Analiza stosunków polsko amerykańskich za prezydentury Baracka Obamy Wprowadzenie.

Transkrypt

1 Analiza stosunków polsko amerykańskich za prezydentury Baracka Obamy Wprowadzenie. Szeroko pojęte stosunki polsko - amerykańskie stały się przedmiotem wielu analiz oraz tematem wielu publikacji z zakresu nauk politycznych oraz stosunków międzynarodowych, zarówno w polskiej literaturze jak w literaturze zachodniej. Biorąc pod uwagę dynamikę przemian, która zaczęła cechować współczesne stosunki międzynarodowe co najmniej od początku pierwszej dekady XXI wieku, ich nieprzewidywalność oraz złożoność, muszą być one na bieżąco weryfikowane, analizowane oraz oceniane. Celem niniejszego tekstu analitycznego jest ukazanie najważniejszych czynników, które aktualnie składają się na relacje polsko amerykańskie. Z punktu widzenia obydwu państw za najważniejsze sprawy należy uznać: kwestie bezpieczeństwa (tarcza antyrakietowa), społeczne (problem wiz) oraz ekonomiczne (współpraca w zakresie handlu i inwestycji). Płaszczyzn współpracy polsko amerykańskiej jest oczywiście zdecydowanie więcej i nie sposób oderwać ich od innych czynników. W szczególności chodzi o zmieniającą się rolę USA w świecie oraz aktualne położenie geopolityczne Polski jako kraju członkowskiego Unii Europejskiej, coraz bardziej nastawionego na współpracę z tą ostatnią. Głównym celem badawczym niniejszego tekstu analitycznego jest odpowiedź na pytania: W jaki sposób zmieniała się strategia amerykańska wobec Polski poczynając od początku pierwszej kadencji Baracka Obamy? Czy Polska podchodzi w sposób pragmatyczny do relacji z USA w nowych uwarunkowaniach? W jaki wreszcie sposób współpraca obu państw może przyczynić się do rozwiązywania najważniejszych problemów globalnych? Czy coraz bardziej silne przywiązanie Polski do UE jako jej kraju członkowskiego nie wpłynie hamująco na jakość bilateralnych relacji Polski z USA? W tym celu została dokonana analiza kilku wątków. 1

2 1.Zarys bilateralnych relacji polsko amerykańskich po zakończeniu bipolarnej rywalizacji. Rozpad systemu bipolarnego otworzył kolejny oraz nowo jakościowy rozdział dla międzynarodowych stosunków politycznych i gospodarczych. W geopolitycznych realiach, które wyznaczył początek lat 90 XX wieku zaczęto na nowo poszukiwać kolejnych oraz innych, odpowiadających pozimnowojennym wyzwaniom płaszczyzn współpracy. Niezwykle ważna dla bilateralnych relacji z poszczególnymi aktorami stała się ówczesna pozycja Stanów Zjednoczonych, uważanych za światowego żandarma, zdolnego rozwiązywać najważniejsze problemy globalne 1. Polska w tym czasie poszukiwać zaczęła coraz bardziej intensywniej nowych płaszczyzn współpracy z Zachodem, co w konsekwencji doprowadziło do wejścia najpierw w struktury NATO (1999), a później w struktury Unii Europejskiej (2004) 2. Z punku widzenia USA jak również z globalnego punktu widzenia, ważne jest jednak rozróżnienie między dekadą lat 90 XX wieku, a pierwszymi latami XXI stulecia. Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych realizowana od początku XXI wieku zaczęła nabierać nowego jakościowo znaczenia. Za moment przełomowy można uznać zarówno dokonany zamach terrorystyczny 11 września 2001 roku na USA jak również zauważalne od połowy pierwszej dekady XXI wieku symptomy słabnięcia gigantycznej przewagi amerykańskiej nad partnerami i rywalami. USA oczywiście w dalszym ciągu pozostaje hipermocarstwem, aczkolwiek uległo to znacznej modyfikacji w sferze ekonomicznej, oraz w sferze wpływów politycznych 3. Stany Zjednoczone w dalszym ciągu pełnią funkcję głównego bieguna geopolitycznego na świecie i niewiele wskazuje aby miało to ulec zmianie w bliżej określonej przyszłości, choć ich zdecydowana przewaga zmalała 4. Niektórzy badacze zdecydowanie podkreślają, że mimo tego iż amerykańska soft power po interwencji w Iraku posypała się, to twarde parametry przewagi militarnej wciąż pozwalają panować 1 Zob. R. Kagan, Potęga i raj. Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa 2003, s Por. T. Godlewski, A. Koseski, K. A. Wojtaszczyk, Transformacja systemowa w krajach Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej , Pułtusk Por. P. Ostaszewski, Międzynarodowe Stosunki Polityczne. Zarys Wykładów, Warszawa 2008, s Zob. J. Nye, Stany Zjednoczone są silniejsze niż przypuszczacie, [w] Europa, miesięcznik idei, Nr 6, s

3 jej nad światem 5. Niekiedy jest również kwestionowana przewaga ekonomiczna nad USA ze strony innych potęg (np. Chin). Podkreśla się przy tym, że mimo tego iż gospodarka amerykańska znajduje się w defensywie, to długo pozostanie jeszcze najbardziej zaawansowana technologicznie na tle innych gospodarek na świecie 6. USA są zatem państwem, które jest w stanie prowadzić samodzielną politykę zagraniczną, skutecznie narzucając swoją wolę innym aktorom na scenie globalnej. Dysponują odpowiednim potencjałem gospodarczym, militarnym, politycznym, naukowo technicznym oraz kulturowo - cywilizacyjnym 7. Wskazane czynniki odgrywały i odgrywają nadal znaczną rolę w kontekście strategii przyjmowanych przez ostatnich dwóch prezydentów amerykańskich. W kontekście relacji USA z poszczególnymi regionami na świecie, warto podkreślić, że niektóre z nich nie zmieniły się fundamentalnie mimo odmiennych koncepcji zauważalnych w strategiach B. Clintona, G. W. Busha jr oraz B. Obamy. 2.Pierwsza kadencja Baracka Obamy oraz jej cele priorytetowe. Znaczny wpływ na realną jakość relacji polsko amerykańskich wywierała jakość całości stosunków transatlantyckich. Mimo poprawy współdziałania w relacjach transatlantyckich, jakie można było zauważyć podczas drugiej kadencji G. Busha, większość europejskich przywódców oraz opinii publicznej krytycznie oceniała jego prezydenturę oraz strategie międzynarodowe 8. Z nowym prezydentem amerykańskim, zarówno większość obywateli w USA i Europie, oraz przywódców na świecie wiązało nadzieje na lepsze relacje. Entuzjastyczne przyjęcie B. Obamy w Berlinie w lipcu 2008 roku wskazywało, że Europa liczy na pogłębienie transatlantyckiej współpracy oraz na bardziej partnerskie traktowanie 9. W bilateralnych relacjach polsko-amerykańskich najważniejszym wydarzeniem okazała się sprawa zakończenia negocjacji w sprawie budowy w Polsce bazy pocisków 5 Ibidem. 6 Ibidem. 7 Zob. P. dzieciński, geopolityczne przesłanki ewolucji systemu światowego w kierunku mulitpolarności, [w] J. Świeca, I. Kraś, M. Soja, red., Biegunowość i dynamika sceny globalnej w pierwszej dekadzie XXI wieku, Częstochowa 2011, s Rocznik strategiczny 2008/2009, Warszawa 2009, s Ibidem. 3

4 rakietowych, wchodzących w skład amerykańskiego systemu obrony antyrakietowej, który ma chronić obszar USA przed potencjalnym atakiem ze strony Iranu sierpnia 2007 roku podpisano w Warszawie umowę dotyczącą rozmieszczenia na obszarze Polski antybalistycznych obronnych rakiet przechwytujących oraz deklaracje w sprawie współpracy strategicznej między obydwoma państwami 11. Strona polska zaczęła przywiązywać dużą wagę do podpisania deklaracji o współpracy strategicznej. W deklaracji potwierdzono zobowiązanie USA do zapewnienia bezpieczeństwa Polski oraz wszelkich obiektów amerykańskich na jej terenie. Zawarto w niej również zobowiązanie USA do wspólnych działań przeciwko militarnym jak i niemilitarnym zagrożeniom wywołanym przez państwa trzecie 12. Odnośnie wskazanych kwestii, wiele spraw pozostaje jeszcze nie do końca uregulowanych oraz wiadomych 13. Sytuacja ta zdaje się utrzymywać nadal, co pokazała końcówka pierwszej oraz początek drugiej kadencji B. Obamy. USA zaczęły się koncentrować na sprawach bardziej dla nich istotnych. W szczególności chodzi o sprawy wewnętrzne (głownie ekonomiczne) Polska jako ogniwo Unii Europejskiej oraz regionalnego systemu Europy Środkowej i Wschodniej w kontekście globalnych strategii amerykańskich na początku XXI wieku. Mimo tego że relacje polsko-amerykańskie są aktualnie poprawne oraz mimo tego że realizowane są wyznaczone kilka lat temu cele priorytetowe, nie ulega wątpliwości, że na ich efektywność oraz jakość znacznie zaczęła wpływać dynamika przemian zachodzących aktualnie w Unii Europejskiej oraz w regionalnym systemie Europy Środkowej i Wschodniej, jako nowej UE. Analizując region Europy Środkowej i Wschodniej w kontekście wyzwań globalizacyjnych warto zasygnalizować, że w ostatnim czasie zmniejsza się wpływ Stanów Zjednoczonych wobec regionu. Podczas bytu państw tego regionu w szarej strefie ekonomiczno-militarnej relacje tej części Europy z USA były bardziej 10 Ibidem, s Por Rocznik, Strategiczny 2008/09, op. cit. 13 Rocznik Strategiczny 2010/2011, Warszawa 2011, s Rocznik Strategiczny 2011/2012, Warszawa 2012, s

5 intensywne. Przystąpienie państw tego regionu do UE w 2004 roku (z wyjątkiem Rumunii i Bułgarii, które przystąpiły w 2007 roku), oznaczało nieuchronne zmniejszenie wpływów Waszyngtonu. Stany Zjednoczone nie mogły rywalizować z Unią Europejską, która była gotowa przyznać Polsce 85 miliardów euro na przyśpieszenie rozwoju regionalnego w latach Mieszkańcy regionu pracują i studiują w krajach Unii Europejskiej oraz podróżują po niej (około 1,5 mln Polaków jest zatrudnionych w Irlandii, Anglii i innych krajach Europy), podczas gdy Stany Zjednoczone, mimo wielu lat nadal odmawiają bezwizowego wyjazdu (z wyjątkiem małych krajów). Zlikwidowano też prawie wszystkie edukacyjne i kulturalne programy amerykańskiego Departamentu Stanu, obejmujące kraje Europy środkowo wschodniej. Tym niemniej jednak zaniepokojenie zamiarami Federacji Rosyjskiej, wywołane przez wojnę gruzińską i gazową może znów zbliżyć kraje tego regionu do Stanów Zjednoczonych. Nie odwróci to jednak długofalowego trendu sprzyjającego Unii Europejskiej. Przypatrując się relacjom polsko-amerykańskim na początku XXI wieku zauważyć można przełożenie punktu ciężkości na Unię Europejską ze strony polskiej, co stawać się zaczęło coraz bardziej zauważalne od momentu wejścia do Unii Europejskiej. Polska od wielu lat stara się aktywnie uczestniczyć w celu zwiększenia spójności UE oraz podejmowanych przez nią strategii międzynarodowych. Polska prezydencja postawiła przed sobą wiele celów do zrealizowania w Radzie UE. W lipcu 2010 roku przyjęto wstępną listę priorytetów polskiego przewodnictwa, która została zweryfikowana na początku 2011 roku. Ostatecznie w połowie marca 2011 roku rząd Donalda Tuska przyjął dokument zatytułowany Program 6-miesięczny polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej w II połowie 2011 r."2, w którym dokonał dość istotnej rewizji priorytetów swojego działania. Cele ogólne zawarte w programie to: a) integracja europejska jako źródło wzrostu; b) bezpieczna Europa; c) Europa korzystająca na otwartości Ch. Gati, Słabnące uczucie. W krajach Europy Środkowej kończy się miłość do Ameryki, Sprawy Międzynarodowe, 2008, nr 4, s B. Rydliński, Priorytety polskiej prezydencji w Radzie UE analiza krytyczna, 5

6 Spośród aspektów składających się na bezpieczeństwo warto zwrócić uwagę na dwie kwestie podczas sprawowania prezydencji przez Polskę. Pierwszym z nich są aspekty obronności. Aspekt obronności w priorytecie bezpieczna Europa został określony istotą Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, a zawiera w sobie następujące punkty: 1) Wzmocnienie zdolności UE do planowania i przeprowadzenia operacji zarządzania kryzysowego; 2) Wzmocnienie zdolności operacyjnych UE; 3) Rozwijanie współpracy na linii UE NATO. W tym celu z inicjatywy Ministerstwa Obrony Narodowej zorganizowano kilkanaście konferencji i seminariów Podczas nich podejmowano miedzy innymi takie kwestie jak bezpieczeństwo dostaw (gdzie podkreślano racjonalizacje celów na wydatki obronne krajów członkowskich), problematykę pooling and sharing (polegającą na łączeniu i udostępnianiu zdolności wojskowych krajów członkowskich) oraz kwestie grup bojowych, gdzie podkreślano konieczność zwiększenia efektywności w planowaniu i dowodzeniu wojskowymi operacjami UE w poszczególnych misjach i operacjach zarówno na obszarze Europy jak i poza nią. W tym celu propagowano ich większą elastyczność 17. Polska prezydencja wniosła również wkład w zdefiniowanie zewnętrznej polityki energetycznej UE poprzez przeprowadzenie serii debat nad sposobami rozwoju tej polityki oraz mechanizmami, które pomogłyby wzmocnić głos UE w globalnym dialogu energetycznym 18. Niektóre podejmowane inicjatywy zauważalne podczas polskiej prezydencji w zakresie bezpieczeństwa międzynarodowego oraz innych płaszczyznach należy uznać za elastyczne i nie kolidujące z zewnętrznymi strategiami USA, co należy odbierać jako pragmatyczne podejście ze strony Polski. 17 Cz. Marcinkowski, Aspekty obronności w priorytecie bezpieczna Europa polskiej prezydencji w Radzie UE (2011), De Doctrina Europea, Rok VIII, 2011, s Ibidem. 6

7 4. Relacje polsko amerykańskie wobec nowych wyzwań w XXI wieku - płaszczyzny współpracy, implikacje, wyzwania i perspektywy. 4.1.Relacje polsko amerykańskie w zakresie płaszczyzny bezpieczeństwa międzynarodowego. Bilateralne relacje polsko amerykańskie w ciągu ostatnich kilkunastu lat były najbardziej zauważalne na płaszczyźnie współpracy militarnej oraz bezpieczeństwa ( m. in. tarcza antyrakietowa), ekonomicznej (handel i inwestycje, wymiana towarowa), oraz społeczno ekonomicznej (na przykład problem wiz). Najwięcej wątpliwości oraz obaw budzić zaczęła poczynając od roku 2008 tarcza antyrakietowa. Wynikało to z odmiennego podejścia do tego problemu zarówno ze strony władz polskich jak i amerykańskich przed zmianami, które nastąpiły w tych krajach w 2007 i 2008 roku. W lipcu 2007 roku, prezydent Lech Kaczyński stwierdził, że porozumienie w sprawie obrony przeciwrakietowej jest daleko idącym wnioskiem, prowokując niektórych krytyków do obwiniania go o aprobatę planu USA bez upewnienia się, że interes Polski będzie odpowiednio doceniony. Po wyborach, Tusk był bardziej ostrożny wobec tego planu. Zdawano sobie również sprawę, że podejście USA odnośnie tarczy antyrakietowej może się zmienić po wyborach z listopada 2008 roku 19. Trzeba również wskazać, że działania USA w trakcie kadencji Busha były bardziej zdecydowane i zasadniczo odbiegały od koncepcji, które prezentował później B. Obama. W 2007 roku, rząd Busha rozpoczął formalne negocjacje z Polską i Czechami w sprawie planu ustanowienia obiektów obrony przeciwrakietowej na ich terytoriach, by stworzyć obronę przeciw rakietom z takich krajów jak m. in. Iran. Plan ten miałby pociągnąć za sobą umiejscowienie radaru w Czechach i wyrzutni przechwytujących w Polsce. Niektórzy Polacy wierzyli, że ich kraj może zaryzykować bycie celem ataków terrorystycznych z powodu obecności amerykańskich wyrzutni na ich terenie. W dodatku istniały obawy przed stanowiskiem Federacji Rosyjskiej 20. W latach kolejnych sytuacja ulegać zaczęła zmianie. Jakkolwiek strona amerykańska i polska nie wycofała się z projektu tarczy antyrakietowej, zainicjowała w 19 CRS Report for Congress, Poland, s. New Government: Background and Issues for the United States, Congressional Research Service, The Library of Congress, s Ibidem. 7

8 tej kwestii nową strategię. Przede wszystkim podkreślano, że nastąpiła zmiana oceny zagrożenia ze strony Iranu, a projekt musi być realizowany fazowo 21. Trzeba jednak wskazać, że strona amerykańska podkreślała, że zarówno Czechy jak i Polska jako główne ogniwa tarczy mają nadal centralne znaczenie w dalszych konsultacjach z sojusznikami NATO na jej temat 22. W drugiej połowie 2010 roku doszło do intensyfikacji relacji bilateralnych, czego przykładem może być podpisanie porozumień w zakresie cyberprzestrzeni. Niezależnie od tego niewiele się zmieniło 23. Podpisano wprawdzie aneks do umowy o tarczy antyrakietowej, jednak główny punkt ciężkości został przeniesiony na inną płaszczyznę współpracy, między innymi na ekonomiczną 24. Pod koniec 2012 roku można było zauważyć kolejny przykład wzmocnienia bilateralnych relacji polsko amerykańskich w zakresie bezpieczeństwa międzynarodowego. Nastąpiło to mimo wielu obaw, które znajdowały się po stronie polskiej przed listopadowymi wyborami prezydenckimi w USA. Obawy były potęgowane przez informacje przekazywane przez liczne media, które akcentowały dość często, że B. Obama w wypadku potencjalnej wygranej będzie kładł główny nacisk na sytuację wewnętrzną w USA 25. Kampania wyborcza w USA jakkolwiek koncentrowała się na kwestiach wewnętrznych, w tym przede wszystkim ekonomicznych, to trzeba podkreślić, że polityka zagraniczna i bezpieczeństwa cieszy się konsensem w sprawach o znaczeniu strategicznym, stąd zasadnicze kierunki działań zewnętrznych Stanów Zjednoczonych były bardzo podobne w percepcji obydwu kandydatów. Trzeba jednak wskazać, że zarówno w Polsce jak i Europie dość ambiwaletnie postrzegano amerykański strategiczny zwrot ku Azji i Pacyfikowi określany przez USA jako uzyskanie zrównoważenia obecności amerykańskiej za granicą 26. Wielu ekspertów podkreśla jednak, że tego typu obawy są bezpodstawne, a zwrot amerykański w kierunku Azji i Pacyfiku nie powinien być postrzegany jako 21 Fact Sheet on U. S. Missile Defence Policy A. Phased Adaptive Approach for Missile Defence in Europe, 22 Rocznik Strategiczny 2009/2010, Warszawa 2010, s Rocznik Strategiczny 2010/2011, Warszawa 2011, s Ibidem. 25 Remarks by the President on the Economy, , 26 Por. Wybory prezydenckie w USA, Tygodnik BBN, Nr 111, s. 4. 8

9 odwrócenie się USA od partnerów z Europy 27. Przemawiają za tym dość liczne argumenty. Przede wszystkim na współczesne zagrożenia międzynarodowe lub regionalne należy patrzeć w sposób globalny i kompleksowy. Z uwagi na wdrożony program permanentnego stacjonowania sił zbrojnych USA na obszarze Polski oraz budowy części sojuszniczego systemu obrony przeciwrakietowej (EPPA European Phased Adaptive Approach), poziom bezpieczeństwa wzrasta, podobnie jak bilateralna współpraca w zakresie bezpieczeństwa międzynarodowego 28. Pod koniec 2012 roku, na terenie 32 bazy lotnictwa taktycznego (BLT) w Łasku odbyła się uroczystość z okazji aktywacji pododdziału amerykańskich sił powietrznych (Aviation Detachment, Av-Det), który 8 listopada 2012 roku rozpoczął stacjonowanie w Polsce. Zlokalizowany w Łasku pododdział lotniczy jest zespołem, do którego priorytetowych zadań należy między innymi przygotowywanie ćwiczeń, w których będzie brał również udział rotacyjny komponent lotniczy USA. Poczynając od początku 2013 roku raz na trzy miesiące w Polsce będzie przebywać do 250 amerykańskich żołnierzy, a wraz z nimi eskadra myśliwców F-16 lub klucz samolotów transportowych Hercules. Manewry będą trwały od dwóch tygodni do jednego miesiąca. W ich programie jest przewidziane korzystanie z baz sił powietrznych w Łasku, Krzesinach lub Powidzu. Amerykański komponent lotniczy ma również za zadanie prowadzić szkolenie lotnicze z jednostkami polskich Sił Powietrznych 29. Zainicjowana współpraca bilateralna, której celem nadrzędnym jest obopólne zwiększenie poziomu bezpieczeństwa w sferze operacyjno -taktycznej będzie okazją dla doskonalenia polskich pilotów, nawigatorów, techników oraz całego personelu lotniczego. Pogłębianie specjalistycznej wiedzy wpłynie zapewne na zwiększenie interoperacyjności polskich Sił Powietrznych w układzie dwustronnym i sojuszniczym 30. Wspólne amerykańsko polskie manewry mają również na celu osiągnięcie płynne go włączenia polskiego komponentu Sił Powietrznych w działania operacyjne poza terenem kraju w sytuacjach koniecznych 31. Strona polska przywiązuje znaczną uwagę do zainicjowanej pod koniec 2012 roku współpracy w tym zakresie. Dyplomaci i 27 Ibidem. 28 Ibidem. 29 mon.gov.pl. 9 listopada Aktywacja pierwszego stałego pododdziału lotniczego sił zbrojnych USA w Polsce, tygodnik BBN, nr 111, 8 14 listopada 2012, s Ibidem. 9

10 eksperci niemal jednym głosem podkreślają, że stała obecność elementu amerykańskich sił zbrojnych w Polsce stanowi ważną gwarancję bezpieczeństwa RP. Dla Polski istotna staje się również perspektywa długofalowa. Zainicjowana współpraca Polski z USA ma szanse na pogłębianie się w następnych latach oraz skonkretyzowanie w sytuacji kiedy zostaną zrealizowane wcześniejsze amerykańskie zapowiedzi o rozmieszczeniu w 2018 r. w Redzikowie bazy rakiet przechwytujących średniego zasięgu elementu amerykańskiej tarczy przeciwrakietowej w Europie 32. Trzeba podkreślić, że zbliżający się moment wdrożenia porozumienia w sprawie obrony przeciwrakietowej z USA znacznie gloryfikuję pozycje Polski w europejski systemie bezpieczeństwa. Wzrasta jednocześnie pozycja Polski jako kraju członkowskiego Sojuszu Północnoatlantyckiego. Zostało to dostrzeżone w kręgach Sojuszu, gdzie często podkreślany jest fakt iż Polska systematycznie zwiększała swoje fundusze na techniczna modernizację swojego potencjału militarno-obronnego. Czynnik ten w perspektywie długofalowej może przyczynić się do wzmocnienia relacji polskoamerykańskich, tym bardziej, że czołowi partnerzy natowscy z Europy w ostatnim czasie znacznie ograniczają wydatki na modernizację swoich sił zbrojnych. W szczególności chodzi o główne europejskie filaru NATO takie jak Wielka Brytania, Niemcy, Włochy lub Hiszpania 33. Strona Polska jako element bezpieczeństwa na Starym Kontynencie musi jednak zdawać sobie sprawę, że USA będą najbardziej koncentrować się na najbardziej zdestabilizowanych regionach pozaeuropejskich (Azja - Pacyfik, Bliski Wschód). Musi sobie również zdawać sprawę z konieczności modernizacji swojego potencjału militarnego, który w dużej mierze polegałby na uzyskaniu zdolności do projekcji siły w sytuacji wystąpienia niespodziewanych zagrożeń. Sam fakt dostrzeżenia Polski, jej potencjału militarnego oraz położenia geopolitycznego jest słusznie uznawany za znaczny sukces i dobrze wróży bilateralnym relacjom w przyszłości Ibidem. 33 Ibidem. 34 Ibidem. 10

11 4.2. Ekonomiczna i społeczna płaszczyzna współpracy polsko amerykańskiej - duże nadzieje na zdynamizowanie bilateralnych relacji. Nie ulega wątpliwości, że na płaszczyźnie współpracy ekonomicznej między obydwoma krajami należy szukać bardziej zintensyfikowanych relacji. Zarówno strony polskiej jak i amerykańskiej nie powinny zniechęcać istniejące trudności. Przewiduje się, że w latach deficyt budżetowy będzie w USA wahał się w granicach około 1. 3 bln dolarów a dług publiczny osiągnie 73% PKB. Koszty jego obsługi mogą doprowadzić w kolejnych latach do konieczności podwyższenia podatków lub ograniczenia ważnych dla kraju wydatków 35. Z uwagi na dość znaczny poziom długu może być ograniczona możliwość skokowego zadłużenia w reakcji na poważny kryzys ekonomiczny, duży konflikt zbrojny lub jakąś inna sytuację nadzwyczajną. Warto podkreślić, że po wybuchu ostatniego kryzysu amerykański dług publiczny wzrósł z poziomu 36% PKB w 2007 roku do ponad 70% pięć lat później 36. Gospodarka USA zmagać się zaczęła od kilku lat z wieloma innymi problemami, które w perspektywie długofalowej mogą odbić się negatywnie na relacjach ekonomicznych z innymi państwami. Kryzys ekonomiczny znaczne uderzył w amerykański rynek pracy. Liczba miejsc pracy spadła z ponad 138 mln w sektorze pozarolniczym do około 130 mln na początku 2010 roku, by do połowy roku 2012 wzrosnąć do poziomu 133, USA muszą się również liczyć z konkurencją ze strony swoich rywali lub partnerów, w szczególności z chińskim wyzwaniem 38. Przypatrując się wskazanym czynnikom warto jednak podkreślić, że amerykański system ekonomiczny pozostanie jeszcze długo jednym z najbardziej efektywnych na świecie a gospodarka USA, mimo, że jej pozycja jest stale zagrożona pozostaje aktualnie jedną z najbardziej konkurencyjnych na świecie 39. Warto wskazać, że z punktu widzenia ekonomicznych relacji polsko amerykańskich ważne stały się relacji transatlantyckie. Biorąc pod uwagę 35 Zob. K. G. Lieberthal, M. E. O,Hanlon, The Real National Security Threat: America s Debt, Los Angeles Times, 10 lipca T. Paszewski, Wyzwania w cieniu kampanii prezydenckiej w Stanach Zjednoczonych, Sprawy Międzynarodowe, lipiec - wrzesień 2012, s Zob. Employment, Hours and Earnings from the Current Employment Statistics Survey, Bureau of Labor Statistics 38 T. Paszewski, op. cit., s Ibidem, s

12 współzależność gospodarek Unii Europejskiej i USA, strona amerykańska z większą uwagą obserwuje rozwój sytuacji w strefie euro. Zaktywizowane zostały działania USA-UE dla likwidacji barier w handlu oraz na rzecz przybliżenia standardów. Coraz poważniej administracja USA rozważa rozpoczęcie z UE negocjacji umowy o wolnym handlu 40. Warto wskazać, że już od wielu lat funkcjonują dokumenty, które wyznaczają ekonomiczno-handlowe relacje Polski z USA. Poczynając od początku lat 90 XX wieku stały się nimi trzy kluczowe dokumenty: a) Traktat o stosunkach handlowych i gospodarczych między RP a Stanami Zjednoczonymi Ameryki 41 ; b) Protokół dodatkowy między RP a Stanami Zjednoczonymi Ameryki do Traktatu o stosunkach handlowych i gospodarczych między RP a Stanami Zjednoczonymi Ameryki sporządzonego w Waszyngtonie z dnia 21 marca 1990 r. 42 ; c) Umowa między Rządem RP a Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki o współpracy naukowo-technicznej 43. Z zakresu współpracy ekonomicznej między Polską a USA na uwagę szczególną zasługują: a) wymiana handlowa; b) współpraca kapitałowo inwestycyjna; c) elastyczność i dostęp rynków; d) wszelkie działania mające na celu zintensyfikowanie bilateralnej współpracy ekonomicznej 44. W przypadku pierwszych dwóch wskazanych podpunktów warto wskazać, że na przestrzeni ostatnich lat współpraca uległa znacznej dynamizacji. Zgodnie z polskimi danymi obroty handlowe Polski z USA w 2011 r. wyniosły około 8,5 mld USD i wzrosły w relacji do roku 2010 o 15%. Eksport z Polski do USA był na poziomie 3,7 mld USD i wzrósł o 28,5%. Przywóz z USA do Polski wyniósł 4,8 mld USD i był 40 Por. Informacja o stosunkach gospodarczych z Polską, [w] Ministerstwo Gospodarki, Departament Promocji i Współpracy Dwustronnej, s Por. Dz.U. nr 97, poz. 468 z dn r 42 Dz.U. nr 3, poz. 14 z dn r.). 43 M.P nr 25 poz Informacja o stosunkach.., op. cit. s

13 wyższy o 6,9% 45. Dopiero w pierwszych miesiącach 2012 roku odnotowano regres w handlu zagranicznym Polski z USA. Do najczęstszych grup towarowych w polki eksporcie do USA należą: urządzenia elektryczne i mechaniczne, statki powietrzne, jednostki pływające i ich elementy, z kolei w przywozie z USA do Polski dominują urządzenia elektryczne i mechaniczne, wyroby przemysłu chemicznego oraz aparaty i przyrządy optyczne lub produkty mineralne 46. Za optymistyczne należy uznać inwestycje kapitałowo inwestycyjne USA w Polsce. USA szacują całkowitą wartość zaangażowania inwestycyjnego w Polsce na około mld USD. Zgodnie z danymi GUS pod koniec 2010 roku działało w Polsce 756 spółek z udziałem kapitału USA. Dla 132 firm inwestycje przekraczały 1 mln USD. Według sekcji PKD (działalności gospodarczej), inwestycje USA w Polsce zlokalizowane są głównie w przemyśle przetwórczym (32%), handlu i naprawach pojazdów samochodowych (24%), informacji i telekomunikacji (17%) 47. Największe amerykańskie spółki w Polsce działają odpowiednio w branżach: a) motoryzacyjnej ( General Motors Manufacturing); b) metalowej i hutniczej (CMC Zawiercie SA); c) bankowości (Citi Bank Handlowy S. A.); d) tworzenia części motoryzacyjnych (Delphi Poland S.A.; e) towarów konsumpcyjnych (Procter & Gamble Polska Sp. Z. o. o 48. Przypatrując się ewolucji, która nastąpiła w ciągu ostatnich kilkunastu lat w zakresie inwestycyjno-kapitałowym, trzeba zdecydowanie podkreślić, że strona amerykańska wniosła do polskiego systemu gospodarczego nie tylko kapitał. Wraz z nim pojawiły się inne ważne elementy, między innymi takie jak: nowe technologie, know-how oraz kultura biznesowa. Stało się to fundamentem do budowania nowoczesnej oraz opartej na innowacyjności gospodarki wolnorynkowej 49. Zdynamizowanie bilateralnych relacji ekonomicznych między Polską a USA jest niewątpliwie sukcesem polskich zabiegów, które składają się na całość bilateralnych relacji między obydwoma państwami. Współczesną polską gospodarkę trudno jest 45 Ibidem. 46 Ibidem. 47 Ibidem, s Ibidem. 49 Por. Raport Amerykańskiej Izby Handlowej w Polsce, 20 lat amerykańskich inwestycji w Polsce, s

14 nam dzisiaj wyobrazić sobie polską gospodarkę bez takich firm jak Coca-Cola, General Motors lub Hewlett Packard, UPC, czy choćby restauracji McDonald s, obecnej w każdym większym polskim mieście. Sam fakt, że amerykańskie firmy w Polsce dają pracę około180 tysiącom osób, a około drugie tyle znajduje zatrudnienie w firmach kooperujących, pokazuje, jak wiele polskich rodzin codziennie korzysta z obecności amerykańskich firm w Polsce 50. W dalszym ciągu polski system ekonomiczny ma wiele do zrobienia w zakresie elastyczności swojego rynku oraz dostosowania się do standardów rynków krajów najbardziej uprzemysłowionych (pomiędzy krajami triady a pozostałymi nadal występują znaczne dysproporcje). W związku z tym są zauważalne dość znaczne bariery i utrudnienia. Notuje się na przykład odmowy uzyskania wiz pracowniczych i pozwoleń na pracę dla kierowanych do USA polskich ekip mających świadczyć usługi w ramach podpisanych kontraktów. Najczęściej wymienia się tutaj konieczność posiadania odpowiednich wymagań (czasem dotyczy to wymogów będących specyfiką amerykańską). Do najczęstszych należą: certyfikacja, akredytacja lub normy techniczne 51. Mimo istniejących barier i trudności, których zapewne nie uda się szybko wyeliminować, trzeba podkreślić, że od wielu lat podejmowane są dość liczne działania mające na celu bardziej dynamiczny rozwój dwustronnej współpracy ekonomicznej. W relacjach bilateralnych działa od wielu lat Polsko-Amerykański Dialog Gospodarczy (PADG), który prowadzony jest przy współpracy Ministerstwa Gospodarki z Departamentem Handlu USA i koordynowany jest na poziomie odpowiednich podsekretarzy stanu. Spotkania w jego ramach mają formę sesji planarnych. Uelastycznia się również sam resort gospodarki, w którym powstały między innymi: Wydziały Promocji Handlu i Inwestycji (WPHI), które mają swoje przedstawicielstwa w Waszyngtonie D.C. oraz w Nowym Jorku 52. Najwięcej kontrowersji wzbudza w Polsce problem uzyskania wiz do Stanów Zjednoczonych, co niewątpliwie wpływa negatywnie na jakość wzajemnych relacji. Już od wielu lat strona polska starała się dowieść, że pomimo ofiar ludzkich i kosztów jakie ich kraj poniósł w Afganistanie i Iraku, ich lojalność wobec Stanów nie została odpowiednio doceniona i wynagrodzona. Wielu z nich miało nadzieję, że rząd Busha 50 Ibidem, s Informacja o stosunkach, op. cit. s Ibidem. 14

15 odpowie przychylnie przez zapewnienie większej pomocy militarnej, a szczególnie przez zmianę polityki wizowej, która wciąż wymaga od Polaków uiszczenia opłaty w wysokości 100$, a następnie ulegnie rozmowom odbywającym się w ambasadzie lub konsulacie amerykańskim. Są to wymagania, od których odstąpiono dla wielu krajów Europy zachodniej, które to kraje zakwalifikowały się do programu zwolnienia z obowiązku posiadania wizy (VWP) 53. W połowie 2012 roku w amerykańskim Kongresie znów pojawiła się perspektywa zniesienia wiz dla Polaków. Nowy projekt przewiduje tym razem rozluźnienie kryterium odsetka odmów, według którego bez wiz mogą podróżować do USA jedynie obywatele krajów, z których tylko 3 procent starających się o nie dostaje odmowę. Pojawiłoby się również nowe kryterium - odsetka nielegalnych przedłużeń pobytu w Stanach Zjednoczonych, zgodnie z którym do programu VWP mogliby wejść jedynie obywatele krajów, z których nie więcej niż 3 procent pozostaje w USA po wygaśnięciu wizy. Według aktualnych danych, Polska spełnia to drugie kryterium, a po liberalizacji kryterium pierwszego mogłaby spełniać także i jego wymogi. Przychylne kręgi polityczne w USA jednogłośnie podkreślają, że ewentualne zmodernizowanie programu o ruchu bezwizowym przyniesie fundusze z turystyki wszystkim amerykańskim regionom. Podkreślają również, że to bezpieczeństwo narodowe i wzmocni więzi z ważnymi sojusznikami, takimi jak Polska CRS Report for Congress, Poland, s. New Government: Backkground and Issues for the United States, Congressional Research Service, The Library of Congress, s W Kongresie USA znów perspektywa zniesienia wiz dla Polaków, 15

16 Podsumowanie. Zaprezentowane w tym krótkim zarysie analitycznym wątki skłaniają do kilku fundamentalnych refleksji. Przede wszystkim w świecie dynamicznie się zmieniającym oraz złożonym i wielowymiarowym, innego jakościowego znaczenia nabierają relacje bilateralne, które muszą uwzględniać interesy oraz rolę innych aktorów sceny globalnej, zarówno państwowych jak i niepaństwowych. Muszą uwzględniać również szereg zagrożeń globalnych, z którymi jedno państwo nie jest w stanie sobie poradzić w sposób indywidualny. Nie ulega wątpliwości, że zarówno strona amerykańska jak i polska zdają sobie sprawę ze złożoności współczesnego środowiska międzynarodowego i adekwatnie do niego konstruują swoje strategie. Oczywiście nie zawsze udaje się przełożyć ambitne strategie i plany na realną działalność praktyczną. Poczynając od momentu wejścia Polski w struktury UE, Polska jako jej ogniwo nieco oddaliła się od USA. Zaczęła wypełniać rolę i zadania, które UE realizuje jako całość. UE w wielu kwestiach znacznie inaczej niż USA podchodzi do rozwiązywania współczesnych problemów międzynarodowych. Stawia raczej na dyplomację, pokojowe rozwiązywanie sporów i konfliktów oraz pomoc rozwojową i gospodarczą, unikając militarnych rozwiązań. Unia Europejska w nowym środowisku posiada poważną rolę i kreuje ważny model funkcjonowania instytucji i gospodarek. Nie jest to rola wielka i główna, ale w dalszym ciągu ważna i przyszłościowa. Przykład strategii oraz kierunków, które wyznaczyła polska prezydencja w Radzie UE w 2011 roku, w zupełności potwierdzają tą tezę. Jakkolwiek w związku z tym można dostrzec oziębienie relacji polsko amerykańskich, to w dalszym ciągu obydwa kraje podkreślają jak istotne są dla nich relacje bilateralne. Świadczą o tym w szczególności relacje ekonomiczne oraz wspólne wizje rozwiązywania najważniejszych problemów związanych z bezpieczeństwem międzynarodowym. Amerykańskie podejście do Polski ulegało pewnym modyfikacjom od początku pierwszej kadencji B. Obamy, choć było zależne od innych strategii oraz nieco odmienne od strategii przyjmowanych przez republikańskich prezydentów. Nie ulega wątpliwości, że USA nadal chce pełnić, choć w nieco zmienionej formie rolę 16

17 światowego żandarma. Stany Zjednoczone zdają sobie jednak sprawę, że ich rywale i partnerzy woleliby aby świat był pilnowany przez żandarmów regionalnych 55. Warto w tym momencie przywołać informacje, które niedawno przekazał Stratfor. Szef analiz geopolitycznych tego prestiżowego ośrodka badawczego wskazał, że jeśli potwierdzą się szacunki dotyczące złóż gazu łupkowego w Polsce, kraj ten w XXI w. może stać się mocarstwem średniego szczebla 56. Z całą pewnością można pokusić się o wniosek, że strona polska zaczyna coraz bardziej realnie oceniać swoją pozycję międzynarodową i do współpracy z USA zaczyna podchodzić w sposób pragmatyczny. Na bardziej kategoryczne wnioski przyjdzie jeszcze zapewne poczekać wiele lat. Pozostaje mieć nadzieję, że bilateralne relacje polsko amerykańskie będą nacechowane wzajemnym rozumieniem interesów, nierzadko ze sobą sprzecznych oraz staną się wzorem dla innych aktorów na scenie globalnej. Tylko w ten sposób można rozwiązywać najważniejsze problemy, z którymi zmaga się współczesny świat. 55 Zob. Globalizacja, nie należy do USA, rozmowa z Michaelem Walzerem, Europa miesięcznik idei, Nr 6, s Dzięki łupkom Polska w XXI w. może stać się mocarstwem średniego szczebla, redniego_szczebla.html 17

18 Bibliografia: Książki: 1. T. Godlewski, A. Koseski, K. A. Wojtaszczyk, Transformacja systemowa w krajach Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej , Pułtusk R. Kagan, Potęga i raj. Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa P. Ostaszewski, Międzynarodowe Stosunki Polityczne. Zarys Wykładów, Warszawa 2008, Rozdziały w pracach zbiorowych: 1. P. Dzieciński, geopolityczne przesłanki ewolucji systemu światowego w kierunku mulitpolarności, [w] J. Świeca, I. Kraś, M. Soja, red., Biegunowość i dynamika sceny globalnej w pierwszej dekadzie XXI wieku, Częstochowa Artykuły: 1. Aktywacja pierwszego stałego pododdziału lotniczego sił zbrojnych USA w Polsce, Tygodnik BBN, nr 111, 8 14 listopada Dzięki łupkom Polska w XXI w. może stać się mocarstwem średniego szczebla, _stac_sie_mocarstwem_s 3. Ch. Gati, Słabnące uczucie. W krajach Europy Środkowej kończy się miłość do Ameryki, Sprawy Międzynarodowe, 2008, nr 4; 4. Globalizacja, nie należy do USA, rozmowa z Michaelem Walzerem, Europa. Miesięcznik Idei, nr K. G. Lieberthal, M. E. O,Hanlon, The Real National Security Threat: America,s Debt, Los Angeles Times, 10 lipca Cz. Marcinkowski, Aspekty obronności w priorytecie bezpieczna Europa polskiej prezydencji w Radzie UE (2011), De Doctrina Europea, Rok VIII, 2011; 7. J. Nye, Stany Zjednoczone są silniejsze niż przypuszczacie, Europa. Miesięcznik Idei, nr 6; 18

19 8. T. Paszewski, Wyzwania w cieniu kampanii prezydenckiej w Stanach Zjednoczonych, Sprawy Międzynarodowe, lipiec - wrzesień 2012, s B. Rydliński, Priorytety polskiej prezydencji w Radzie UE analiza krytyczna, W Kongresie USA znów perspektywa zniesienia wiz dla Polaków, a_wiz_dla_polakow.html; 11. Wybory prezydenckie w USA, Tygodnik BBN, Nr 111; Raporty, roczniki: 1. CRS Report for Congress, Poland, s. New Government: Background and Issues for the United States, Congressional Research Service, The Library of Congress. 2. Employment, Hours and Earnings from the Current Employment Statistics Survey, Bureau of Labor Statistics 3. Informacja o stosunkach gospodarczych z Polską, Ministerstwo Gospodarki, Departament Promocji i Współpracy Dwustronnej. 4. Raport Amerykańskiej Izby Handlowej w Polsce, 20 lat amerykańskich inwestycji w Polsce, 5. Rocznik Strategiczny 2008/2009, Warszawa Rocznik Strategiczny 2009/2010, Warszawa Rocznik Strategiczny 2010/2011, Warszawa 2011; 8. Rocznik Strategiczny 2011/2012, Warszawa 2012; Dzienniki ustaw: 1. Dz. U. nr 97, poz. 468 z dn r. 2. Dz. U. nr 3, poz. 14 z dn r. 3. M.P nr 25 poz. 272; mon.gov.pl. 9 listopada

20 Materiały internetowe: 1. Fact Sheet on U. S. Missile Defence Policy A. Phased Adaptive Approach for Missile Defencje in Europe, Przemówienia: 1. Remarks by the President on the Economy, , 20