ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU NR 549 ROZPRAWY CCXLIV

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU NR 549 ROZPRAWY CCXLIV

2 ANNA RZĄSA WPŁYW BUDOWY ANATOMICZNEJ GRUCZOŁU SUTKOWEGO LOCH LUB ZASTOSOWANIA SUROWICY ANTY-H. SOMNUS NA WYNIKI ODCHOWU PROSIĄT KATEDRA I KLINIKA ROZRODU, CHORÓB PRZEŻUWACZY ORAZ OCHRONY ZDROWIA ZWIERZĄT ZAKŁAD PREWENCJI I IMMUNOLOGII WETERYNARYJNEJ WROCŁAW 2007

3 ANNA RZĄSA THE EFFECT OF ANATOMICAL STRUCTURE OF SOW TEATS OR THE ASSESSMENT OF SERUM ANTI-H. SOMNUS ON PIGLETS REARING RESULTS THE DEPARTMENT AND CLINIC OF OBSTERICS, RUMINANT DISEASES AND ANIMAL HEALTH CARE VETERINARY PREVENTION AND IMMUNOLOGY SECTION WROCŁAW 2007

4 Opiiodawca dr hab. Aa Rekiel prof. SGGW Redaktor merytoryczy prof. dr hab. Wojciech Zawadzki Opracowaie redakcyje i korekta Jaia Szydłowska Łamaie Teresa Alicja Chmura Projekt okładki Grażya Kwiatkowska Copyright by Wydawictwo Uiwersytetu Przyrodiczego we Wrocławiu, Wrocław 2007 Utwór w całości ai we fragmetach ie może być powielay ai rozpowszechiay za pomocą urządzeń elektroiczych, agrywających i iych bez pisemej zgody posiadacza praw autorskich ISSN X ISSN WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU Redaktor aczely prof. dr hab. Adrzej Kotecki ul. Sopocka 23, Wrocław, tel./fa (071) wyd@ozi.ar.wroc.pl Nakład: egz. Ark. druk. 5,0 Druk i oprawa: F.P.H. ELMA

5 SPIS TREŚCI Skróty i objaśieia Wstęp Przegląd piśmieictwa Odporość biera prosiąt Czyiki zależe od matki Czyiki zależe od oworodka Czyiki zależe od człowieka Cel pracy Materiał i metody Układ Doświadczeia I Doświadczeie I Etap I Doświadczeie I Etap II Doświadczeie I Etap III Doświadczeie II Aaliza statystycza wyików Wyiki Doświadczeie I Etap I Iwetaryzacja prawej i lewej listwy mleczej Wyiki odchowu prosiąt przy matkach w I i II laktacji Wyiki odchowu prosiąt w zależości od budowy aatomiczej ssaego gruczołu sutkowego Ustalaie się hierarchii ssaia Budowa aatomicza gruczołów sutkowych a skład chemiczy oraz proteiogram siary i mleka Doświadczeie I Etap II Ocea przyżyciowa wartości tuczej i rzeźej odchowaych loszek i kurków Iwetaryzacja gruczołu mlekowego Wyiki odchowu prosiąt przy matkach w I laktacji Ustalaie się hierarchii ssaia Doświadczeie I Etap III Iwetaryzacja gruczołu mlekowego Wyiki odchowu prosiąt przy matkach w I laktacji Ustalaie się hierarchii ssaia Doświadczeie II Dyskusja Budowa gruczołu mlekowego

6 Iwetaryzacja listwy mleczej Skład mleka Wyiki odchowu prosiąt Stadaryzacja miotów Budowa gruczołu mlekowego Hierarchia ssaia Remot stada Zastosowaie surowicy odporościowej Podsumowaie i wioski Fotografie Piśmieictwo

7 SKRÓTY I OBJAŚNIENIA ad libitum do woli asfiksja iedotleieie BALT (Balt associated limphatic tissue) tkaka limfatycza arządu oddechowego EGF askórkowy czyik wzrostu epitop determiata atygeowa (grupa immuodetermiująca) flushig bodźcowe żywieie eergetycze loch GALT (Gut associated limphatic tissue) tkaka limfatycza przewodu pokarmowego Globulia Gc białko Gc Ig immuoglobuliy IgM immuoglobuliy klasy M IgG immuoglobuliy klasy G IgA immuoglobuliy klasy A SIgA sekrecyje immuoglobuliy klasy A IGF I, IGF II isuliopodoby czyik wzrostu I, II immuoblottig przeiesieie immuologicze listwa mlecza gruczoły sutkowe zajdujące się w jedej liii po prawej bądź lewej stroie liii białej brzucha mikrobizm zakażeie bakteryje środowiska per os doustie porządek sutkowy hierarchia ssaia prosięta ieustabilizowae protekcja immuologicza prosięta, które w 6. diu życia ie ssały jedego wybraego sutka ochroa immuologicza QTL (Quatitative Trait Loci) loci dla cech ilościowych TGF-β trasformujący czyik wzrostu-β 7

8

9 1. WSTĘP Kosekwetie prowadzoa praca hodowlaa pozwala doskoalić cechy waże gospodarczo, w tym iskoodziedziczale cechy użytkowości rozpłodowej. Potecjał geetyczy w zakresie cech rozrodu zwierzęta mogą przejawiać tylko w bardzo dobrych warukach środowiska, przy zastosowaiu optymalych techik rozrodu [Che i i., 2003; Damgaard i i., 2003; va der Peet-Schwerig i i., 2004]. W oceie użytkowości rozpłodowej loch oceiaa jest przede wszystkim: liczba prosiąt żywo urodzoych i odsadzoych, liczba gruczołów sutkowych oraz wiek pierwszego oprosieia i długość międzymiotu. Z ekoomiczego puktu widzeia ajważiejszą cechą jest liczba prosiąt odsadzoych w ciągu roku od lochy. Wysoka pleość loch, będąca wypadkową liczebości miotu, ilości miotów w ciągu roku oraz zdrowia prosiąt warukuje efektywą produkcję. Straty ekoomicze w produkcji trzody chlewej w dużej mierze zależą od zdrowia prosiąt. Jest oo pochodą stau ieswoistej i swoistej odporości. Odporość ieswoista jest przede wszystkim uwarukowaa geetyczie, ale jej pobudzeie u prosiąt w dużym stopiu zależy od mleczości macior, jakości siary i czasu jej pobraia przez oworodki. Odporość swoistą zapewiają immuolaktoglobuliy (Ig). Im więcej protektywych Ig siarowych pobiorą oseski, tym miejsze będzie zapotrzebowaie a dodatkowe elemety odporości ieswoistej i iższe będzie jej pobudzeie. Pobraie siary zaraz po urodzeiu stymuluje wzrost prosiąt i rozwój przewodu pokarmowego oraz zapewia immuologiczą ochroę dzięki absorpcji Ig. Aby uzyskać dobre wyiki odchowu potomstwa, ależy przede wszystkim zapewić prosiętom dostęp do bardzo dobrej jakościowo, bogatej w Ig siary. Jeśli stwierdzamy a podstawie obrazu kliiczego (charłaczeie osesków), że siara jest iedostateczej jakości, lub że prosięta wypiły jej za mało, ależy podać im Ig pareteralie lub per os. Źródłem Ig dla takich prosiąt może być siara krowy lub świńskie Ig surowicze [Gomez i i., 1998; Jese i i., 2001]. Wyiki odchowu prosiąt w pierwszych diach życia zależą główie od mleczości ich matek, dlatego zajomość procesów wpływających a wydajość mleczą loch jest bardzo waża. Badaia zrealizowao w ramach dwóch projektów badawczych fiasowaych przez KBN (umowa r: 6 PO6Z oraz 3 PO6Z ). 9

10 Badaia ad składem chemiczym mleka prowadzoe są od szeregu lat, a ich autorzy podają róże wyiki. Świadczy to o dużej zmieości tego parametru i pozwala domiemywać, że może jeszcze ie wszystkie czyiki, które go determiują, zostały uwzględioe przy oceie mleka. Na skład chemiczy siary/mleka wpływa jakość żywieia, rasa, wiek macior, okres laktacji i kolejość sutków a listwie mleczej [Ioue i i., 1980; Görasso 1990], ale może też o im decydować liczba przewodów brodawkowych dochodzących do daego gruczołu sutkowego [Rząsa i i., 2004b]. Stała itesyfikacja i zwiększająca się kocetracja produkcji zwierzęcej powoduje wiele problemów zdrowotych, mimo coraz lepszych waruków chowu. Zależą oe ie tylko od rodzaju i ilości oraz patogeości mikroorgaizmów w środowisku bytowaia zwierząt, ale też od obiżoej odporości wysokoprodukcyjych zwierząt. Wysoki odsetek zachorowań prosiąt wskazuje, że powszechym problemem może być iedostateczy poziom zabezpieczeia w zakresie odporości bierej, wobec patogeów bakteryjych obecych w środowisku. Często przeprowadzae i jedocześie wysokie brakowaie loch powoduje, że do porodówek są wprowadzae miej odpore loszki. Skutkiem tego jest zróżicowaie biologiczej wartości i odporości osesków z jedego cyklu produkcyjego. Kosekwecją wprowadzaia do stada podstawowego większej liczby loszek jest rówież aruszeie rówowagi mikrobiologiczej środowiska i zmiay zagrażającego profilu atygeowego. Obecie jesteśmy zobowiązai do zaprzestaia używaia atybiotyków paszowych w profilaktyce chorób zwierząt [Ao. 2003: rozporządzeie UE 1831/2003]. Poszukiwaie rozwiązań i środków chroiących prosięta przed zachorowaiami w krytyczych mometach życia jest zatem stale aktuale. W toku poszukiwaia i ocey różych czyików mogących korzystie wpływać a wyiki odchowu prosiąt uzasadioe jest podjęcie badań z zakresu kształtowaia odporości bierej oworodków. Jest oa determiowaa przede wszystkim przez samicę, ale też w zaczym stopiu zależy od oworodka i działań człowieka. Uwzględiając aktualy sta wiedzy a temat aatomiczej budowy gruczołu mlekowego loch, wydaje się uzasadioe podjęcie badań ad wpływem liczby przewodów brodawkowych (kaałów mlekowych) w poszczególych gruczołach sutkowych a jakość siary i mleka oraz wyiki odchowu prosiąt, a także podjęcie działań w celu wyprowadzeia liii loch o jedakowej liczbie przewodów brodawkowych we wszystkich gruczołach sutkowych. Wykorzystaie surowicy odporościowej aty-h. somus, zawierającej przeciwciała przeciwko bakterii ie występującej u świń, ale reagujące krzyżowo z wieloma powszechymi dla tego gatuku bakteriami Gram-ujemymi, może być profilaktyczym zamieikiem wycofaych już z praktyki produkcyjej atybiotyków. 10

11 2. PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA 2.1. Odporość biera prosiąt Średia liczba prosiąt odsadzoych od lochy w ciągu roku jest w Polsce ciągle iezadowalająca w porówaiu do wyików uzyskiwaych w iych krajach [Rodriguez-Zas i i., 2003; Aual Report, 2005; Wyiki Ocey Trzody Chlewej, 2005]. Jedym z ważiejszych czyików determiujących wyiki odchowu prosiąt jest utrzymaie ich w dobrym zdrowiu. Warukiem tego jest odpowiedie zaopatrzeie oworodków w przeciwciała siarowe oraz jak ajdłuższe iepobudzaie ich do wczesej sytezy własych immuoglobuli. Ze względu a abłokowo-kosmówkową (placeta epitheliochorialis) budowę łożyska u świń, ie dochodzi w czasie ciąży do przekazywaia immuoglobuli z orgaizmu matki do płodów. Prosięta muszą pobrać matczye immuoglobuliy z siarą i mlekiem, zapewiając sobie w te sposób bierą odporość humoralą, chroiącą je przed ifekcjami do czasu pełego rozwoju własych mechaizmów czyej odporości swoistej. Jakość trasferu odporości bierej, w istoty sposób rzutuje a dalsze wyiki odchowu osesków [Rooke i Blad, 2002]. Na poziom uzyskiwaej odporości bierej oworodków wpływa wiele różych czyików, które możemy podzielić a zależe od matki, oworodka i człowieka [Besser i i., 1990; Stefaiak i i., 2004] Czyiki zależe od matki Wśród czyików determiujących poziom przekazywaej potomstwu bierej odporości humoralej, zależych od lochy, do ajważiejszych ależą: rasa, wiek, koleje wyprosieie, zdrowotość gruczołu mlekowego, ilość i jakość siary (stężeie immuolaktoglobuli, w tym zawartość przeciwciał swoistych do aktualego mikrobizmu porodówki), czas trwaia porodu, zaburzeia behawiorale u lochy. Rówomiery rozwój prosiąt w okresie przebywaia przy matce wymaga przede wszystkim zapewieia im możliwości pobraia podobej ilości pokarmu, a także umożliwieia łatwego dostępu do poszczególych gruczołów sutkowych. Atrakcyjość poszczególych gruczołów sutkowych jest dla osesków zróżicowaa. Związae jest to z usytuowaiem sutków a listwie mleczej, dostępością w czasie karmieia, a także budową aatomiczą gruczołu. Wymieioe różice są przyczyą walk pomiędzy 11

12 prosiętami o zajęcie jak ajlepszej pozycji przy gruczole mlekowym w czasie ustalaia się hierarchii ssaia. Itesywy czyościowy rozwój gruczołu mlekowego ma miejsce w ostatim trymestrze ciąży, u wieloródek zaczya się o zwykle tydzień późiej iż u pierwiastek. Zachodzące procesy mammogeezy i ewolucji gruczołu mlekowego przed kolejymi porodami są wypadkową geotypu, gospodarki hormoalej, żywieia i w dalszej kolejości kodycji loch [Farmer i Sorese, 2001; Nielse i i., 2001]. Dalszy rozwój gruczołu mlekowego astępuje już w trakcie laktacji i jest o odzwierciedleiem mleczości poszczególych jego segmetów, ta zaś jest powiązaa z aktywością i preferecjami ssących prosiąt; wpływa a to także etap laktacji oraz wielkość miotu [Auldist i i., 1998; Garst i i., 1999; Hurley 2001; Rząsa i i., 2005a]. Proces iwolucji gruczołu mlekowego związay jest z apoptozą. Samobójcza śmierć komórek zaczya się z chwilą rozpoczęcia laktacji. Wyraźe asileie tego procesu zachodzi przy braku odsysaia siary/mleka dotyczy to gruczołów ie obsadzoych przez prosięta. Iwolucja całego gruczołu asila się z chwilą odsadzeia prosiąt i od tej pory przebiega dość dyamiczie. Na zakończeie laktacji gruczoły ssae w czasie jej trwaia są zwykle większe iż iessae. Fakt te może wpływać a wydajość mleczą w kolejym cyklu [Ford i i., 2003]. Dyck i i. [1987] oraz Fraser i i. [1992] stwierdzają, że sutki ie używae przez prosięta w pierwszej laktacji prowadzą w kolejej do zmiejszeia produkcji mleka, a przez to do iższych przyrostów masy ciała prosiąt. Badaia przeprowadzoe przez Procak i i. [2004] wykazały, że sutki ie ssae w pierwszej laktacji w kolejej były wykorzystae w 70%. Prosięta ssące te sutki miały w 21 diu życia o 10 g iższe przyrosty dziee od tych, które ssały gruczoły sutkowe wykorzystywae też przy pierwszej laktacji. Największy rozrost gruczołów mleczych, oceiay za pomocą pomiarów morfometryczych całego gruczołu, występuje wówczas, kiedy są oe ssae w dwu kolejych laktacjach. Poza liczbą prosiąt w miocie, ich żywotością i masą ciała, istoty wpływ a mleczość wywiera żywieie lochy. Odpowiedi poziom składików pokarmowych w mieszace i ilość paszy podawaej losze karmiącej pozwala a maksymaly rozwój gruczołu mlekowego i maksymalą produkcję mleka [Kim i i., 1999a; Kim i i., 1999b]. Najbardziej mlecze i większe od tylych są przedie pary gruczołów sutkowych, stąd róża atrakcyjość poszczególych par dla prosiąt [Surdacki i Klocek 1984; Migdał i i., 1990b; Kim i i., 2000]. W badaiach Rząsy i i. [2005a] zauważoo ciekawą tedecję, potwierdzającą doiesieia iych autorów [Surdacki i Klocek, 1984]. Najsłabszym rozwojem w trakcie laktacji odzaczają się sutki IV. pary. W badaiach Bil i i. [2000b] stopień ustaleia się hierarchii ssaia do siódmego dia po oprosieiu przy IV. parze sutków, wyiósł w miotach iestadaryzowaych 57%, a przy I. i VII. parze odpowiedio 94,7 i 66,7%, w miotach stadaryzowaych liczby te wyosiły odpowiedio: 53,3, 100 i 83,3%. Hierarchia ajwcześiej ustala się przy pierwszych i ostatich parach sutków. Pary środkowe pozostają dla osobików, które ajdłużej poszukują swego miejsca i są gotowe o ie walczyć, co stwierdzoo rówież w iych badaiach [Rząsa i i., 2003]. Gruczoły środkowej partii gruczołu mlekowego są z reguły ajsłabiej rozwiięte. Prosięta podchodzą do ich i zaczyają je pobudzać do sekrecji dopiero wtedy, gdy przegrywają 12

13 walkę z prosiętami siliejszymi domiującymi, które zajęły lepszą pozycję przy sutkach. Špika i i. [1997] sugerują, iż dłużej zalegające w ich mleko powoduje słabszą produkcję i sekrecję w kolejym karmieiu, stąd miejszy rozrost tych segmetów gruczołu mlekowego w czasie laktacji. Persso [1997] podaje, że pełą wydajość do końca laktacji wykazywały sutki trzech pierwszych par, atomiast IV, V i VI lub ostatia para zmiejszały produkcję w czasie jej trwaia. Najwięcej uszkodzeń w trakcie laktacji odotowao w ajbardziej preferowaych gruczołach, mieszczących się w piersiowej partii gruczołu mlekowego. Śmiertelość prosiąt w pierwszych diach życia jest wciąż wysoka. Rozpozao i poprawioo wiele parametrów wpływających a liczbę odchowywaych prosiąt w ciągu roku, jedak śmiertelość osesków spowodowaa przygieceiami, charłactwem, ifekcjami i iymi czyikami adal jest ważym problemem produkcyjym. Wyższe wskaźiki odchowu prosiąt odotowae u wieloródek [Mazur, 1984], związae są z prawidłową ewolucją gruczołu mlekowego i odpowiedim jego przygotowaiem do laktacji. Zdrowotość gruczołu mlekowego ma istoty wpływ a wyiki odchowu prosiąt. Poad połowa padięć w czasie odchowu przy matkach może być spowodowaa bezmleczością macior a tle schorzeń gruczołu mlekowego [Mazur, 1984; Rekiel, 1999]. Jedym z zasadiczych waruków mogących wpłyąć a obiżeie śmiertelości w pierwszych diach życia jest pobraie odpowiediej ilości, dobrej jakościowo siary w czasie tzw. otwarcia jelita. Czyikiem limitującym jest charakterystycza właściwość abłoka jelita ciekiego u oworodków, którą jest zdolość do selektywego wchłaiaia substacji wielkocząsteczkowych (w tym przeciwciał) a drodze iespecyficzej edocytozy lub wybiórczo dzięki specyficzym receptorom błoowym. Zdolość ta maleje z każdą godzią i kończy się zazwyczaj u prosiąt w drugiej dobie życia. Czas te uzależioy jest od szybkości złuszczaia się młodociaych komórek abłoka jelitowego osesków oraz od obecości ihibitorów trypsyy zajdujących się w siarze [Bierat i i., 2004]. Średie pobraie siary to 348 g/kg m.c./24h, co pozwala a osiągięcie 10,4 g IgG/kg m.c. w surowicy prosiąt. Taki poziom zabezpieczeia może zmiejszyć prawdopodobieństwo wystąpieia zachorowań w czasie odchowu przy matce i po odsadzeiu [Drew i Owes, 1988; Rooke i Blad, 2002]. Kocetracja surowiczej IgG u prosiąt w pierwszej dobie życia jest wysoko skorelowaa z ich przeżyciem. Padłe prosięta mają zazwyczaj iższe poziomy IgG w surowicy od tych, które przeżyły [Klobasa i i., 1981; Drew i Owes, 1988]. Kolejość urodzeia i termi podjęcia pierwszego ssaia są dodatio skorelowae z przeżywalością prosiąt [Tuchscherer i i., 2000]. Trasfer odporości bierej może odieść oczekiway skutek wtedy, kiedy poziom immuolaktoglobuli w siarze lochy jest adekwaty do wielkości zagrożeia ze stroy atygeów środowiska. Prosięta muszą stosukowo szybko odessać odpowiedią jej ilość, aby pobrae immuolaktoglobuliy zaczęły chroić ich przewód pokarmowy i mogły jak ajszybciej przedostać się do krwiobiegu osesków. Siara i mleko lochy to jedyy pokarm prosiąt do czasu rozpoczęcia dokarmiaia paszą stałą. Ilość i jakość wypitego mleka decyduje o masie ciała, staie zdrowia i przydatości prosiąt do dalszego chowu. Mleczość macior zależy od rasy, kolejej laktacji, okresu laktacji, żywieia, pory roku. Lochy są też bardzo wrażliwe a stres, który może 13

14 wstrzymać wydzielaie mleka [Reaudeau i i., 2003]. Wydajość mlecza ajczęściej oceiaa jest metodami szacukowymi, a te obarczoe są dużym błędem. Zazwyczaj uwzględiaa jest masa ciała całego miotu lub przyrosty masy ciała prosiąt w okresie laktacji. Moża też ważyć prosięta przed i po ssaiu, albo określać straty masy ciała lochy w trakcie laktacji [Walkiewicz, 1976]. Liczebość miotu ma decydujący wpływ a wydajość mleczą lochy i wiąże się bezpośredio z liczbą czyych (odsysaych w czasie laktacji) gruczołów sutkowych [Hartma i i., 1997; Auldist i i., 1995 za Rekiel, 2000]. Ważym czyikiem determiującym produkcję mleka przez maciory jest masa ciała poszczególych osesków, a w szczególości wyikająca z iej siła masażu i ssaia poszczególych gruczołów [Toer i i., 1995; Kig i i., 1997]. Auldist i i., 2000] oceiali mleczość loch odchowujących mioty liczące 12 i 6 prosiąt oraz takie, które karmiły 12 osesków, ale podzieloych a 2 grupy po 6, i dopuszczaych do lochy przemieie. Odstępy między kolejymi ssaiami były krótsze u loch, które karmiły prosięta przemieie w dwóch grupach. Na podstawie przyrostu masy miotu stwierdzoo ajwyższą mleczość u loch karmiących jedocześie 12 sztuk. Największe tempo wzrostu wykazały prosięta odchowywae po 6 sztuk w miocie, ajmiejsze karmioe po 6, ale przemieie. Na podstawie przeprowadzoych badań stwierdzoo, że zwiększeie częstotliwości ssaia odgrywa korzystą rolę we wzroście masy gruczołu mlekowego oraz produkcji mleka podczas laktacji. Alle i Lasley [1960] dowiedli, iż skład chemiczy mleka ulegał zmiaom w zależości od geotypu samic, kolejej laktacji oraz jej stadium. Podobe zależości w swoich pracach podają Noblet i Etiee [1989], Migdał i i. [1990a] oraz Walkiewicz i i. [1999b]. Około 90% immuoglobuli zajdujących się w pierwszej siarze lochy pochodzi z surowicy. Są to wszystkie IgG, prawie wszystkie IgM (85%) i 40% IgA. Kocetracja IgG w siarze jest kilka razy wyższa iż w osoczu krwi i gwałtowie obiża się w kolejych godziach (do 24 godzi) po porodzie. Mleko lochy, w odróżieiu od mleka krowy czy klaczy jest stosukowo bogate w immulaktoglobuliy. Spełiają oe bardzo ważą rolę w miejscowej ochroie przewodu pokarmowego osesków, gdy własa syteza immuoglobuli jest iewystarczająca dla pełej ochroy orgaizmu. W okresie posiarowym, czyli od 2. dia laktacji, z miejscowej sytezy w gruczole mlekowym pochodzi 90% IgA i IgM oraz 70% IgG. IgA staowią około 60% immuolaktoglobuli mleka, IgG 25%, a IgM 15% [Boure i Curtis, 1973; Szulc i Zachwieja, 1998]. Svedse i Brow [1973] badali zmiay poziomu IgA w wydzieliie gruczołu mlekowego loch. Poziom tej klasy Ig wzrastał w miarę upływu laktacji w związku z miejscową sytezą. Wymieiei autorzy zauważyli też róże jej stężeie w poszczególych gruczołach sutkowych, co pozwala domiemywać o słuszości stawiaych hipotez w iych badaiach [Rząsa i i., 2004b]. Cytowai autorzy oceiali jakość mleka macior a podstawie proteiogramu i składu chemiczego w zależości od budowy aatomiczej gruczołów sutkowych, z których pobrao próbki mleka. W pilotażowych badaiach stwierdzoo, iż w mleku pochodzącym z sutków 3-kaałowych zajduje się więcej γ-laktoglobuli iż w sutkach 2-kaałowych, ajczęściej występujących u badaej populacji loch. 14

15 Jedą z ajważiejszych fukcji siary jest zapewieie humoralej bierej odporości prosiętom, dlatego bardzo duże zaczeie ma określeie czyików wpływających a jej wartość immuologiczą. Oprócz ajlepiej pozaych i ajczęściej omawiaych immuolaktoglobuli, wpływają a ią ie immuologiczie aktywe substacje, jak p.: isuliopodoby czyik wzrostu (IGF I i II), isulia, askórkowy czyik wzrostu (EGF) czy trasformujący czyik wzrostu-β (TGF-β) [Tuboly i i., 1988; Odle i i., 1996; Burri i i., 1997]. Ioue i i. [1980] badali wpływ różych czyików a poziom Ig w siarze, były to: sezo, regio, płodość, wiek loch, kolejy poród, partia gruczołu mlekowego, żywieie, szczepieia, rodzaj chowu oraz liczba zwierząt a fermie. Stwierdzili dużą zmieość idywidualą loch w zakresie tej cechy. Zawartość IgG w pierwszej siarze wahała się od 11,74 do 101,39, przy średiej 53,03 g/l. Wyższe stężeia ozaczoo wiosą, iższe latem i jesieią. Niższe poziomy Ig odotowao u loch rasy hampshir, wielka biała i loch mieszańców rasy ladras z wielką białą. Najwyższe poziomy Ig ozaczoo między 4. a 10. oprosieiem, po 11. odotowao spadek. Średie poziomy Ig w siarze loch utrzymywaych w fermach pracujących w cyklu zamkiętym były wyższe iż u loch przebywających w obiektach produkujących tylko prosięta. Na poziom Ig istoty wpływ miała też liczebość stada podstawowego. Na fermach posiadających do 50 loch ozaczae poziomy były wyższe iż w większych obiektach. W opisywaych badaiach wykazao też wpływ paszy podawaej lochom a wartość immuologiczą siary. Podobie Botempo i i. [2004] podając skoiugoway kwas liolowy lochom prośym i karmiącym, wykazali istoty wpływ żywieia a zawartość tłuszczu i jego skład oraz wartość immuologiczą siary. Ioue [1981] badając poziomy immuolaktoglobuli w klasach podał, iż a poziom IgM ajwiększy wpływ miały: pora roku, rasa i przeprowadzoe szczepieia. Immuoglobuli klasy M jest ajmiej w siarze lochy, jedak odgrywają oe bardzo ważą rolę jako przeciwciała skierowae przeciwko bakteriom Gram-ujemym. Wykazują rówież komplemetarą aktywość z IgA w miejscowej odpowiedzi przewodu pokarmowego prosiąt. Wykazao różice w poziomach IgG siary pobraej z poszczególych segmetów gruczołu mlekowego. Najiższe stężeie ozaczoo w części piersiowej. Gruczoły piersiowe są zazwyczaj większe i bardziej mlecze. Ozaczoe iższe stężeia Ig w pobraych z ich próbkach siary wyikają z większej objętości produkowaej wydzieliy (efekt rozcieńczeia). Faktycza całkowita ilość Ig może być zdaiem Ioue [1981] awet większa iż wyprodukowaa w gruczołach doogoowych. Wielu badaczy porówywało skład chemiczy mleka i siary z poszczególych par sutków otrzymując róże, często sprzecze wyiki [Walkiewicz, 1976; Fraser i i., 1985; Migdał i Kaczmarczyk, 1986; Migdał i Kaczmarczyk, 1989]. Stwierdzoo, że ajbardziej mlecze są sutki II. i I. pary, VII. para jest ajmiej mlecza, ale chętie wybieraa (po I i II), w wydzieliie, tj. siarze i mleku z tych sutków ozaczoo wyższą kocetrację suchej masy. Kudriawcew [1951] podaje, że VII. para sutków może mieć iższą wydajość mleczą, ale skład chemiczy wydzielaego przez ią mleka może wykazywać wyższą zawartość składików pokarmowych. Największe różice w wydzieliie poszczególych gruczołów sutkowych występują w zawartości tłuszczu, białka i laktozy. 15

16 Prosięta karmioe siarą o wysokiej kocetracji immuolaktoglobuli oraz wieloieasycoych kwasów tłuszczowych są bardziej odpore a działaie stresu pourodzeiowego, charakteryzują się też wyższą przeżywalością i lepszymi wyikami odchowu. Zaraz po urodzeiu korzystają z zapasu glikogeu zgromadzoego w wątrobie i mięśiach, który szybko się wyczerpuje. Działaia człowieka powiy być wówczas ukierukowae a stworzeie odpowiedich waruków wychowu, tj. zapewieie oseskom komfortu termiczego przy iskiej wilgotości, w których korzystaie z tego zapasu ie jest zbyt gwałtowe. Podawaie lochom wieloieasycoych kwasów tłuszczowych pod koiec ciąży i w czasie laktacji ma zaczeie dla wzrostu i poziomu odporości prosiąt. Powoduje wzrost isuliopodobego czyika wzrostu (IGF-I) (zaego też pod azwą somatomedya C) w mleku, co korzystie oddziałuje a wyiki odchowu [Okai i i., 1978; Coffey i i., 1982; Migdał, 1996 Averette i i., 1999; Rząsa i i., 2004a] Czyiki zależe od oworodka Najważiejsze ze stroy oworodka parametry decydujące o możliwości abycia bierej odporości humoralej to przede wszystkim masa ciała przy urodzeiu i jego żywotość. Wyiki odchowu prosiąt wyrażoe p. dzieymi przyrostami, są wypadkową między wpływem środowiska a siłą witalą zwierzęcia, która zależy od jego masy ciała przy urodzeiu. Negatywie a witalość prosiąt wpływa często obserwowaa przy liczych miotach lub długo trwających porodach asfiksja [Herpi i i., 1996]. Tempo wzrostu osesków może rówież zależeć od ssaego przez ie gruczołu sutkowego. Hierarchia ssaia ustala się zwykle w pierwszych diach po oprosieiu, choć zdarza się, że w drugim tygodiu życia prosięta jeszcze migrują [Bil i i., 2000b]. W wielu pracach wykazao tedecje do ajwyższych przyrostów w ciągu pierwszych 3 tygodi życia u prosiąt ssących pierwsze pary gruczołów sutkowych [Fraser, 1975; Harstock i i., 1977; Fraser i i., 1979; Rząsa i i., 2003]. Brak wpływu ustaloej hierarchii ssaia z okresu przed odsadzeiem a późiejsze wyiki produkcyje w tuczu stwierdzili Stull i i. [1999]. Dyck i i. [1987] podają, że a ustalaie się hierarchii ssaia wpływa przede wszystkim geotyp lochy i koleja laktacja. Od tych cech zależy liczebość miotu i masa ciała poszczególych prosiąt, a są to czyiki, które determiują miejsce zajmowae przy listwie mleczej. Przy zwiększeiu się liczebości miotu spadała masa ciała poszczególych prosiąt. Cięższe prosięta zajmowały przedie sutki. Przyrosty masy ciała prosiąt zależały od wielkości miotu oraz od tego, który sutek ssały. Zdecydowaa większość cytowaych powyżej badaczy za jedą z główych przyczy złych wyików w odchowie uważa brak wyrówaia osesków pod względem masy ciała. Udowodioo, że zróżicowaie masy ciała prosiąt w miocie wiąże się ze zwiększeiem ich zachorowalości i śmiertelości. 16

17 Czyiki zależe od człowieka Praca hodowlaa, selekcja, wybór ras i liii Kryteria selekcji i wyboru loszek do hodowli mogą być szerokie. Przyżyciowo oceiamy: przyrosty dziee, otłuszczeie, mięsość, budowę i liczbę gruczołów sutkowych, skuteczość zapłodień, wiek pierwszego pokrycia i oprosieia, liczbę urodzoych i odchowaych prosiąt, długość międzymiotu. Z wyjątkiem liczby sutków i mięsości stwierdzoo wysoko istoty wpływ wymieioych czyików a długość użytkowaia reprodukcyjego lochy. Za ajważiejsze uważa się jakość jej miotu (liczebość, masa) oraz skuteczość zachodzeia w ciążę [Schukke i i., 1994; Rozeboom i i., 1996; Bradt i i., 1999; Wilso i i., 1999; Tummaruk i i., 2001; Tatasuparuk i i., 2001; Rekiel i Węcek, 2002]. W pracy hodowlaej dążymy do tego, by do rozpłodu zostawiać potecjalie wysokoprodukcyje loszki. W praktyce ie zawsze jest to możliwe. Przy selekcji loszek, poza przyżyciową oceą wartości rzeźej, zwraca się uwagę tylko a liczbę sutków, ich rozmieszczeie oraz widocze wady budowy (sutki kraterowe, przewężoe). Nie uwzględia się ich budowy aatomiczej, tj. p. liczby przewodów brodawkowych w gruczole sutkowym [Rząsa i i., 2004b; Rząsa i i., 2005c]. Cecha ta jest łatwa do określeia w okresie okołoporodowym i może staowić dodatkowy wskaźik przy selekcji, pozwalający a wyelimiowaie macior o zróżicowaej budowie gruczołu mlekowego. Pierwsze wzmiaki a temat ocey mleczości loch opublikowali Schmidt i Lauprecht w 1926 roku [za Alle i Lasley, 1960]. Produkcja mleka u macior bardzo się zwiększyła w ciągu ostatich lat, odkąd prowadzoe są badaia ad oceą tego parametru. Jest to główie związae ze wzrostem płodości loch. Jak podają Alle i Lasley [1960] w latach 60. XX w. średia wielkość miotu u rasy duroca wyosiła 7,3, a u ladrasa 7,8 szt. U loch wymieioych ras utrzymywaych w Polsce średia liczba prosiąt urodzoych to 10,3 i 11,6 szt. [Wyiki Ocey Trzody Chlewej, 2005]. Płodość istotie różicuje wydajość mleczą współcześie i dawiej użytkowaych loch. Farmer i i. [1999] podawali lochom świńską prolaktyę, której wpływ a sekrecję mleka u loch został wcześiej dowiedzioy. W dalszych badaiach cytowai autorzy wykazali, że prolaktya ie poprawiła wydajości mleczej, a awet zaobserwowao tedecję do jej zmiejszaia się. W wielu badaiach udowodioo, iż liczba czyych gruczołów sutkowych jest główym czyikiem wpływającym a mleczość. Zwiększeie liczby fukcjoujących gruczołów poprzez zwiększeie liczebości miotu wydaje się przedsięwzięciem uzasadioym [Auldist i i., 2000]. Garst i i. [1999] podają, że częstotliwość masażu gruczołu wpływa a zwiększeie wydajości mleczej u lochy. Może to ozaczać, że prosięta w licziejszych miotach lepiej stymulują produkcję mleka Nadzór porodów, żywieie loch Doskoaleie cech rzeźych przyczyiło się do zmiejszeia otłuszczeia świń. Lochy obecie hodowaych wysokoprodukcyjych ras są miej otłuszczoe iż utrzy- 17

18 mywae w przeszłości. Wyika to rówież ze spadku ich apetytu [Kais, 1990]. Lochy ie są w staie pobrać większych, zgodych z zapotrzebowaiem ilości paszy, a z ią iezbędych składików odżywczych. Efektem tego jest asileie reakcji kataboliczych w czasie laktacji. Problem te dotyczy zwłaszcza pierwiastek [Mulla i Williams, 1990]. Nadmiere wykorzystywaie rezerw ciała powoduje spadek kodycji i wydłużeie okresu jałowieia [Reese i i., 1982; Mulla i Williams, 1989; Sterig i i., 1990]. U współcześie hodowaych ras liczebość miotu jest i powia być uwzględiaa przy ustalaiu zapotrzebowaia lochy a składiki pokarmowe podczas laktacji [Kim i Easter, 2001]. Substraty do produkcji mleka pochodzą z pobraej paszy i rezerw ciała lochy. Lochy zatuczoe produkują miej mleka iż sztuki chude, różice te są duże zwłaszcza a początku laktacji [Revell i i., 1998b]. Maciory bardziej otłuszczoe rodzą zwykle miejsze i słabsze prosięta [Surdacki i i.,1983]. Revell i i. [1998a] podają, że loszki bardziej otłuszczoe przy oprosieiu, pobierały w trakcie laktacji miej paszy. Pobraie paszy przez karmiące lochy jest często zbyt małe w stosuku do potrzeb bytowych i produkcyjych, co wpływa iekorzystie a dalszą użytkowość rozpłodową [Kig i Williams 1984; Ruszczyc i i., 1990; Koketsu i i., 1996; Revell i i., 1998b]. Newto i Maha [1993] obserwowali lochy od 1. do 3. laktacji. Cięższe loszki (150 kg) przy pierwszym oprosieiu traciły więcej masy ciała podczas laktacji, iż loszki ieco lżejsze. U tych ajcięższych loszek odotowao też ajwyższą śmiertelość prosiąt oraz w kosekwecji ajiższą masę miotu przy odsadzeiu. Przy drugiej i trzeciej laktacji większe straty masy ciała odotowao u lżejszych loch (120 kg), które też podczas laktacji pobierały miej paszy. W tej grupie loch poziom brakowaia z powodu wydłużaia okresu jałowieia był zaczie wiekszy. Tatasuparuk i i. [2001] podają, iż a długość jałowieia loch miały wpływ przede wszystkim straty masy ciała podczas laktacji i czas jej trwaia. Rówież Johsto i i. [1989] podają, że a czas wystąpieia rui po odsadzeiu większy wpływ ma poziom i jakość żywieia podczas laktacji iż miimaly poziom tkaki tłuszczowej. Żywieie zacząco wpływa a skład siary i mleka. Wielu badaczy potwierdziło istoty wpływ różych składików pokarmowych a mleczość loch oraz wyiki odchowu prosiąt [Czarecki i i., 1991; Fritsche i i., 1993; Coffey i i., 1994; Migdał i i., 1999; Maha, 2000; Ramaau i i., 2004]. Rozwiązaia techologicze wpływające a wyiki odchowu prosiąt w okresie postatalym są zróżicowae i ie zawsze uwzględiają wydolość fizjologiczą osesków w stosuku do ich wieku i określoych waruków środowiskowych. Prosięta ze względu a iedojrzały układ immuologiczy są zależe od matki od urodzeia do odsadzeia. Dozorowae porody umożliwiają szybkie pobraie siary warukującej odporość. Jedocześie dyrektywy, ustawy i zarządzeia oraz ie akty prawe obowiązujące w chowie świń ograiczają użycie atybiotyków jako środków lecziczych [Przała, 1985; Maha, 1993; Croi i i., 1998; Hrupka i i., 1998; Wattaakul i i., 1998; Jarvis i i., 1999; Close, 2000; Turer i i., 2001]. Wymagaia termicze loch i prosiąt różią się. Zapewieie odpowiediej temperatury oseskom i ich matkom jest bardzo trude orgaizacyjie, gdyż dla prosiąt korzystiejsze są wysokie temperatury, a dla loch iższe. Pruier i i. [1997] porówywali wpływ temperatury w kojcu porodowym a wyiki odchowu. Wysoka temperatura 18

19 ( C) przyczyiła się do obiżeia apetytu loch, ich mleczości i kodycji. Po dłuższym przebywaiu loch w takich warukach obiżyła się też skuteczość isemiacji. Podobe obserwacje poczyili w swej pracy Johsto i i. [1999]. Negatywy wpływ wysokiej temperatury otoczeia a produkcję mleka i tempo wzrostu miotu odotowali Stasbury i i. [1987], Schoeherr i i. [1989], Specer i i. [2003]. W piśmieictwie zajdujemy róże zaleceia odośie postępowaia z prosiętami w okresie peri- i postatalym. Mogą oe w zaczący sposób wpływać a wyiki odchowu. Najważiejsze wydaje się zapewieie wysokiej temperatury owo arodzoym prosiętom. Wbrew obiegowej opiii, iż porody u świń przebiegają zazwyczaj bez komplikacji i ie wymagają asysty człowieka, zaleca się, aby były oe adzorowae. Szybkie wytarcie prosiąt do sucha i w zależości od żywotości podstawieie ich do gruczołu mlekowego matki lub a chwilę pod promieik podczerwiei, może korzystie wpłyąć a ich żywotość i późiejszą kodycję [de Passille i Rushe, 1989; Mc- Gowa i i., 1995; White i i., 1996; Tuchscherer i i., 2000; Rząsa i i., 2004a; Kostro i i., 2004]. Hormoale sterowaie porodem jest celowe i uzasadioe [Balbierz i i., 1981; Mota-Rojas i i., 2005 a,b]. Skraca się akcja porodowa lochy, maciora jest miej rozdrażioa, prosięta mają łatwiejszy dostęp do sutków i pierwszych porcji siary, co umożliwia pełiejsze zabezpieczeie immuologicze. Balbierz i i. [1981] wykazali, że prosięta pochodzące z miotów, których akcja porodowa była sterowaa hormoalie, szybciej przyrastały iż kotrole. W 3 diu życia stwierdzoo u ich wyższy poziom immuoglobuli, co może być efektem pełiejszego wykorzystaia immuoglobuli siarowych. Korzysty wpływ iiekcji oytocyy po urodzeiu pierwszego prosięcia a skróceie akcji porodowej i żywotość prosiąt wykazali w swojej pracy Mota-Rojas i i. [2005a] oraz Mota-Rojas i i. [2005b]. W cytowaych badaiach istotą była dawka hormou. Korzyste efekty odotowao jedyie przy miimalej dawce 0,111 IU/kg m.c., przy większych dawkach mimo dalszego skróceia akcji porodowej odotowao wyższą śródporodową zamieralość prosiąt, częściej rodziły się słabe prosięta, stwierdzao też więcej przypadków przepukliy. Lochy rodzą i odchowują mioty iewyrówae pod względem liczebości i masy ciała poszczególych prosiąt. Z tych względów stadaryzacja miotów staje się zabiegiem ieodzowym [Jarczyk 1998; Olse i i., 1998; Rząsa i i., 2002]. Stres przesadzeia przy stadaryzacji miotów może rekompesować prosiętom większa mleczość loch mamek [Olse i i., 1998]. Liczba pozostawiaych przy losze prosiąt zależy zazwyczaj od jej wieku, lochom starszym pozostawia się zwykle prosiąt, pierwiastkom 8 10 [Przybylski i i., 1994]. Rząsa i i. [2002] porówywali wyiki odchowu prosiąt w miotach stadaryzowaych a 8 i 12 sztuk. Uzyskali w tych badaiach zadowalające wyiki przy stadaryzacji a większą liczbę prosiąt. Ii autorzy [Toer i i., 1995; Kig i i., 1997; Auldist i i., 2000], rówież stwierdzili, że pozostawiaie przy lochach większej liczby prosiąt o większej masie ciała wpływa korzystie a ich wydajość mleczą. W celu uzyskaia przy odsadzeiu większej masy miotu ależałoby zalecać pozostawiaie przy matkach większej liczby prosiąt. Należy liczyć się z tym, że w diu odsadzeia średia masa ciała poszczególych osesków będzie ieco miejsza. Jeśli jedak będą oe zdrowe, to w okresie realimetacji przypadającej a kolejy etap odchowu może wystąpić zjawisko kompesacji wzrostu. 19

20 By zwiększyć liczbę i masę odchowywaych przez lochy prosiąt, moża przedłużyć laktację lub odsadzać prosięta dwufazowo, odsadzając ajpierw większe i siliejsze, a po paru diach pozostałe [Maha, 1993]. Moża też stosować odchów ajsłabszych prosiąt przy mamkach [Pozański i i., 2004 a,b]. Długość laktacji wpływa a pleość loch i ich kodycję oraz częstotliwość oprosień [Rekiel, 2002; Mai i i., 2004; Rząsa i i., 2005b]. Rekiel [2002] w swoich badaiach, uwzględiających róże termiy odłączaia prosiąt od loch (laktacja 28- i 42-diowa), odotowała korzyste zmiay w reprodukcji i odchowie prosiąt przy laktacji trwającej dłużej. Wykorzystaie loch jako mamek i przez to wydłużeie ich laktacji ie zawsze musi egatywie wpływać a ich wyiki użytkowości rozpłodowej w kolejym cyklu. Takie wioski wysuął Maha [1993], który stwierdził, że wykorzystaie loch jako mamek ie wpłyęło a wielkość ich miotu w kolejej laktacji. Wykorzystaie loch a mamki przyosi wymiere korzyści ekoomicze w postaci odchowaia większej liczby cięższych i siliejszych prosiąt. Taka praktyka ma zastosowaie w wielkotowarowej produkcji świń [Pozański i i., 2004 a,b; Maha, 1993]. Ważym zadaiem jest przygotowaie lochy do zakończeia laktacji. Tradycyje sposoby polegają a zmiejszaiu dawki pokarmowej w ostatich diach przed odsadzeiem. Jasek i Pozański [1985] stwierdzili, że obiżaie poziomu żywieia loch pod koiec laktacji i ie zabieraie prosiąt wpływa a większe ubytki masy ciała loch, ale korzystie oddziałuje a wyiki odchowu osesków. Flushig podpędzaie, po odsadzeiu skraca okres jałowieia i ie wpływa a liczbę i masę prosiąt w kolejym miocie. Zasuszaie przez ograiczaie częstotliwości ssaia przez prosięta, ujemie wpływa a ich przyrosty masy ciała, co jedak ie odbija się a zahamowaiu wzrostu po odsadzeiu. Moża też odsadzać prosięta od lochy bez wprowadzaia ograiczeń żywieiowych dla matek, pod warukiem dobrej zdrowotości ich gruczołu mlekowego. Rekiel [2002] stosując zmodyfikowaą techikę zasuszaia, opartą a itesywym żywieiu w okresie okołoodsadzeiowym aż do wystąpieia rui, ale ie dłużej iż do 10. dia po odsadzeiu, obserwowała skróceie okresu jałowieia oraz długości międzymiotu u loch. Korzystiejsze reakcje odotowao u pierwiastek iż wieloródek Środowisko porodówki i programy profilaktycze Przedłużające się porody przy iedostateczej higieie pomieszczeń oraz błędy w utrzymaiu samic ciężarych (agłe zmiay temperatury w chlewi, admiera wilgotość i ruch powietrza oraz wilgotość ściółki), powodują obiżeie ich ogólej odporości oraz miejscowej gruczołu mlekowego, sprzyjają rówież schorzeiom gruczołu mlekowego [Kotowski, 1980; Gajęcki i i., 1990]. Właściwa dezyfekcja staowisk porodowych jest bardzo waża, gdyż steryle prosię atychmiast po urodzeiu styka się z charakterystyczą mikroflorą porodówki poprzez kotakt z matką i jej odchodami. Prosięta zjadają matczye odchody i zabrudzoą ściółkę, spore iebezpieczeństwo staowią też dla ich brude sutki. Moża poprawić status zdrowoty prosiąt podosząc matczyą odporość oraz redukując ilość bakterii wydalaych w odchodach matki, poprzez odpowiedią dietę [Sasom i Gleed, 1981; Demeckova i i., 2002]. 20

21 Koloizacja przewodu pokarmowego prosiąt przez mikroflorę bakteryją odbywa się po urodzeiu bardzo szybko. Moża ją regulować oddziałując a proporcje między poszczególymi szczepami bakterii w odchodach matki. Nagła koloizacja jelita osesków ie może być jedak w pełi kotrolowaa. Ważą rolę odgrywa iedobór odporości bierej. Stymulacja tkaki limfatyczej przewodu pokarmowego matki (GALT) może wpływać a potecjalie wyższy poziom czyików odporościowych zawartych w siarze, podosząc w te sposób jej jakość a przez to immuologiczą protekcję prosiąt. Immuizacja lochy i redukcja zaieczyszczeia środowiska przez bakterie zawarte w jej odchodach mogą być podstawą utrzymaia wysokiego statusu zdrowotego lochy i prosiąt [Klobasa i i., 1981]. Właściwie dobray program profilaktyczy ma ochraiać zdrowie i stymulować dojrzewaie układu odporościowego u młodych zwierząt oraz podtrzymać jego fukcjoalą sprawość u sztuk starszych. Wysoki odsetek zachorowań prosiąt wskazuje, że powszechym problemem może być iedostatecze zabezpieczeie odporością matczyą wobec patogeów obecych w środowisku, dlatego też często przeprowadza się róże szczepieia u macior. Szczepieia loch ciężarych przeprowadza się z trzech powodów [Hess i Bachma, 1983]: a) celem podiesieia statusu immuologiczego ciężarej maciory, aby uiemożliwić zakażeie płodów/łożyska i spowodowaie ich śmierci/uszkodzeia w toku wiremii lub bakteriemii, czyli dla ochroy płodów przed ifekcjami wewątrzmaciczymi; b) celem podiesieia statusu immuologiczego oworodków poprzez szczepieie przeciw lokalym, jelitowym chorobom zakaźym owo arodzoych prosiąt, dzięki czemu możliwe jest długotrwałe dostarczaie prosiętom przeciwciał, główie SIgA przez siarę i mleko, zapobiegającym ifekcjom przewodu pokarmowego; c) celem podiesieia statusu immuologiczego oworodków poprzez obfitą absorpcję immuoglobuli i ochroe oddziaływaie iych czyików dostarczaych prosięciu z siarą i mlekiem, co ozacza ochroę owo arodzoych prosiąt przed systemowymi chorobami ifekcyjymi. U świń metoda ochroy potomstwa przez immuizację matek jest szczególie wartościowa z uwagi a zacze wydzielaie IgA z mlekiem. Hess i Bachma [1983] podają, że dobre wyiki szczepieia matek są efektem wyraźie zazaczoego immuofizjologiczego powiązaia pomiędzy jelitem a gruczołem mlekowym. Odporość siarowa jest astępstwem działaia atygeów w obrębie skupień tkaki limfatyczej jelita (GALT) i arządu oddechowego (BALT) matki, skąd efektorowe limfocyty docierają rówież do gruczołu mlekowego [Larski, 1996]. Poprawę wyików odchowu prosiąt moża też osiągąć drogą bezpośrediej stymulacji ich odporości. Obowiązujące przepisy obligatoryjie wymusiły zaprzestaie używaia atybiotyków paszowych w metafilaktyce i profilaktyce chorób. Poszukiwae są ie rozwiązaia i środki, które zabezpieczą zwierzęta w krytyczych mometach ich życia [Grela i Semeiuk, 2006]. Do ajbardziej popularych produktów ależą: zakwaszacze, probiotyki, prebiotyki, drożdże, tleek cyku, miedź, ezymy, zioła [Rekiel, 1995; Koregay i i., 1995; 21

22 Rekiel, 1996; Hill i i., 2000; Partridge i Tucker, 2000; Hill i i., 2001]. Miej powszeche, ale o skuteczości potwierdzoej w badaiach są: próchicza ziemia leśa, węgiel bruaty i wyodrębioe z iego kwasy humiowe, mieralopeptydy, immuoglobuliy jaja kurzego, produkty uzyskae z kultury Piptoporus betulius [Yokoyama i i., 1992; Pozański i i., 1995; Pozański i i., 1997; Rząsa, 2000; Rząsa i i., 2000; Stefaiak i i., 2003]. Dodatki paszowe mogą oddziaływać a wyiki produkcyje w dwojaki sposób poprzez stymulację tempa wzrostu w wyiku poprawy wydajości przemia metaboliczych bądź wzrostu spożycia paszy, lub poprzez stabilizację mikroflory i wzmocieie bariery skierowaej przeciwko zaburzeiom pracy przewodu pokarmowego. Trudo jest jedak wybrać i wskazać jede dodatek, który byłby rówie efektywy w oddziaływaiu a wyiki produkcyje jak wycofae atybiotykowe stymulatory wzrostu. W programach profilaktyczych moża też stosować surowice. Do tej pory były oe rzadko stosowae ze względu a często powoliejsze, w porówaiu do atybiotykowych stymulatorów wzrostu (ASW) i miej spektakulare efekty działaia [Nowacki i i., 2002; Rząsa i Nikołajczuk, 2003]. Przy stosowaiu ormalych surowic allogeiczych istieje potrzeba podawaia zaczych ich objętości, dlatego większym zaiteresowaiem cieszą się surowice odporościowe oraz skocetrowae preparaty immuoglobuliowe. Zasadicza różica między surowicą ormalą (pozyskaą bez immuizacji) a odporościową (po immuizacji) polega a zdecydowaie wyższej kocetracji przeciwciał swoistych i większej skuteczości tej drugiej. Zawarte w iej swoiste przeciwciała wiążą swoiście atyge bakteryjy bądź wirusowy, dzięki czemu ograiczoy jest dalszy rozwój ifekcji i jej rozprzestrzeiaie się. Seroterapia wykorzystuje także istiejące reakcje krzyżowe z różymi atygeami posiadającymi idetycze epitopy. Przewaga surowic odporościowych ad preparatami immuoglobuliowymi polega także a dostarczaiu białek ieswoistych (albumiy, składiki dopełiacza, globulia Gc), które uzupełiają ewetuale iedobory immuologicze mogące pojawić się u prosiąt. Wieloletie badaia byłej Katedry Prewecji i Immuologii Weteryaryjej Uiwersytetu Przyrodiczego we Wrocławiu wykazały, że przeciwciała aty-haemophilus somus (Histophilus somus [Silva i i., 1995], Histophilus somi [Siddaramppa i Izaa, 2004]) reagują krzyżowo z iymi bakteriami Gram-ujemymi. Dotychczas opracowao i wykoao tereowe badaia kliicze surowic odporościowych uzyskaych przeciw H. somus u bydła, koi i psów [Stefaiak i i., 1995; Nikołajczuk i i., 1996; Stefaiak i i., 1999]. W immuoblottigu wykazao sile reakcje uzyskaych surowic odporościowych z Escherichia coli, Salmoella Typhimurium, S. Eteritidis, S. Dubli, S. Galliarum-pullorum, Pasteurella multocida, Maheimia haemolytica, Klebsiella peumoiae [Stefaiak i i., 1998; Stefaiak i i., 1999]. Surowice odporościowe przeciw H. somus patogeowi bydła, wykazały wysoką skuteczość w zakażeiach iymi bakteriami Gram-ujemymi u szczeiąt, źrebiąt, prosiąt i królików. Wskazuje to a zasadość podejmowaia dalszych badań ad oceą i zastosowaiem surowic zawierających przeciwciała aty-h. somus zwłaszcza u gatuku, dla którego te patoge ie jest specyficzy, tj. sus domestica. Przegląd przedstawioego piśmieictwa uzasadia potrzebę dokładiejszego prześledzeia wpływu aatomiczej budowy gruczołu mlekowego loch, a przede 22

23 wszystkim liczby kaałów mlekowych w każdym gruczole sutkowym a wyiki odchowu prosiąt. Podjęcie badań dotyczących zastosowaia surowicy odporościowej zawierającej przeciwciała dla bakterii iepatogeej dla świń, ale reagującej krzyżowo z wieloma potecjalymi patogeami bakteryjymi dla tego gatuku wydaje się rówież cee i praktyczie użytecze. Wioski z tych obserwacji mogą wieść owe przesłaki do praktyczej hodowli świń, przyczyiając się do poprawy efektywości produkcji. 23

24 3. CEL PRACY Dostępa literatura tematu wskazuje a istieie iewykorzystaych lub ie w pełi wykorzystaych obszarów i możliwości w zakresie poprawy wyików odchowu prosiąt. Celem przeprowadzoych badań było: pozaie aatomiczej budowy gruczołu mlekowego u obecie użytkowaych loch ze szczególym uwzględieiem liczby przewodów brodawkowych w poszczególych gruczołach sutkowych, określeie, w jakim stopiu zróżicowaa budowa gruczołów sutkowych wpływa a ustalaie się hierarchii przy ssaiu, tempo wzrostu osesków oraz skład chemiczy siary i mleka, próba wyprowadzeia liii loch o gruczole mlekowym składającym się wyłączie z gruczołów sutkowych o dwóch przewodach brodawkowych, wyjaśieie, w jakim stopiu stadaryzacja miotów a liczbę prosiąt w miocie wpływa a wyiki ich odchowu oraz wskaźiki użytkowości rozpłodowej loch, oszacowaie wpływu zastosowaej surowicy odporościowej aty-h.somus a wyiki odchowu prosiąt. 24

25 4. MATERIAŁ I METODY Badaia wykoao w latach Przeprowadzoo dwa doświadczeia w dwóch fermach towarowych trzody chlewej. Materiał doświadczaly staowiły w pierwszym doświadczeiu (ferma A) lochy mieszańce pbz wbp i ich potomstwo, w drugim (ferma B) prosięta mieszańce międzyrasowe od loch wbp pbz po kurach duroc i duroc pietrai. Oceioo wyiki odchowu prosiąt w zależości od przyjętego sposobu postępowaia z lochami i prosiętami (3-etapowe doświadczeie I), bądź tylko z prosiętami (doświadczeie II) Układ doświadczeia I Etap I Materiał doświadczaly staowiły lochy użytkowae a fermie w dwóch kolejych cyklach rozrodczych i ich potomstwo. W pierwszym cyklu rozpłodowym było to 68 pierwiastek. Do obserwacji w drugim cyklu wybrao tylko te lochy, które zostały skuteczie pokryte w I rui po odsadzeiu pierwszych miotów i weszły do jedej grupy techologiczej. Dlatego badaia w takim samym układzie, jak przy pierwszym oprosieiu, przeprowadzoo tylko a 18 maciorach i ich potomstwie. Zestawieie 1. Scheme 1 Grupa Group Laktacja 1 Lactatio 1 Laktacja 2 Lactatio 2 I mioty iestadaryzowae a liczbę i masę ciała prosiąt litters ustadarised o umber ad body weight of piglets = 23 mioty iestadaryzowae a liczbę i masę ciała prosiąt litters ustadarised o umber ad body weight of piglets = 6 II III mioty stadaryzowae a liczbę prosiąt w miocie (8 sztuk) oraz masę ciała litters stadarised o umber (8 heads) ad body weight of piglets = 23 mioty stadaryzowae a liczbę prosiąt w miocie (12 szt.)* oraz masę ciała litters stadarised o umber (12 heads) * ad body weight of piglets = 23 mioty stadaryzowae a liczbę prosiąt w miocie (10 sztuk) oraz masę ciała litters stadarised o umber (10 heads) ad body weight of piglets = 6 mioty stadaryzowae a liczbę prosiąt w miocie (12 szt.)* oraz masę ciała litters stadarised o umber (12 heads) * ad body weight of piglets = 6 * brakujące prosięta dobierao z iych miotów urodzoych w tym samym termiie a fermie * missig piglets were takig out from other litters which were bor at the same time i a farm 25

26 Etap II Materiał doświadczay staowiło potomstwo żeńskie (loszki, 30 sztuk) i męskie (kurki, 4 sztuki) loch z doświadczeia I z 1. cyklu rozpłodowego (etap I). Do doświadczeia wybrao iespokrewioe ze sobą loszki i kurki pochodzące od loch o jedolitej (grupa I) bądź iejedolitej (grupa II) budowie gruczołu mlekowego pod względem liczby przewodów brodawkowych w poszczególych gruczołach sutkowych. Zestawieie 2. Scheme 2 Grupa Group I loszki pochodzące od matek posiadających wszystkie gruczoły sutkowe dwuprzewodowe gilts after sows with udder cosist oly of 2-caal teats = 15 II loszki pochodzące od matek posiadających gruczoły sutkowe o różej liczbie przewodów gilts after sows with udder cosist of teats with differet umber of caals = 15 Podgrupa Subgroup 1 mioty iestadaryzowae a liczbę i masę ciała prosiąt 1 litters ustadarised o umber ad body weight of piglets = 5 2 mioty stadaryzowae a liczbę prosiąt w miocie (8 sztuk) oraz masę ciała 2 litters stadarised o umber (8 heads) ad body weight of piglets = 5 3 mioty stadaryzowae a liczbę prosiąt w miocie (12 szt.)* oraz masę ciała 3 litters stadarised o umber (12 heads) * ad body weight of piglets = 5 1 mioty iestadaryzowae a liczbę i masę ciała prosiąt 1 litters ustadarised o umber ad body weight of piglets = 5 2 mioty stadaryzowae a liczbę prosiąt w miocie (8 sztuk) oraz masę ciała 2 litters stadarised o umber (8 heads) ad body weight of piglets = 5 3 mioty stadaryzowae a liczbę prosiąt w miocie (12 szt.)* oraz masę ciała 3 litters stadarised o umber (12 heads) * ad body weight of piglets = 5 * brakujące prosięta dobierao z iych miotów urodzoych w tym samym termiie a fermie * missig piglets were takig out from other litters which were bor at the same time i a farm 26