzeczeniem do kształcenia specjalnego mają ten program dostosowany do indywidualnych potrzeb - program edukacyjno-terapeutyczny. Dla pozostałych uczniów z trudnościami nauczyciel dostosowuje wymagania i metody pracy. Oznacza to, iż wszyscy uczniowie uczęszczają na te same lekcje i uczą się tych samych
przedmiotów ale wymagania są zróżnicowane i uzależnione od trudności dziecka. Aby kształcenie dzieci ze specjalnymi trudnościami w nauce mogło prawidłowo przebiegać należy pamiętać o tym, żeby: 1. wzmacniać u dzieci z trudnościami w nauce wiarę w swoje możliwości, 2. pomagać odkrywać swoje zdolności, 3. motywować do działania, 4. uczyć jak współdziałać z rówieśnikami, 5. utwierdzać w przekonaniu, że są oni równoprawnym członkiem grupy, 6. mieć na uwadze fakt, aby przy doborze dzieci niepełnosprawnych obowiązywała zasada pełnej tolerancji zarówno pod względem różnorodności dysfunkcji, jak i stopnia niepełnosprawności, 7. pamiętać, że wczesne spotkania, zabawy dzieci pełnosprawnych i niepełnosprawnych, mogą spowodować łatwiejszy przebieg procesu wzajemnego przyzwyczajania się, zrozumienia, zaufania i akceptacji, 8. integracja rozpoczęta w okresie przedszkolnym mogła trwać przez okres szkoły podstawowej oraz o ile to możliwe, w szkole średniej, a nawet wyższej, 9. nie zmuszać do integracji ani rodziców ani nauczyciela, musi to być ich wybór, 10. mogły zostać stworzone małe grupy przedszkolne nie więcej niż 15 dzieci (2 4 dzieci niepełnosprawnych); - szkolne nie więcej niż 20 uczniów, 11. grupy prowadziło dwóch pedagogów w tym jeden z przygotowaniem ogólnym, drugi specjalnym. Wszystkie te wyżej wymienione czynniki mają wpływ na efektywną pracę nauczyciela. W klasach integracyjnych pracuje ich dwóch, przy czym jeden z nich jako prowadzący, a drugi jako wspomagający. Należy pamiętać, że
każdy z nauczycieli ma swój zakres obowiązków. J. Bogucka określa warunki działania nauczyciela specjalisty. Według niej istotne jest: 1. przewidywanie i przeciwdziałanie trudnościom wiążącym się z niepełnosprawnością dziecka, 2. dostosowanie sposobów poznawania rzeczywistości do możliwości poznawczych dziecka niepełnosprawnego, właściwego tempa pracy oraz oceny tempa wg tych możliwości, 3. umożliwianie korzystania z pomocy technicznych, usprawniania fizycznego, terapii medycznej, a także zapewnienia dziecku odpowiedniej higieny pracy, 4. organizowanie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka jak również organizowanie kształcenia, wychowania i opieki, Za całość pracy dydaktycznej w klasie integracyjnej odpowiadają w równej mierze: nauczyciel prowadzący i nauczyciel specjalny. Ważne jest również samo miejsce gdzie przeprowadza się zajęcia lekcyjne i sposób urządzania sali, w której uczy się klasa integracyjna. W pomieszczeniu ławki nie stoją w rzędach, lecz są złączone po dwie lub trzy. Muszą one być dostosowane do każdego dziecka uwzględniając jego dysfunkcje. Nauczyciel wspomagający powinien siedzieć obok uczniów, aby pomagać i na bieżąco tłumaczyć trudne zagadnienia. W klasie tej powinna panować, co jest rzeczą bardzo istotną, miła atmosfera. Kształcenie integracyjne wymaga więc starannego przygotowania: nauczycieli, rodziców oraz uczniów. Ważnym czynnikiem jest również odpowiednie zaplecze w postaci pomieszczeń wraz z należytą organizacją niezbędnych środków dydaktycznych. W naszej szkole dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce uczestniczą w dodatkowych specjalistycznych, uzupełniających zajęciach o charakterze terapeutycznym i rewalidacyjnym. Zajęcia te prowadzone są przez doświadczonych specjalistów z zakresu oligofrenopedagogiki, terapii,
rewalidacji, logopedii, a także wychowania fizycznego. Metody pracy są różnorodne i dostosowane do specyficznych trudności jakie posiada dziecko. Nauczyciele uczący w klasach integracyjnych są członkami zespołu do spraw integracji. Zadaniem zespołu jest: rozwiązywanie problemów wychowawczych, edukacyjnych, dzielenie się swoimi doświadczeniami i spostrzeżeniami, planowanie i analizowanie procesu integracji w szkole. Intensywna praca nauczycieli i dzieci w tego typu klasach prowadzi do przezwyciężania trudności i osiągania wielu wymiernych sukcesów, a są nimi: pokonywanie barier w nauce, zaakceptowanie siebie, udzielanie pomocy innym, poczucie przynależności do całej grupy i umiejętne współdziałanie w niej oraz wzmacnianie wiary w swoje możliwości. Jako nauczyciel szkoły podstawowej mam nadzieję, że praca wykonana w naszej szkole będzie kontynuowana na kolejnych szczeblach edukacji. Chciałabym, żeby uczniowie dzięki uzyskanym umiejętnościom odnaleźli swoje miejsce w społeczeństwie. Dorota Sułecka Pedagog specjalny SP 8 w Gdańsku BIBLIOGRAFIA 1. Bogucka J., Kścielska M.: Wychowanie i nauczanie CMPPP MEN, Warszawa 1996. 2. Hulek A.: Integracyjny system kształcenia i wychowywania (w), Hulek A. (red.) Pedagogikarewalidacyjna, PWN, Warszawa 1977. 3. Kościelska M., O szkołę dobrą i wspólną, Charaktery 9, s. 4-5. 4. Kształcenie specjalne i integracyjne materiały z konferencji Kościelsko, 11-13 marca 1999; MEN, Warszawa 1999. 5. MEN o kształceniu integracyjnym i specjalnym, Biblioteka reformy, Warszawa 2001.
Schemat A SCHEMAT USTROJU SZKOLNEGO DLA DZIECI I MŁODZIEŻY ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI EDUKACYJNYMI W NORMIE INTELEKTUALNEJ Studia zawodowe i akademickie PAŃSTWOWA MATURA KSZTAŁCENI ZAWODOWE LICEUM PROFILOWANE 4 LATA LICEUM UZUPEŁNIAJĄCE 2 LATA SZKOŁA ZAWODOWA 3 4 LATA PRACA ZAWODOWA SPRAWDZIAN PREORIENTUJĄCY GIMNAZJUM 3 4 LATA SPRAWDZIAN KOMPETENCJI SZKOŁA PODST. 6 - LAT OCENA GOTOEOŚCI DO PODJĘCIA NAUKI W SZKOLE PRZYGOTOWANIE DO SZKOLY KL. 0 1 2 LATA KOMPLEKSOWA ANALIZA ROZWOJU PRZEDSZKOLE LUB PRZEDSZKOLE SPECJALNE LUB WSPOMAGANIE ROZWOJU WCZESNE WSPOMAGANIE ROZWOJU
Schemat B SCHEMAT USTROJU SZKOLNEGO DLA DZIECI I MŁODZIEŻY ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI EDUKACYJNYMI, UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM, AUTYZMEM I ZŁOŻONYMI NIEPEŁNOSORAWNOŚCIAMI KSZTAŁCENIE USTAWICZNE SZKOŁA ZAWODOWA 3 4 LATA SZKOLA PRZYGOTOWAWCZA DO PRACY 2 5 LATA SPRAWDZIAN REORIENTUJĄCY GIMNAZJUM 3 4 LATA SPRAWDZIAN KOMPETENCJI SZKOŁA PODSTAWOWA 6 - LAT NAUKI W SZKOLE OCENA GOTOWOŚCI DO PODJĘCIA PRZYGOTOWANIE DO SZKOLY KLASA 0 1 2 LATA KOMPLEKSOWA ANALIZA ROZWOJU PRZEDSZKOLE I/LUB PRZEDSZKOLE SPECJALNE I/LUB WSPOMAGANIE ROZWOJU WCZESNE WSPOMAGANIE ROZWOJU
Przedstawione schematy omawiają ścieżkę edukacyjna uczniów niepełnosprawnych o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Schemat A omawia ustrój szkolny dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w normie intelektualnej jest on zbliżony do schematu szkolnictwa ogólnodostępnego. Różnice występują na początku drogi gdzie potrzebne jest specjalne wspomaganie rozwoju np. wczesna kompleksowa i wielospecjalistyczna interwencja lub wczesne wspomaganie rozwoju dziecka w jego rodzinie. Po obowiązkowej klasie zerowej możne trwać rok lub dwa lata, zależy to od potrzeb dziecka. W szkołach dla młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi proponuje się przedłużenie nauki o rok oraz alternatywne stworzenie możliwości przedłużenia nauki o rok w gimnazjum i szkole zawodowej. Egzamin dojrzałości powinien być przeprowadzony przez komisję, w skład której będą wchodzić specjaliści znający specyficzne potrzeby dzieci niepełnosprawnych. Po maturze uczniowie mogą kształcić się zawodowo lub rozpocząć studia zawodowe i akademickie Schemat B przedstawia ustrój uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi: z upośledzeniem umysłowym, autyzmem oraz złożonymi niepełnosprawnościami. Do ukończenia gimnazjum jest on podobny do schematu A. W przedstawionym schemacie szkoła zawodowa może trwać 3 lub 4 lata. Obejmuje dwa etapy różniące się programem i stopniem nasilenia kontaktów z zakładami pracy. - przygotowanie społeczno zawodowe o szerokim profilu ( 1 lub 2 lata) - profilowane przygotowanie do pracy ( 2 lata). Szkoła przygotowania do pracy może trwać 2 lub 5 lat. Przygotowuje ona młodzież z poważnymi i złożonymi niepełnosprawnościami. Zajmuje się ona młodzieżą o zwolnionym i nieharmonijnym rozwoju. Sprawność
psychofizyczna oraz dojrzałość społeczna, niezbędna do podjęcia pracy wymaga dodatkowej pracy edukacyjnej. Kolejny etap to kształcenie ustawiczne. Niezbędne jest on dla osób niepełnosprawnych, które nie mogą kontynuować nauki w systemie szkolnictwa ogólnodostępnego. Dla tych osób, w celu rozwoju zainteresowań oraz podtrzymywaniu umiejętności społecznych niezbędna jest możliwość kierowanego samokształcenia. Uczniowie w poszczególnych etapach nauki, w zależności od swoich potrzeb realizują zadania dostosowane do ich możliwości psychofizycznych. W wymienionych etapach realizowana jest forma kształcenia integracyjnego, która umożliwi wychowywania ucznia w duchu wzajemnej pomocy, szacunku i akceptacji drugiego człowieka. Deklaracja z Salamanki z 1994 zaznacza, że ich rów szkoły integracyjne są najskuteczniejszym środkiem budowania solidarności między dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi ich rówieśnikami. BIBLIOGRAFIA 1. Bogucka J., Kścielska M.: Wychowanie i nauczanie CMPPP MEN, Warszawa 1996. 2. Hulek A.: Integracyjny system kształcenia i wychowywania (w), Hulek A. (red.) Pedagogikarewalidacyjna, PWN, Warszawa 1977. 3. Kościelska M., O szkołę dobrą i wspólną, Charaktery 9, s. 4-5. 4. Kształcenie specjalne i integracyjne materiały z konferencji Kościelsko, 11-13 marca 1999; MEN, Warszawa 1999. 5. MEN o kształceniu integracyjnym i specjalnym, Biblioteka reformy, Warszawa 2001.