Anna Maria Janiak Wydział Pedagogiczno-Artystyczny w Kaliszu Uniwersytet im Adama Mickiewicza w Poznaniu Czynniki społeczno-kulturowe i przyrodnicze wpływające na poziomy aktywności fizycznej uczniów szkoły podstawowej Podstawowym warunkiem podejmowania wszelkich badań naukowych jest uświadomienie sobie przez badacza celów. Wszelka działalność ludzka, jeśli ma być skuteczna, musi być celowa. Wszelkie działania, dokonywane na zasadzie prób i błędów, skazane są na niepowodzenie. Podobny los spotyka badania nie związane z żadnym określonym celem badawczym, a także takie badania, których cel jest zbyt ogólny lub niemożliwy do zrealizowania. (M. Łobocki 1978, s.55) Świadomość celów spełnia różne funkcje w toku działania: pozwala działanie zaplanować, czyli przewidzieć jego etapy oraz umożliwia racjonalną organizację działań poprzez wyłonienie i uporządkowanie zadań składowych. Świadomość celu działania zapewnia najbardziej ekonomiczne wykorzystanie energii i zasobów na rzecz realizacji celów, co jest niezbędnym warunkiem koordynacji zadań i środków objętych działaniem, pozwala także na dokonanie kontroli, korekt i oceny uzyskanych wyników. (H. Muszyński 1971, s.150) Przedmiotowy zakres badań to czynniki społeczno-kulturowe i przyrodnicze wpływające na poziomy aktywności fizycznej, natomiast podmiotowy zakres badań: uczniowie szkół podstawowych Zakres badawczych zainteresowań sprecyzowałam w następujących celach mojej pracy: 1. Ustalenie czynników społeczno-kulturowych i przyrodniczych różnicujących aktywność fizyczną dziecka. (cel poznawczy) 2. Istotność czynników społeczno-kulturowych i przyrodniczych warunkujących aktywność fizyczną (cel poznawczy) 3. Badanie czy czynniki społeczno-kulturowe i przyrodnicze działają w interakcji czy w izolacji(cel poznawczy) 4. Publikowanie artykułów związanych z krzewieniem aktywności fizycznej wśród uczniów szkoły podstawowej (cel teoretyczny) 5. Ustalenie dyrektyw pedagogicznych kierowanych pod adresem nauczyciela pragnącego budować postawy sprzyjające aktywności fizycznej wśród uczniów szkoły podstawowej (cel praktyczny) 1
6. Ustalenie dyrektyw pedagogicznych kierowanych do rodziców pragnących kształtować w swoich dzieciach odpowiednie postawy wobec aktywnego spędzania wolnego czasu (cel praktyczny) Zgodnie z procedurą postępowania badawczego następnym etapem było sformułowanie problemów badawczych oraz określenie zmiennych. Problem badawczy jest to pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie. Sformułowanie problemu pozwala na wyznaczenie terenu badawczych poszukiwań z zakresu interesujących badacza zjawisk. Stanowi również zapoczątkowanie pewnego procesu myślenia, który w efekcie ma doprowadzić do wartościowych naukowo wniosków. (H.Muszyński 1971, s.14) Dokładnie określone zmienne pomagają w możliwie pełnym zrozumieniu sformułowanych problemów. Zmienne to cechy właściwości zjawisk, które są przedmiotem badań naukowych, i których występowanie da się konstatować lub zmierzyć. Zmienne zależna globalna : aktywność fizyczna Zmienna niezależna globalna: czynniki społeczno-kulturowe i przyrodnicze Zmienna zależna ZZY Aktywność fizyczna x 1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x 7 Zmienne niezależne miejsce zamieszkania infrastruktura rekreacyjno-sportowa środowisko rówieśnicze w miejscu zamieszkania tradycje regionalne moda media status materialny rodziny Przy opracowaniu problemów badawczych na specjalną uwagę zasługują następujące kryteria poprawności metodologicznej: 1. Precyzyjność w określeniu problemów badawczych. 2. Usytuowanie problemów badawczych na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych. 3. Empiryczna sprawdzalność (M. Łobocki 1982 str.69) W mojej pracy określiłam następujące problem i hipotezę główną, oraz problemy szczegółowe: 2
Problem główny: W jakim stopniu czynniki społeczno-kulturowe i przyrodnicze warunkują aktywność fizyczną dziecka w szkole podstawowej Hipoteza główna: Im bardziej otoczenie społeczno-kulturowe i przyrodnicze sprzyja uprawnianiu aktywności fizycznej, tym w wyższym stopniu czynniki te wpływają na wzrost aktywności fizycznej dzieci uczących się w szkole podstawowej. Problem szczegółowy 1 W jakim stopniu miejsce zamieszkania sprzyja podejmowaniu aktywności fizycznej dzieci w szkole podstawowej? Problem szczegółowy 2 W jaki stopniu infrastruktura rekreacyjno-sportowa i jej atrakcyjność wpływa na podejmowanie aktywność fizycznej jest podejmowana? Problem szczegółowy 3 W jaki stopniu grupa rówieśnicza wpływa na częstość i formę podejmowania aktywności fizycznej przez uczniów szkół podstawowych? Problem szczegółowy 4 W jakim stopniu tradycje regionalne w pływają na kształtowanie się nawyku podejmowania aktywności fizycznej? Problem szczegółowy 5 W jaki stopniu moda wpływa na podejmowanie aktywności fizycznej? Problem szczegółowy 6 Jak media wpływają na formy podejmowania aktywności fizycznej? Problem szczegółowy 7 Jaki wpływ ma status materialny rodziny na podejmowanie aktywności fizycznej, rodzaje tych aktywności i ich rozłożenie w czasie? Aby móc zbadać wyżej wymienione problemy badawcze należy dookreślić czyli zdefiniować czym są, jak są rozumiane podane zmienne. W swojej pracy posłużyłam się dwoma rodzajami definicji tj definicja projektująca i definicja operacyjna. Definicja projektująca dookreśla jak rozumiemy daną zamienną i jak ją rozpatrujemy w prowadzanym przez nas procesie badawczym. Definicja projektująca 1 Miejsce zamieszkania to miejsce, w którym osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu Definicja projektująca 2 Infrastruktura to kompleks urządzeń użyteczności publicznych, niezbędny do zapewnienia należytego funkcjonowania życia ludności, odpowiednio rozmieszczony w przestrzeni. Definicja projektująca 3 Grupa rówieśnicza to organizm wyróżniony spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną, ale ze względu na bliskie współuczestnictwo Definicja projektująca 4 Tradycja regionalna: przekazywane z pokolenia na pokolenie treści kultury (takie jak: obyczaje, poglądy, wierzenia, sposoby myślenia i zachowania, normy społeczne), uznane przez zbiorowość za społecznie doniosłe dla jej współczesności i przyszłości 3
Definicja projektująca 5 Moda to zbiorowa chęć społeczeństwa do naśladowania określonych wzorców zachowań czy wyglądu. Definicja projektująca 6 Media to środki masowego przekazu. Definicja projektująca 7 Status materialny: posiadanie lub nieposiadanie pewnych dóbr materialnych oraz możliwość zaspokojenia odpłatnych edukacyjnych, rozrywkowych i wypoczynkowych potrzeb rodziny Definicja operacyjna to definicja określająca czynności prowadzące do określenia danej zmiennej. Definicja operacyjna 1 Miejsce zamieszkania to miejsce tym ważniejsze im bardziej związane z życiem osobistym, rodzinnym, zawodowym Definicja operacyjna 2 Infrastruktura obejmuje budynki użyteczności publicznej takie jak boiska, baseny, korty, tory sportowe. Definicja operacyjna 3 Grupa rówieśnicza to względnie znacząca grupa społeczna w życiu człowieka. Bardzo duże znaczenie ma w przypadku gdy uzależnia się od niej znaczącą większość podejmowanych decyzji. Natomiast znikomy wpływ ma w przypadku braku korelacji pomiędzy nastrojami panującymi w grupie a podejmowanymi decyzjami. Definicja operacyjna 4 Tradycje regionalne mają względny wpływ na życie człowieka. Bardzo duży wpływ tradycje regionalne mają w przypadku kształtowania obyczajów, poglądów, wierzeń, sposobu myślenia i zachowania, natomiast mały wpływ mają w przypadku braku korelacji między wyznawanymi poglądami itp. A tradycjami regionalnymi, rodzinnymi. Definicja operacyjna 5 Im większa chęć społeczeństwa do naśladowania określonych wzorców zachowania i wyglądu tym większy wpływ mody ma życie człowieka. Definicja operacyjna 6 Dostęp do informacji płynących z mediów będzie tym większy im większa możliwość skorzystania z środków masowego przekazu takich jak telewizji, Internet czy radio. Definicja operacyjna 7 Status materialny rodziny będzie tym wyższy im rodzina posiada dobra materialne i częściej zaspokaja swoje potrzeby Hipoteza szczegółowa wg Babbiego to sprawdzalne oczekiwanie wobec rzeczywistości. Hipoteza szczegółowa 1 Istnieje prawdopodobieństwo, że im miejsce zamieszkania bardziej sprzyja podejmowaniu aktywności fizycznej, tym częściej jest ona 4
podejmowana. Hipoteza szczegółowa 2 Istnieje prawdopodobieństwo, że im infrastruktura rekreacyjnosportowa jest atrakcyjniejsza, tym chętniej aktywność fizyczna jest podejmowana. Hipoteza szczegółowa 3 Istnieje prawdopodobieństwo, że im rówieśnicy są bardziej pozytywnie nastawieni do podejmowania aktywności, tym częściej podejmują aktywność fizyczną Hipoteza szczegółowa 4 Istnieje prawdopodobieństwo, że im aktywność fizyczna jest częściej w ramach realizowania tradycji regionalnych tym częściej aktywność fizyczna jest podejmowana. Hipoteza szczegółowa 5 Istnieje prawdopodobieństwo, że im bardziej modny staje się wysportowany wizerunek, tym intensywniej aktywność fizyczna jest podejmowana Hipoteza szczegółowa 6 Istnieje prawdopodobieństwo, że im częściej w mediach promowane jest podejmowanie aktywności fizycznej, tym częściej aktywność fizyczna jest podejmowana. Hipoteza szczegółowa 7 Istnieje prawdopodobieństwo, że im wyższy status materialny rodziny, tym wyższe możliwości podjęcia aktywności fizycznej. Ostatnim elementem który należy wykonać zanim przystąpi się do wyboru metody i techniki badawczej jest określenie wskaźników. Wskaźnik to pewna właściwość, po której poznajemy, że dane zjawisko wystąpiło. To pewien fakt, zdarzenie, stan czy proces, który daje się zaobserwować i na podstawie którego poznajemy, że występuje dane zjawisko lub interesująca nas cecha. Warunkiem bycia wskaźnikiem jest zachodzenie związku między właściwością zjawiska stanowiącego wskaźnik a właściwością przez ten wskaźnik wskazywaną. Stosunek łączący wskaźnik z właściwością wskazywaną może być różny. Może on mieć charakter związku umownego lub rzeczowego. Możemy wyróżnić następujące rodzaje wskaźników: o definicyjne wskazują na rodzaj powiązania wskaźnika z wartością wskazywaną. Za ich pomocą definiowana jest cecha mająca być przedmiotem badania. Dobór wskaźnika do określonego zjawiska polega na uprzednim zdefiniowaniu pojęcia tego zjawiska, które wskaźnik ma wyrażać. o empiryczne - zarówno cecha wskazywana jak i wskaźnik dają się zaobserwować. Tym samym relacja zachodząca między wskaźnikiem a cechą wskazywaną ma charakter związku empirycznego, rozstrzygalnego bezpośrednio na podstawie dokonanych obserwacji. o inferencyjne - wskaźnik nie definiuje zjawiska wskaźnikowego i nie jest ono obserwowalne. O wystąpieniu danego zjawiska wnioskujemy w sposób pośredni, tzn., że dane zjawisko zaszło, choć ma ono charakter właściwości ukrytej. 5
zmienna wskaźniki Skala miejsce zamieszkania Wskazanie miejsca zamieszkania przez ucznia: Skala nominalna infrastruktura Wskazanie z jakich obiektów korzysta uprawiając Skala nominalna rekreacyjno-sportowa sport. środowisko Wypowiedzi uczniów stwierdzające czy : Skala nominalna rówieśnicze w miejscu zamieszkania Koledzy chętnie uprawiają sporty? Jaką dyscyplinę sportu uprawiają? Jakie inne aktywności spędzania czasu podejmują? tradycje regionalne Wypowiedzi uczniów stwierdzające czy : Skala nominalna W regionie organizowane są wydarzenia sportowe Czy podczas wydarzeń kulturalnych organizowane są konkursy sportowe. moda Uczeń określa w jakim stopniu modne jest obecnie Skala porządkowa podejmowanie aktywności fizycznej media Uczeń określa czy w oglądanych przez niego Skala nominalna programach w telewizji, słuchanych audycjach mówi się o aktywności fizycznej, podejmuje ją? status materialny rodziny Uczeń odpowiada na pytania: Czy posiada własny sprzęt sportowy np. rower, narty? Czy wyjeżdża na wakacje? Jak często ile razy w roku? Czy uczęszcza na dodatkowe płatne zajęcia Skala nominalna Skala porządkowa Skala nominalna sportowe? Aktywność fizyczna Uczeń odpowiada jak często podejmuje aktywność Skala interwałowa fizyczną? W metodologii stosuje się najczęściej cztery metody: metodę monograficzną, studium indywidualnych przypadków, eksperyment pedagogiczny i metodę sondażu pedagogicznego. Pod pojęciem metody badawczej A.Kamiński rozumie: zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego. W każdej metodzie stosuje się charakterystyczne dla niej techniki badawcze. Pełnią one wobec metody rolę służebną. Techniką badawczą są więc czynności praktyczne, regulowane 6
starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów. Ze względu na grupę badawczą, jaką są uczniowie szkoły podstawowej zdecydowałam się na przeprowadzenie wywiadu Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. Z wielu względów uznałam tę technikę za najwłaściwszą dla charakteru moich badań. Badania należy przeprowadzić zarówno na terenach miejskich jak i wiejskich w możliwie na możliwie dużej liczbie respondentów, tak by możliwa była analiza procentowa i wyeliminowanie błędu wrażliwości na wielkość próby. Skala nominalna jest najbardziej najprostszym typem skali pomiarowej. Otrzymywana jest w wyniku przyporządkowania podmiotom kategorii. Jeden wynik może znaleźć się tylko w jednej kategorii lub grupie. Po zdefiniowaniu kategorii dla zmiennej jakościowej, można ustalić liczebność, z jaką jest owa zmienna reprezentowana. Dopuszczalne metody statystyczne dla zmiennych prezentowanych na skali nominalnej to: Liczebność, Proporcje Odsetki Modalna Test chi-kwadrat Test dwuwymiarowy Skala porządkowa nazywana również rangową, pozwala nie tylko na grupowanie w kategorie ale również na ich porządkowanie. Zmienne porządkowe muszą podlegać pewnym kryteriom uporządkowania, np. skale ocen. Dopuszczalne metody statystyczne, które mogą być używane na skali porządkowej (rangowej): Liczebność, Proporcje Odsetki Modalna Test chi-kwadrat Test dwuwymiarowy Mediana Centyle Współczynnik korelacji. Skala interwałowa jest podobna do skali przedziałowej, posiada wszystkie jej cechy jednak w przypadku skali interwałowej istnieje możliwość określenia wielkości przedziałów w podanych kategoriach. W przypadku skali interwałowej można skorzystać z następujących narzędzi statystycznych: 7
Liczebność, Proporcje Odsetki Modalna Test chi-kwadrat Test dwuwymiarowy Mediana Centyle Współczynnik korelacji Średnia arytmetyczna Wariacja Odchylenie standardowe Współczynnik korelacji r Pearsona. Ostatnią ze skal, na których można prezentować wyniki badań pedagogicznych jest skala ilorazowa. Pozwala ona porównywać pomiary i obliczać ich stosunek do siebie. Na tej skali oprócz wymienionych w poprzednich skalach (nominalnej, rangowej i interwałowej) wskaźników statystycznych można dokonywać wszelkich obliczeń arytmetycznych i statystycznych, ze względu na naturalny punkt zerowy występujących na tej skali. Bibliografia: Bereźnicki F., 1997, Prace magisterskie z pedagogiki. Przewodnik metodologiczny dla studentów, Uniwersytet Szczeciński, Warszawa. Brzeziński J.,1980, Elementy metodologii badań psychologicznych PWN, Warszawa Gnitecki J., 2007 Wstęp do ogólnej metodologii badań w naukach pedagogicznych (tom II) UAM, Poznań Gnitecki J., 2004, Wstęp do metod i przetwarzania wyników badań w naukach pedagogicznych PTP Poznań Grzesiak J. Statystyka w metodologii badań pedagogicznych IPA UAM 1996 Kamiński A., 1970, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej: w Studia Pedagogiczne t.19, Warszawa. Łobocki M., 1978, Metody badań pedagogicznych. PWN, Warszawa. Muszyński H., 1971, Wstęp do metodologii pedagogiki. PWN, Warszawa. Nowak S., 1970, Metodologia badań społecznych. PWN, Warszawa. Pilch T., Wujek T., 1974, Metody i techniki badań w pedagogice: w Godlewski M., Krawcewicz S., Wujek T.,(red.) Pedagogika - podręcznik akademicki. PWN, Warszawa. 8