Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 63/4,

Transkrypt

1 Marian Płachecki "Zwyczajna apokalipsa. Tadeusz Borowski i jego wizja świata obozów", Andrzej Werner, Warszawa 1971, «Czytelnik», ss. 230, 2 nlb. : [recenzja] Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 63/4,

2 R E C E N Z J E 331 słych an ie banalny dobór przykładów (w dodatku pow ierzchow nie interpretowanych) : G ałczyński, Różewicz, M edaliony, P opiół i diam ent... Czyżby istotnie w pierw szych latach pow ojennych nie napisano niczego w ięcej? Oczywiście, w popularnym szkicu w olno sobie pozwolić na uproszczenia i efektow ne hipotezy obudowane różnymi chyba i zapew ne, ale niechby ów szkic był chociaż dobrze napisany. Tym czasem styl literacki autora jest zespoleniem w yśw iechtanych, beztreściw ych frazesów ( Obrazy Żeromskiego, Kadena czy N ałkow skiej tw orzone były w stanie specyficznego upojenia św ieżo odzyskaną niepodległością s. 511) ze zw yczajnym i n iezręcznościam i językow ym i ( Realizm po roku 1944 jest chłodny. Jako ow oc rozczarow ań nie żyw i on złudzeń, s. 512; chłodny owoc, który nie żyw i złudzeń!...). M aciąg niestety odfajkow ał sw ój tem at w niedbały i pobieżny sposób i aż przykro, że trzeba tem u dośw iadczonem u krytykow i staw iać za wzór debiutantów (jest ich w om aw ianym tom ie aż pięciu), którzy w ykonali sw oje zadanie sum iennie, a w paru w ypadkach w ręcz bardzo dobrze. Przykro również, że tem at tak w ażny jak rok 1944 nie doczekał się w L iteratu rze polskiej w obec rew olu cji om ów ienia, na jakie zasługuje. To jedno nieporozum ienie nie pow inno jednak zaw ażyć na ocenie całej książki treściw ej, bogatej w m yślow e inspiracje, potrzebnej. Być m oże naw et, że ów jeden sięgający do złych tradycji artykuł pozw ala przez kontrast tym łatw iej dostrzec, iż L iteratu ra polska w obec rew olu cji jest naprawdę rew indykacją problem u, w ydobyciem go z niew oli tendencyjnych uproszczeń lub okolicznościowych frazesów i przyw róceniem nauce. Stanisław Barańczak Andrzej Werner, ZWYCZAJNA APOKALIPSA. TADEUSZ BOROWSKI I JEGO W IZJA ŚW IATA OBOZÓW. W arszawa Czytelnik, ss. 230, 2 nlb. N ie m ieliśm y jeszcze tak obszernej i w ielostronnej interpretacji obozowych opow iadań Borowskiego jak ta, którą przynosi książka Andrzeja Wernera. Autor podjął próbę rekonstrukcji św iatopoglądu pisarza, w yrażonego w całościow ej w izji św iata obozów. R ozdział 1, Poza granicą dokum entu, przygotow uje kontekst dla dalszych szczegółow ych rozważań o tw órczości Borowskiego: prezentuje bogaty zbiór tekstów lite rackich i paraliterackich opisujących rzeczyw istość obozu z pozycji m yślow ych przeciw staw nych postaw ie pisarza. W części tej Z w yczajn a apokalipsa naw iązuje do najśw ietniejszych tradycji naszej krytyki. C zytelnikow i nasuw a się nieuchronnie skojarzenie z C zyn em i słow em Karola Irzykowskiego, książką dem askującą m itologie, w jakie obrosła rew olucja 1905 roku. W erner pokazuje bow iem, że literatura m artyrologiczna nie przekracza pew nych granic św iadom ości społecznej, schem atów m yślenia, które w danym m om encie w ydają się oczyw iste [...] (s. 10). Traktuje ją jako m odel oparty na kilku takich schem atach m yślenia, założeniach św iatopoglądow ych interw eniujących pom iędzy rzeczyw istością a jej opisem. W yznaczana przez ow e założenia w izja św iata obozów ustanaw ia nieprzekraczalną granicę m iędzy dobrem a złem, ofiarą a katem, w ięźniem obozu i esesm anem. A kcentuje bohaterstw o bądź bezsilność pierw szego i nieludzkość drugiego. Dla tw órców literatury m artyrologicznej w tak radykalnie odm iennej rzeczyw istości zachow ały w agę dawne, przedobozowe kryteria moralne. Zgodnie z ich relacjam i w zorow o

3 332 R E C E N Z J E zachow ują się w obozie ci, którzy nie inaczej postępow ali przed w ojną. Zaobserw ow ane zło sprowadzone zostaje natychm iast do form tradycyjnych i w ten sposób [...] nie stwarza konieczności rew izji w łasnego św iatopoglądu (s. 19). Poczucie ciągłości przeżywanego św iata obejm uje jednak tylko w ięźniów. W yłączeni są spod niego hitlerow cy. Literatura martyrologiczna opisując obóz z całkow icie zew nętrznego [tj. przedobozowego] punktu w idzenia (s. 17) izoluje spraw ców zła w obec tradycji kultury europejskiej. Faszyzm w ydaje się jej chorobą, która przyszła skąd inąd spoza cyw ilizacji tworzonej przez ludzi. D latego też w izja św iata obozów przyjm owana w tej literaturze dem onizuje zbrodniarzy, oddaje ich szatanowi, przy równoczesnej gloryfikacji ofiar. W rozdziale 1 Z w ycza jn ej apokalipsy opowiadania Borow skiego pojaw iają się niem al w yłącznie jako źródło przesłanek interpretacyjnych w ykorzystyw anych przy opisie innych tekstów. Pełnią funkcję literackiej realizacji głosu krytyka. Im plikują tak rzecz przedstawia krytyczna narracja przyjęte w książce sposoby rozcinania i ponow nego składania cudzych w izji św iata, potw ierdzają w ypow iadaną przez krytyka propozycję sensu pew nej rzeczyw istości historycznej. W rozdziale następnym funkcja ta nasiąka sw oistym autotem atyzm em : Borowski już zrozumiany interpretuje Borowskiego jeszcze niejasnego. Jest to, oczyw iście, autotem atyzm inscenizow any w w ypow iedzi krytycznej, konstrukcja nierzadko stosow ana dla w ykazania tożsam ości ew oluującego kontekstu autorskiego. R ozdział ów nosi tytuł K atastroficzn e preludium i om aw ia antecedensy w izji św iata obozów w poezji Borowskiego. N ajw ażniejsze z nich to diagnoza kryzysu wartości w ludzkim św ięcie, w skazanie na podstaw ow y przejaw ow ego kryzysu postępującą ekonom i zację życia, w reszcie dążenie do tego, by patrzeć na siebie jako na produkt historii, naw et historii zanegow anej (s. 54). Po dwóch preludiach instrum entalnych w rozdziale 3 tej książki opow iadania Borowskiego o tem atyce obozowej przestają służyć W ernerowi jako narzędzia krytycznej narracji, aby stać się jej przedmiotem. Ściślej: uw aga koncentruje się na sem antyce tych opowiadań, na zw iązku rzeczyw istości przedstawionej z przedstaw ianą. Już w rozdziale 1, starając się oznaczyć stopień interw encji struktur św iatopoglądow ych w rozm aitych relacjach o obozach koncentracyjnych, zbliżył się W erner do m etod historycznej analizy źródeł. W rozdziale Fenom enologia system u w ypow iedź krytyczna jest rów nie bliska historycznej. Z niew ielką przesadą pow iedzieć by można, iż rozdział ten jest kolejnym preludium instrum entalizującym opow iadania Borowskiego. T yle że kom pozycja nie jest tu tak prosta: obie odm iany stosunku krytyka do tekstów literackich w zajem nie się przenikają. Proza B orow skiego staje się głów nym przedm iotem uwagi, pełniąc rów nocześnie funkcję pełnej literackiej realizacji głosu krytyka. W rezultacie pojaw ia się napięcie m iędzy narratorem Z w ycza jn ej apokalipsy a jej autorem. Gdy pierw szem u w ystarcza interpretacja obozow ych opowiadań Borowskiego, drugi ukształtow ał ją tak, by przyniosła mu przesłanki na potrzeby interpretacji już nie innych tekstów, lecz sam ej historii. R eguły konstrukcji tych opowiadań zostały przedstaw ione tak, aby okazały się regułam i funkcjonow ania obozu koncentracyjnego. D zięki tem u w każdej chw ili m ożliw a jest prosta w eryfikacja instrum entarium dostarczonego przez Borowskiego: w ystarczy zestaw ić tezy odnajdyw ane w opow iadaniach z ustaleniam i historyków drugiej w ojny św iatow ej. W erner konfrontacji takich dokonuje w ielokrotnie, zaw sze na korzyść Borowskiego. Ludzie poddani ślepem u terrorowi, ograniczani w najbardziej elem entarnych, fizjologicznych potrzebach, żyli w obozie jako społeczeństw o przedm iotów, jako cząstki totalitarnego system u. U legły likw idacji w szystkie w artości nieutylitarne,

4 R E C E N Z J E 333 w tym najw ażniejsza z nich, w artość ludzkiego życia. W ięzień był dla esesm anów rzeczą. A le był nią także dla sw oich towarzyszy, stworzono bow iem sytuację, w której naw iązanie jakiejkolw iek autentycznej w ięzi z kim innym sprowadzało zagładę w łasnego życia. Przetrw ać można było tylko kosztem innych. W ięźniow ie uczestniczą biernie w e w rogim im porządku. Borowski, inaczej niż autorzy literatury m artyrologicznej, nie opisuje nigdzie ruchu oporu organizow anego w obozach. N igdy też nie idealizuje ofiar. Przeciw nie, podkreśla, że i na nich ciąży odpow iedzialność za utratę człow ieczeństw a. Zarazem nie dem onizuje Borowski h itlerow ców. Są dla niego zw ykłym i ludźm i oddanym i swej pracy, ludobójstwu. N ie odczuw ają przy niej żadnej patologicznej satysfakcji. Ich także obejm uje alienacja, oni także są całkow icie zdom inow ani przez system. Obóz to św iat przedm iotów przez przedm ioty zarządzany (s. 93). Dopiero w św ietle opowiadań Borowskiego O św ięcim ukazuje się rzeczyw iście jako w yalienow any w obec jednostek ład zbrodni, jako eksperym entalny organizm państw ow y totalitaryzm u. Fenom enologia system u przedstaw iła ideę obozu, założenia decydujące o jego organizacji. N astępny rozdział, W poszukiw aniu w artości, opisuje funkcjonow anie obozu. Tak rzecz przedstawia sam autor. Chodzi jednak przede w szystkim o zneutralizow anie bardzo silnej w poprzednim rozdziale instrum entalizacji opow iadań Borowskiego, o w prow adzenie tez historycznych do konkretnego m ateriału lite rackiego. G łów na teza interpretacji historycznej, redukująca, bez mała, odm ienność opraw ców i ofiar do odm ienności funkcji spełnianych w organizm ie totalitarnym (ona to um ożliw ia W ernerowi tak szerokie zastosow anie kategorii alienacji), otrzym uje teraz swój krytycznoliteracki ekw iw alent. Pokazuje bow iem krytyk, że w izja Borowskiego jest konsekw entnie w ew nętrzna w obec św iata obozu, przeciwnie niż w izja form ułow ana przez literaturę martyrologiczną. W ewnętrzność owa polega na tym, iż horyzont św iadom ości przedstawionych postaci, zw łaszcza zaś głów nego bohatera i narratora (Werner traktuje ich w ym iennie) zaw iera się bez reszty w św iecie obozu. Tym też tłum aczy krytyk behaw ioryzm narracji nieprzenikliw ej w obec sfery wartości, zatarcie stylistycznego zróżnicowania w ypow iedzi narratora i kw estii postaci. Podobne znaczenie ma gra identyfikacji i jej zaprzeczenia (s. 139) pom iędzy narratorem a realnym autorem opowiadań. W łasnościom tym przeciw staw ia W erner konstrukcje literatury m artyrologicznej. Przeciw staw ia im także, co ciekaw sze, budowę opow iadania U nas w A u schw itzu. Zastosowana w tym utworze form a listu um ożliw ia zew nętrzność narracji. W artości pojaw iają się wprost, naw et w historiozoficznym dyskursie (s. 140). Narrator posługuje się stylem odm iennym od stylu w ypow iedzi postaci. Opozycyjność opow iadania w obec pozostałych utw orów Borowskiego o tem atyce obozowej interpretuje W erner jako w yrażoną środkam i konstrukcji autodeklarację pisarza. P rezentując cechy w ięźnia obozu gdzie indziej przez siebie pom inięte, m iałby autor informować, że zam ierzył przedstawić w sw ojej tw órczości m odel osobowości w ięźnia, jej rdzeń najistotniejszy a nie postać typow ą. Tak, w obozie przetrw ały autentyczne w ięzi m iędzyludzkie. Borowski uw ażał jednak, że zostały one bardzo silnie stłum ione. D latego w łaśnie Tadka V orarbeitera ukazał konsekw entnie jako człow ieka w stanie rzeczowości. W erner efektow nie w ygryw a oryginalność U nas w A u schw itzu. Zdobywa przebojem czytelników. Czyż m oże być ktoś w iarygodniejszy od krytyka, który sam w yznacza zakres obow iązyw ania sw oich tez interpretacyjnych? Sukces byłby trw ały, gdyby Z w yczajn a apokalipsa nie zadow alała się opozycjam i dw uelem entow ym i. Konstrukcja U nas w A u sch w itzu w ujęciu W ernera niebezpiecznie zbliża się do m odelu literatury m artyrologicznej. N iebezpiecznie, gdyż zgodności zasad budowy tow arzyszy ostra przeciw staw ność w izji świata. N a-

5 334 R E C E N Z J E rzuca się w obec tego przypuszczenie, iż założenia św iatopoglądow e przypisyw ane w ypow iedziom literackim i paraliterackim zbyt płytko w prow adził krytyk do konstrukcyjnej m aterii tekstów. W kolejnym rozdziale, Poza drutam i O św ięcim ia, obozowe opow iadania Borow skiego powracają do funkcji narzędzi krytycznych. Posługuje się tu W erner zarówno instrum entalizacją krytycznoliteracką (wspom niane opow iadania pom agają m u zinterpretow ać rozgryw ające się poza obozem utw ory z tom u Pożegnanie z M arią) jak i historyczną. Tej ostatniej przypisuje krytyk daleko w iększą w agę; z jej pom ocą form ułuje historyczne credo książki. Zdaniem W ernera, tytułow e opow iadanie tego tom u oraz Chłopiec z B iblią i B itw a pod G ru n w aldem um ieszczają w izję św iata obozów w panoram ie dziejów kultury europejskiej. Ma to być, m ów ic najogólniej, kultura porażona alienacją. Faszyzm nie przyszedł do niej z zewnątrz. Przeciw nie, był w ykw item jej cech organicznych. Z intensyfikow ał w państw ie totalitarnym sytuacje alienacyjne, do kresu człow ieczeństw a doprow adził je w obozach koncentracyjnych. A utor B itw y pod G run w aldem nie w ierzył w zasadniczą odm ienność św iata w yzw olonego spod faszyzm u. Zniesiono najjaskraw sze form y alienacji, pozostało jednak stałe zagrożenie. W erner przekonanie to podziela. W ięcej, podejm uje je jako form ułę sw ojego w łasnego przeżycia historii. W dwóch końcow ych rozdziałach zam yka autor w ątki rozw inięte uprzednio. P roblem w yboru form y tak tytułuje W erner rozw ażania nad m otyw am i, które spraw iły, że Borowski napisał o św iecie obozów opowiadania, nie eseje (odpowiedź: dyskurs w ym aga jasno postaw ionego programu napraw y zła, gdy literatura dopuszcza w tym w zględzie rozw iązania zaw iłe) bądź pow ieść realistyczną (odpowiedź: poniew aż Borowski nie zm ierzał do epickiej, pełnej w izji, selekcję przedstaw ianych zdarzeń ściśle podporządkował sw oim założeniom św iatopoglądow ym czyżby jednak, pytam od siebie, autor pow ieści realistycznej posługiw ał się jakim ś innym kryterium?). W rozdziale K onfrontacje podsum ow uje krytyk przeciw staw ienie literatury martyrologicznej i w izji Borowskiego, om aw ia zw iązki łączące kolejne etapy tw órczości tego pisarza, oddziaływ anie Borowskiego na literaturę o tem atyce obozow ej pow stającą w latach sześćdziesiątych, w reszcie pokrew ieństw a m yślow e pomiędzy opow iadaniam i obozowym i Borowskiego a literaturą św iatow ą (Dostojewski, Conrad, M usil, H uxley, Kafka, Céline). Z pow yższej rekapitulacji stronniczej, bo nie stroniącej od krytycznych w y cieczek w ynikają dw ie tezy interpretacyjne. Pierw sza: zw ornikiem przedstaw ianej w Z w ycza jn ej apokalipsie konstrukcji historycznej i św iatopoglądow ej jest kategoria alienacji. Druga teza: dla sposobów organizow ania w tej książce dialogu tekstu krytycznego z tekstam i stanow iącym i przedmiot opisu znaczenie decydujące ma zabieg instrum entalizacji. K siążka W ernera jest w najlepszym sensie tego słow a spóźniona w obec polonistycznej (i nie tylko polonistycznej) mody na alienację. W pisuje się w etycyzujący (termin B. Baczki) nurt rozważań nad problem atyką w yobcow ania: alienacja rozpatryw ana jest, przede w szystkim, z punktu w idzenia m oralnego osądu rzeczyw istości, negacji jej w im ię niezrealizow ania w e w spółczesnej rzeczyw istości postulatów autonom ii m oralnej jednostki i pełnego rozwoju jej osobow ości 1. W łączenie tej kategorii w raz z całym jej polem term inologicznym do interpretacji fenom enologii obozu, a zw łaszcza do opisu w izji obozów przedstawionej przez Borowskiego, w ydaje się uzasadnione. Można by naw et zarzucić W ernerowi, że zbyt w ąsko pojm uje alienację, niesłusznie sprowadza ją do uprzedm iotowienia. W obozach koncentracyjnych trak 1 В. В а с z к o, W okół problem ów alienacji. Studia Filozoficzne 1959, nr 6, s. 38.

6 R E C E N Z J E 335 tow ano w ięźniów nie tylko jak rzeczy, także jak zwierzęta. Redukcja człow ieczeństw a do pierw iastka biologicznego była celem obozowej edukacji na rów ni z redukcją do rzeczow ości. N ie przyw iązując w agi do pierw szego z tych celów, W erner odciął jedną z w ażnych tradycji filozoficznych idei obozu. W ątpliw ości natom iast budzi um ieszczenie historycznego kontekstu tw órczości Borowskiego w yłącznie w polu term inologicznym alienacji. Konstrukcja ta została nadm iernie chyba uproszczona. Ufam, że jest się bliżej historii, jeśli w idzi się w niej co najm nej dw ie sprzeczne tendencje, niż w ów czas, gdy układa się ją w jeden harm onijny wzór, choćby był to w zór alienacji. W końcu i w 1945 r. po ósm ym maja nadszedł dziew iąty. A w zw iązku z tym i relacje łączące opow iadania Borowskiego z dziejam i europejskiej kultury są p ew nie zaw ilej skom plikow ane niż w ujęciu Wernera. C entralnym rejonem każdego system u krytycznego jest jednak nie term inologia, lecz praktyka, norm y dialogu prowadzonego z interpretowanym autorem. W Z w y czajn ej apokalipsie ośrodkiem dyspozycji reguł tekstu jest chw yt instrum entalizacji, przesuw ania głów nego przedm iotu opisu do roli narzędzia, które pozw oliłoby opisać rzeczyw istości w obec niego zew nętrzne. C hwyt ten przesądził np. o pełnej aprobacie krytyka dla tw órczości Borowskiego,, być m oże naw et podyktow ał w ybór przedm iotu interpretacji (chodzi oczyw iście 0 pew ne preferencje m yślow e, nie o zw iązki genetyczne). Zadecydował też o realizow anym w książce sw oiście retardacyjnym porządku następstwa. Z w yczajn a apokalipsa rozw ija się na w spak stale uobecnianej hierarchii problem ów. O spraw ach 1 tekstach m niej istotnych m ów i krytyk zaw sze w pierw szej kolejności, ale też zaw sze um ieszcza je w optyce problem ów i w ypow iedzi najistotniejszych, które przedstaw i szczegółow o dalej. Tak opis m odelu literatury m artyrologicznej w yprzedza interpretację opow iadań Borowskiego, tak charakterystykę dotkniętej alienacją kultury europejskiej poprzedza F enom enologia system u. Z kolei obrany w książce szyk następstw a um ożliw ia określoną reżyserię polem ik autora z innym i krytykam i. W erner staje zaw sze w yżej od sw oich przeciw ników, w m iejscu, skąd w idać w ięcej aspektów sprawy. Perspektyw a polem istów bow iem obejm uje jedynie aktualny przedm iot opisu. N ie pozw ala jej krytyk przeniknąć zapow iedzi w zbogacających ów przedm iot: zapow iedzi rozważań o problem ach istotniejszych. Zabieg instrum entalizacji postaw ił też pew ne w ym agania aparatow i term inologicznem u krytyka. A by opisać taki aparat, należy sądzę ujaw nić w nim dwa krzyżujące się porządki. P ierw szy prowadzi od term inów o najsilniejszym nacechow aniu filozoficznym do pojęć obsługujących w pism ach krytyka przede w szystkim problem atykę sw oiście literacką. W przypadku Z w ycza jn ej apokalipsy są to, po jednej stronie, term iny z pola sem antycznego alienacji, po przeciwnej pole św iatopoglądu zaszyfrow anego w dziele literackim. Drugi ze w spom nianych porządków przeciw staw ia term iny programu pozytyw nego blokow i pojęć, w które ujm uje k rytyk program sw oich oponentów. W planie filozoficznych preferencji Z w ycza jn ej apokalipsy dodatniem u polu alienacji, intendującem u ku sw ego rodzaju m onizm ow i etycznem u, odpowiada ujem ne pole nacjonalizm u, m ające za sobą skojarzoną z k senofobią etykę m anichejską. W planie rozstrzygnięć literaturoznawczych znak dodatni otrzym ał św iatopogląd, ujem ny konw encja. N ie będę tu przedstaw iał relacji w iążących w szystk ie w yodrębnione grupy pojęć; skupię się na ostatniej z w ypisanych opozycji, a w ięc na form ułow anej w Z w ycza jn ej apokalipsie koncepcji literatury i jej badań. Instrum entalizacja, podstaw ow e się m echanizm u pisarskiego W ernera, elim i nuje w szelkie takie konstrukcje term inologii krytycznej, które przyznaw ałyby dziełu literackiem u jakąkolw iek przedm iotow ą sam oistność. Chwyt ten opiera się na p rze-

7 RECENZJE świadczeniu, że interpretacja dzieła literackiego jest dla krytyka przede w szystkim procesem produkcji środków produkcji : ukierunkow uje ją cel zdobycia narzędzi, które pozw oliłyby zinterpretow ać obiekty w zględem dzieła zew nętrzne, zw łaszcza rzeczyw istość historyczną. K oncepcja krytyki pociąga za sobą zaw sze pew ną koncepcję literatury. Toteż W erner w sposób zupełnie naturalny przyjął, że i dla pisarza literatura jest niczym innym jak w spaniale plastyczną m aterią, w której utrw ala on sw oje przeżycie historii. W łaściw e dzieło literackie o ułam ek sekundy wyprzedza m om ent sw ojego zapisu i tylko w takim ujęciu, jako w izję św iata zaw ieszoną m iędzy podm iotowością pisarza a sw ym w łasnym św iadectw em tekstowym, warto je badać. Sam zapis nie w nosi już nic istotnego; jeśli um iejętnie postawić mu pytania, odsyła wprost do autorskiej w izji św iata. Krytyka literacka w w ersji Z w yczajn ej apokalipsy pracuje chętnie na pograniczu refleksji historycznej, zaciera odrębność sw ego procederu. Podobnie przedstawionych przez nią pisarzy nie dręczą nigdy problem y warsztatow e. Przesłania je jedyny problem autentyczny: jak odnaleźć się w historii. Kategoria konw encji nieuchronnie prowadzi do uznania w zględnej autonom ii dzieła jako przedmiotu, jako rzeczy zależnej nie tylko od sw ego twórcy, lecz i od praw sam ego m ateriału, z którego ją sporządzono. Rzeczy zatem, która nigdy nie staje się narzędziem do końca posłusznym. Chwyt instrum entalizacji, w łączony do języka krytycznego Wernera, autom atycznie um ieścił konw encję w bloku term inów ujm ujących negatyw ny program krytyka. Funkcję m ediatyzow ania antynom ii dzieło rzeczyw istość, spełnianą w opozycyjnym układzie krytycznym przez konw encję, pow ierzył W erner św iatopoglądow i. Sw oiście literacka problem atyka nie została tu, oczyw iście, całkow icie usunięta poza obszar zainteresowań, lecz pośw ięcone jej analizy nie są celem sam ym w sobie, a tylko narzędziem potrzebnym do odczytania sw oiście»zaszyfrowanego«św iatopoglądu (s. 6). Tyle Słow o w stępne. Praktyka krytyczna autora św iadczy jednak o bardziej radykalnym upodrzędnieniu kategorii form y i konw encji św iatopogląd ow i. Konstrukcjom z planu w yrażenia odm aw ia się w Z w ycza jn ej apokalipsie jakiejkolw iek historii. Konstrukcje planu treści dzieła, takie jak wizja św iata, św iatopogląd, uznaje się za historyczne w ielostronnie. U czestniczą one w tradycji m yślow ej ; mało tego, z istoty sw ej są propozycjam i historiozoficznym i pisarza. C hw yty literackie natom iast poza dziełem konkretnym w egetują w chaosie. W szelkie pytania o zw iązki różnych poziom ów konstrukcji dają się rozstrzygać w yłącznie w odniesieniu do poszczególnych tekstów, przy każdym inaczej (zob. np. s. 186). Powtarzalność, a w ięc i konw encjonalność takich zw iązków i w szelkich innych reguł literackich zdaje się m ieć dla W ernera czysto statystyczny charakter. N igdy nie nasiąkają one treściam i św iatopoglądow ym i, które w ielokrotnie przenoszą. Werner pisze co prawda kilkakrotnie, że akt w yboru form y jest św iatopoglądow o znaczący (s. 185). Pośw ięcony tej spraw ie rozdział nie przekonuje jednak czytelnika, by wybór gatunku w ypow iedzi m iał jakikolw iek w pływ na jej św iatopoglądow ą zawartość. N aw et jeśli przystać na założenia W ernera, można stw ierdzić co najw yżej, iż m ów i on o znaczeniu gatunkow ych cech dzieła dla klarow ności, czytelności św iatopoglądow ej ekspresji. N iezależnie od tego, że trudno przyjąć proponowaną przez autora charakterystykę opowiadania, eseju, pow ieści realistycznej, pow iedzieć trzeba, iż tak abstrakcyjne, oderw ane od historii ujęcie nie m ogło doprowadzić do praktycznej realizacji tezy o św iatopoglądow ym znaczeniu w yboru formy. Na czytelniczą interpretację światopoglądu pisarza w pływ ać bow iem m oże nie to, czy posługuje się on form ą eseju w ogóle lub opow iadania w ogóle, lecz to, jakie historyczne odm iany tych form ( konw encje ) realizuje; a także jak ow e form y m ają

8 R E C E N Z J E 337 się do w spółczesnej odbiorcy synchronii literatury. Znamienne, że w pow ieści realistycznej zajm uje W ernera jedynie epickość: tym sposobem zdejm uje z niej krytyk konkretnie historyczne cechy, w łącza ją do statystycznego repertuaru form. Dzięki sw ej pełnej atom izacji, wrodzonej niechęci do zw iązków w zajem nych, konstrukcje planu w yrażenia nigdy nie popadają w konflikt z zam ierzoną przez pisarza w izją św iata. P oniew aż w szystko, co ma charakter całościow y, m ieści się w planie treści dzieła, nie m oże być m ow y o niedopasowaniu konstrukcji do św iatopoglądu. W bogatym zbiorze rozwiązań m ożliw ych autor zaw sze znajduje chw yty dosłow nie w yrażające jego osobiste intencje. N ieistotne jest historyczne pochodzenie reguł, kto i kiedy ich używ ał: elastyczność języka, jak i poszczególnych technik literackich, jest ogrom na (s. 189). Słabym punktem tego stanow iska pozostaje niejasność co do gw arancji czytelności dzieła literackiego. N ie w iadom o do końca, jak m ożliw y jest kontakt m iędzy autorem a publicznością, skoro jego podstaw ą nie są przysw ojone przez obie strony konw encje m ów ienia. N ie w iadom o również, w jaki sposób krytyk poprzez luźno stow arzyszone cechy form alne dzieła m oże dotrzeć do konsekw entnie całościow ej w izji św iata. W tych w arunkach przew agę nad problem atyką odczytyw ania sensów dzieła uzyskała w Z w y c za jn e j apokalipsie problem atyka usensow niania św iata przez literaturę. W erner nie odrzucił jednak kategorii konw encji ostatecznie, nie zerw ał z nią w szystkich pozytyw nych w ięzi. W jego książce znalazło się sporo zdań, do których bez szkody dla ich istotnego sensu m ożna w prow adzić słow o konw encja w znaczeniu przeciw staw nym obranem u przez krytyka. Np. za podstaw ow y środek nasycania refleksją m oralną suchej, behaw iorystycznej narracji opowiadań Borowskiego uznaje W erner kontrast m iędzy przedm iotem rzeczyw istością bozu koncentracyjnego a sposobem opisywania. Kontrast ten nie da się przecież pojąć inaczej niż jako opozycja pisarza w obec pew nej utartej konwencji przedstawiania rzeczy w strząsających, okrutnych itd. Inny przykład: istotne dla Z w ycza jn ej apokalipsy pojęcie m odelu zdefiniow ać można jako zakorzeniony społecznie system konw encji budow ania św iata przedstawionego i narracji, system zw iązany z pew nym i spójnym i założeniam i św iatopoglądow ym i. P ow iem w ięcej: kategoria konw encji w sw ym zw ykłym sensie, nie zniekształcona przez w łączenie do ujem nego pola term inologii, rzutuje na stanow isko teoretyczne przebijające przez całą książkę Wernera. Otóż im m ocniej postępowanie krytyczne akcentuje przedm iotow ą autonom ię tekstu literackiego, tym silniej upośrednia ono denotacyjną w ięź dzieła z rzeczyw istością, tym trudniejszy staje się problem praw dziw ości literatury. Jeśli w szakże przyjąć, że pisarz dysponuje form ą literacką do końca posłuszną, problem rozw iązuje się sam : praw dziw e są utwory, w których autor w yraził praw dziw y św iatopogląd. Tak też w gruncie rzeczy staw ia spraw ę Werner. Bliższa jest mu w izja św iata Borowskiego, dlatego sugeruje odbiorcy, że choć opow iadania tego pisarza są, podobnie jak literatura m artyrologiczna, nie w e w szystkim w ierne faktom, to przecież ujm ują niedostępną owej literaturze istotę funkcjonow ania obozu. W sw oich deklaracjach na ten tem at odżegnuje się jednak W erner od takiego rozstrzygnięcia. Zapewnia, że utwory literackie interesują go w yłącznie jako sw oiste propozycje poznaw cze, że ocenia ich płodność poznaw czą a nie praw dziw ość. W w ypow iedzi krytycznej zdania autotem atyczne definiują zaw sze tow arzyszącą im praktykę interpretacyjną i przeciw nie sam e są przez nią definiow ane; w w ypow iedzi takiej nie ma m iejsca na deklaracje gołosłow ne. W spom niane zapew nienia W ernera rów nież otrzym ały swój praktyczny ekw iw alent: jest nim technika ujaw niania stosunku dzieła literackiego do rzeczyw istości. Jedyną metodą, jaką posługuje się w tym celu autor Z w ycza jn ej apokalipsy, jest zestaw ienie A 22 P a m i ę t n i k L i t e r a c k i 1972, z. 4

9 338 R E C E N Z J E badanego dzieła z tekstam i traktow anym i na rów ni z nim jako zapis św iatopoglądow ego a priori. Tym sam ym stosunek ów zam yka się w obrębie konstrukcji dzieła, krytyk zaś akceptuje tezę o przedm iotowej sam oistności w ypow iedzi literackiej! W skazane tu pęknięcie rozprawy W ernera m ożna interpretow ać w kategoriach nacisku tradycji krytycznej. M yślę jednak, że jest ono przede w szystkim skutkiem połączenia stylizacji na refleksję historyczną, opisującą rzeczyw istość zew nętrzną w obec ludzkiej świadom ości, z aprobatą dla stanow iska filozoficznego, przyjm owanego także przez krytykę, która w centrum sw ojego system u pojęciow ego um ieszcza kategorię konw encji. Zdaniem W ernera bow iem św iat sam z siebie nie ma żadnego porządku, który by czekał na odw zorowanie w utw orze literackim. W szelki porządek jest konstytuow any przez ludzką refleksję (nb. w książce tej nigdzie nie m ów i się pozytyw nie o obiektywnej rzeczyw istości ). Autor w inw entarzu term inów Wernera jest uczestnikiem surowego, proszącego o nadanie sensu doświadczenia historii. U czestnictw o to zagraża podstaw ow ym w artościom jednostki ludzkiej. Reakcją pisarza jest stw orzenie całościow ej w izji św iata w yjaśniającej dośw iadczenie historyczne zbiorowości. Staje się autor podmiotem światopoglądu, definiow a nego w Z w ycza jn ej apokalipsie nieodm iennie jako odpowiedź na pytanie o źródła zła w ludzkim św iecie. I taki jest ściśle literacki aspekt kategorii autora w indeksie term inologicznym tej książki. Postaw a krytyczna W ernera zakłada tak mocną ingerencję św iatopoglądu w zw iązki dzieła z rzeczyw istością, iż spoza św iatopoglądu nie w idać już niem al dzieła, a rzeczyw istość jedynie w św iatopoglądzie przybiera kształt określony. Redukcja tego, co swoiste, literackie, do św iatopoglądow ej koherencji um ieszcza dzieło pisarza w jednym szeregu z reportażem, w spom nieniem, publicystyką, film em w szystkie te rodzaje tekstów w eszły do m odelu literatury m artyrologicznej. Różnicuje je w Z w ycza jn ej apokalipsie niem al w yłącznie uzależniony od ich treści św iatopoglądowych podział na w ypow iedzi stanow iące tylko przedmiot interpretacji oraz teksty w ykorzystyw ane także w funkcji narzędzi. D zięki tem u na skrzydełku sw ojej książki m ógł W erner napisać: Porusza się ona na pograniczu różnych dyscyplin hum anistyki [...]. Język krytyczny Z w ycza jn ej apokalipsy jest dość dokładnie przeciw staw ny moim nawykom teoretycznym. Uważam, że św iatopogląd autora, w ielorako zależny od świadom ości społecznej, i historycznie określony zespół literackich konw encji w sposób rów nie istotny pośredniczą m iędzy dziełem a rzeczyw istością. Kategorie św iatopoglądu i konw encji nie m uszą się bynajm niej w ykluczać! Tekst artystyczny uczestniczy nie tylko w tradycji m yślow ej, lecz także w literackiej. To w jej języku pisarz form ułuje zaw sze swój św iatopogląd. W konsekw encji zaś m iejsca literatury w e w spółczesnej kulturze nie da się opisać zacierając jej odm ienność od innych rodzajów aktyw ności kultąralnej. Na pograniczu różnych dyscyplin hum anistyki trzeba nam poruszać się ostrożniej, niż robi to Werner. M arian P lachecki PROBLEMY SOCJOLOGII LITERATURY. Pod redakcją Janusza Sławińskiego. W rocław W arszawa Kraków Gdańsk Zakład Narodowy im ienia Ossolińskich W ydaw nictw o Polskiej A kadem ii Nauk, ss. 502, 4 nlb. Z D ziejów Form A rtystycznych w Literaturze P olskiej. K om itet Redakcyjny: Janusz Sła