ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PSYCHOLOGICA 8, 2004 WSTE P

Transkrypt

1 ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PSYCHOLOGICA 8, 2004 JAN CHODKIEWICZ Zakład Psychologii Zdrowia Instytut Psychologii UŁ PROBLEM AKCEPTACJI CHOROBY U OSÓB UZALEŻNIONYCH OD ALKOHOLU. ZNACZENIE ZASOBÓW OSOBISTYCH WSTE P Współczesna psychologia zdrowia dużo miejsca poświęca problematyce dotyczącej przewlekłych chorób oraz przystosowau się do ch. Przystosowae opisywane jest jako złożony i skomplikowany proces, na który wpływają zarówno uwarunkowaa zewnętrzne (nastawiee otoczea, sytuacja życiowa pacjenta) jak i właściwości jednostki (cechy osobowościowe i temperamentalne, preferowane sposoby radzea sobie ze stresem, przekonaa i oczekiwaa). W wyku tego procesu dochodzi do ukształtowaa się u pacjenta złożonego systemu przekonań zwanych obrazem choroby. Na obraz ten składają się przekonaa odnoszące się do istoty choroby (czym jest, jak się objawia), a także jej przyczyn i rokowaa (Dolińska-Zygmunt 1996; Lazarus 1997; Sheridan, Radmacher 1998; Heszen-Niejodek 2000). W procesie przystosowaa do przewlekłej choroby istotną rolę odgrywa jej akceptacja. Akceptacja choroby wiąże się z uznaem faktu jej wystąpiea, co prowadzi do koeczności dokonaa licznych ograczeń i zmian w dotychczasowym życiu. Akceptacja choroby jest dla wielu pacjentów problemem, z którym zmagają się przez cały czas jej trwaa. Jej brak lub ski poziom są przyczyną estosowaa się do zaleceń lekarzy, prób leczea się,,na własną rękę lub dezawuowaa sensu leczea (Dolińska-Zygmunt 1996; Jarosiewicz 1996; Juczyński, Adamiak 2000). Dominujący w Polsce model leczea osób uzależonych od alkoholu zakłada, że alkoholizm jest euleczalną, przewlekłą, chroczną i potencjale śmiertelną chorobą, a celem terapii jest pomoc w radzeu sobie z ą i akceptacja wykających z tego faktu ograczeń, czyli pełna rezygnacja [123]

2 124 Jan Chodkiewicz z alkoholu (Woronowicz 1992; Cierpiałkowska 1997; Mellibruda 2000). Ponadto leczee choroby wymaga wprowadzea w życiu bardzo głębokich zmian, dotyczących kontaktu ze sobą i relacji z bliskimi, sposobu spędzaa wolnego czasu, doboru znajomych i wielu innych. Niektórzy pacjenci muszą przeorgazować całe swoje życie. Dla wielu z ch informacja o chorobie jest czymś zupełe nowym i stanowi ogromne zaskoczee. W literaturze przedmiotu spotkać można doesiea sugerujące, że wymieone powyżej cechy choroby alkoholowej są jednym z wyznaczków ezwykle trudnej psychologicze i społecze sytuacji, w której znajdują się alkoholicy zarówno w trakcie jak i po leczeu (Jakubik, Kowaluk 1997). Nieliczne badaa nad akceptacją uzależea wskazują na jej istotną dla utrzymywaa abstynencji rolę. Przekonaa odnośe do alkoholizmu jako przewlekłej choroby okazały się istotnym czynkiem wpływającym na przerwae abstynencji. Bada, którzy uważali alkoholizm za chorobę euleczalną, istote rzadziej powracali do picia, ż osoby wierzące w możliwość picia kontrolowanego (Kulka i in. 1998). W badaach zachodch Pfrang (za: Ślaski 1997), stwierdził, że przyjęcie przez pacjenta faktu uzależea jako choroby powoduje wzrost pozytywnego ustosunkowaa się do leczea i dłuższy okres abstynencji po terapii. Róweż badaa własne, dotyczące predyktorów utrzymywaa abstynencji w grupie mężczyzn uzależonych, wykazały, że akceptacja choroby, zarówno na początku jak i końcu terapii, jest predyktorem utrzymywaa abstynencji w okresie roku po ukończeu leczea (Chodkiewicz 2001). Wżadnych z dotychczasowych badań e określano szczegółowych czynków mających związek z akceptacją przez pacjentów własnego uzależea. Wśród zmiennych tych znacząca rola przypadać może zasobom osobistym. Zasoby osobiste określa się jako:,,względe stałe czynki osobowe i społeczne, które wpływają na sposób, w jaki jednostka próbuje opanować kryzysy życiowe i transakcje stresowe (Moos, Schaefer 1993, s. 234). Pojęcie zasobów używane najczęściej w odesieu do zmagaa się ze stresem może być ujmowane w znaczeu szerszym jako zewnętrzne i wewnętrzne możliwości, które posiada jednostka i które wpływają na jej funkcjonowae (Chodkiewicz 2001). Badae znaczea zasobów osobistych dla różnorodnych aspektów funkcjonowaa alkoholików może odegrać ważną rolę w identyfikowau osób zagrożonych powrotem do picia i podejmowau w stosunku do ch określonych oddziaływań terapeutycznych. Celem przeprowadzonych badań było uchwycee zależności pomiędzy akceptacją uzależea jako choroby a utrzymywaem abstynencji przez pacjentów. Podjęto róweż próbę znaleziea wśród zasobów osobistych tych, które wiążą się zakceptacjąchoroby. Zasoby osobiste podzielono na: związane ze stresem i radzeem sobie, przekonaa i oczekiwaa (poczucie własnej

3 Problem akceptacji choroby u osób uzależonych od alkoholu skuteczności i wartości, poczucie wartości własnego zdrowia i satysfakcji życiowej, dyspozycyjny optymizmu) oraz predyspozycje osobowościowe (kontrola emocji, obraz siebie, lęk rozumiany jako stan i cecha). MATERIAŁ I METODA Osoby badane Prezentowane wyki są częścią badań, których celem było ustalee predyktorów utrzymaa abstynencji. Badaa wykonano w Miejskim Ośrodku Profilaktyki i Terapii Uzależeń w Łodzi. W celu wyselekcjonowaa homogecznej grupy pacjentów, do badań wybrano mężczyzn uczestczących w terapii ambulatoryjnej (jest to najpopularejsza forma terapii). Wszyscy spełali kryterium uzależea według ICD-10, potwierdzone badaem psychiatrycznym. Z badań wykluczono osoby ze zmianami orgacznymi w ośrodkowym układzie nerwowym. Procedura badawcza Pacjenci zostali zbada dwukrote: na początku (N =194) i końcu leczea (tj. po okresie 6 miesięcy N = 94). Po roku od ukończea terapii pacjenci otrzymywali do wypełea ankietę. Zawierała ona pytaa dotyczące ogólnego funkcjonowaa i utrzymywaa abstynencji. Spośród osób, które odpowiedziały, wyodrębono grupę utrzymującą abstynencję w okresie roku od zakończea terapii (A 52) oraz grupę osób, które abstynencję przerwały (B 28). Narzędzia badawcze W badaach zastosowano: 1. W odesieu do akceptacji choroby: 1) Skalę Akceptacji Choroby (AIS) B. J. Felton, T. A. Revenson, G. A. Hinrichsen. 2. W odesieu do zasobów osobistych: 1) Skalę Spostrzeganego Stresu (SOS) S. Cohen, T. Kamarck, R. Mermelstein;

4 126 Jan Chodkiewicz 2) Wielowymiarowy Inwentarz Radzea Sobie (COPE) Ch. S. Carver, M. Scheier, J. K. Weintraub; 3) Test Orientacji Życiowej (LOT) R M. Scheier, Ch. S. Carver, M. W. Bridges; 4) Skalę Poczucia Własnej Wartości (RSES) M. Rosenberg; 5) Skalę Uogólonej Własnej Skuteczności (GSES) wersja polska R. Schwarzer, M. Jeruzalem, Z. Juczyński; 6) Skalę Satysfakcji Życiowej (SWLS) E. Diener, R. A. Emmons, R. J. Larson, S. Griffin; 7) Skalę Wartości Zdrowia (HVS) R. R. Lau. K. A. Hartman, J. E. Ware; 8) Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (STAI) wersja polska C. D. Spielberger, K. Wrześewski, T. Sosnowski; 9) Test Przymiotków (ACL) H. G. Gough, A. B. Heilbrun. Wszystkie zastosowane narzędzia posiadają zadowalające właściwości psychometryczne (Wrześewski, Sosnowski 1987; Drwal 1995; Juczyński, 2001). WYNIKI BADAŃ Charakterystyka badanej grupy W pierwszym etapie badań wzięło udział 194 alkoholików. Większość z ch to mężczyź w wieku lat, żonaci, z wykształceem średm, pracujący, robotcy. Pełną charakterystykę badanej grupy przedstawia tab. 1. Tabela 1 Charakterystyka badanej grupy przed rozpoczęciem terapii (N = 194) N % Wiek (lata) , , ,3 Stan cywilny kawaler 28 14,4 żonaty ,1 rozwiedziony 30 15,5 wdowiec 2 1,0

5 Problem akceptacji choroby u osób uzależonych od alkoholu N % Tabela 1 (cd.) Wykształcee podstawowe/zasadcze 58 29,9 średe 88 45,4 wyższe 48 24,7 Zatrudee bezrobotny 54 27,8 pracuje ,1 renta/emerytura 2 1,0 Zawód robotk ,9 pracowk umysłowy 64 33,0 wolny zawód 8 4,1 Akceptacja choroby a utrzymywae abstynencji Jak pokazano w tab. 2 zarówno w momencie rozpoczęcia terapii, jak i przy jej zakończeu, pomiędzy grupą utrzymującą abstynencję i grupą, która powróciła do picia isteją statystycze istotne różce dotyczące akceptacji choroby. W grupie abstynentów akceptacja jest istote wyższa równo na początku, jak i na końcu terapii. Różcy tej e weluje wzrost akceptacji w obydwu grupach zaistały w trakcie leczea. Tabela 2 Średe wartości uzyskane w Skali Akceptacji Choroby porównae wyków grupy utrzymującej (grupa A) i przerywającej abstynencję (grupa B) na początku i końcu terapii oraz istotność zmian zaistałych w jej trakcie w obydwu grupach Grupa A (N = 52) Grupa B (N = 28) pierwsze drugie pierwsze drugie badae badae p badae badae p M SD M SD M SD M SD Akceptacja choroby 26,20 32,69 22,43 28,85 *** 6,69 4,22 5,37 5,50 p 1 p 2 ** ** ** ** p 0,05, *** p 0,01, p poziom istotności, p 1 stotne statystycze różce pomiędzy grupami na początku terapii, p 2 istotne statystycze różce pomiędzy grupami na końcu terapii.

6 128 Jan Chodkiewicz Zasoby osobiste a akceptacja choroby Aby sprawdzić, czy zasoby osobiste odgrywają rolę w akceptacji choroby obliczono współczynki korelacji pomiędzy AIS a pozostałymi zastosowanymi narzędziami. Wyki pokazano w tab Zaobserwowane zależności odnoszą się do początkowego etapu leczea, gdyż właśe wtedy możliwe jest podjęcie koecznych działań terapeutycznych. Akceptacja choroby koreluje na poziomie istotnym statystycze z szeregiem stosowanych strategii radzea sobie ze stresem (tab. 3). Takie strategie jak: aktywne radzee sobie (podejmowae określonych działań w celu ukęcia stresora), planowae (zastanawiae się, jak radzić sobie ze stresem, jakie podjąć kroki aby najlepiej opanować problem) i pozytywne przewartościowae (dostrzegae w sytuacjach stresowych aspektów pozytywnych), są dodato powiązane z badaną zmienną, podczas gdy: odwracae uwagi, zaprzestae działaa i używae alkoholu/narkotyków akceptacji e sprzyjają. Na uwagę zasługuje bardzo istotna zależność pomiędzy akceptacją choroby a natężeem odczuwanego stresu. Osoby subiektywe odczuwające znaczny stres mogą e akceptować informacji dotyczących własnego uzależea, a więc róweż e wprowadzać w życie zmian sprzyjających utrzymywau abstynencji. Tabela 3 Istotne statystycze współczynki korelacji pomiędzy natężeem odczuwanego stresu (SOS), stratyegiami radzea sobie ze stresem (COPE) a poziomem akceptacji choroby Akceptacja choroby Natężee odczuwanego stresu 0,50** Strategie radzea sobie: Aktywne radzee sobie 0,21* Planowae 0,39* Poszukiwae wsparcia instrumentalnego Poszukiwae wsparcia emocjonalnego Ukae konkurencyjnych działań Zwrot ku religii Pozytywne przewartościowae 0,22* Powstrzymae się od działaa Akceptacja Koncentracja na emocjach Zaprzeczae Odwracae uwagi 0,18* Zaprzestae działaa 0,44** Używae alkoholu i narkotyków 0,40** Poczucie humoru * p 0,01; ** p 0,001 (p poziom istotności); korelacja eistotna.

7 Problem akceptacji choroby u osób uzależonych od alkoholu Podobe, jak w odesieu do strategii radzea sobie ze stresem, szereg istotnych zależności występuje pomiędzy akceptacją choroby a przekonaami i oczekiwaami oraz predyspozycjami osobowościowymi (tab. 4). Pozytywną zależność potwierdzono w odesieu do licznych zmiennych: poczucia własnej wartości, skuteczności, satysfakcji życiowej, dyspozycyjnego optymizmu. Podobe, jak odczuwany stres, lęk (zarówno jako stan jak i cecha) negatywe koreluje z uznaem własnego uzależea i jego następstw dla własnego życia. Na uwagę zasługuje fakt, że przekonaa związane z wartościowaem własnego zdrowia e wpływają na akceptację choroby, pomimo że pacjenci są w większości przekona o negatywnym wpływie picia alkoholu na własne zdrowie. Tabela 4 Istotne statystycze współczynki korelacji pomiędzy przekonaami, oczekiwaami oraz predyspozycjami osobowościowymi a akceptacją choroby Akceptacja choroby Przekonaa i oczekiwaa Poczucie własnej wartości 0,49** Poczucie własnej skuteczności 0,51** Satysfakcja życiowa 0,45** Poczucie wartości własnego zdrowia Predyspozycje osobowościowe Dyspozycyjny optymizm 0,32** Kontrola emocji: lęk Kontrola emocji: gew Kontrola emocji: depresja Lęk: stan 0,35** Lęk: cecha 0,55** ** p jak w tab. 3. Interesujące zależności otrzymano róweż w odesieu do aspektów obrazu siebie mierzonego Testem Przymiotków (w aspekcie,,ja realnego ). Tabela 5 pokazuje współczynki korelacji pomiędzy Skalą Akceptacji Choroby a 37 skalami testu. Z akceptacją choroby dodato wiążą się: pozytywna samoocena i łatwość przystosowaa się (liczba przymiotków pozytywnych, typowość), pracowitość, ukierunkowae na realizację celów, ambicja, poczucie obowiązku, umiejętność kontroli impulsów (potrzeby osiągęć, dominacji, wytrwałości, porządku, zaufae do siebie, przystosowae osobiste, idealny obraz siebie), a także dążee do pozytywnych relacji z ludźmi (potrzeby opiekowaa się i afiliacji).ważna jest róweż umiejętność realizacji dorosłych ról życiowych (wychowawczy rodzic, dorosły). Natomiast im bardziej osoba

8 130 Jan Chodkiewicz uzależona od alkoholu jest pesymistycze nastawiona do siebie i życia oraz zmienna w nastrojach i oczekiwaach (liczba przymiotków negatywnych, potrzeba zmian), tym słabiej akceptuje swoją chorobę. Negatywne znaczee ma róweż eumiejętność odejścia od ról dziecięcych i oryginalność w myśleu i spostrzegau (adoptowane dziecko, wysoka oryginalność, wysoka inteligencja). Tabela 5 Istotne statystycze współczynki korelacji pomiędzy skalami testu ACL a akceptacją choroby Lp. Nazwa skali Akceptacja choroby Całkowita liczba zaznaczonych przymiotków 2. Liczba przymiotków pozytywnych 0,47* 3. Liczba przymiotków negatywnych 0,36* 4. Typowość 0,42 5. Potrzeba osiągęć 0,43** 6. Potrzeba dominacji 0,36** 7. Potrzeba wytrwałości 0,64** 8. Potrzeba porządku 0,53** 9. Potrzeba rozumiea siebie i innych 10. Potrzeba opiekowaa się 0,35** 11. Potrzeba afiliacji 0,44** 12. Potrzeba kontaktów heteroseksualnych 13. Potrzeba ujawaa się 14. Potrzeba autonomii 15. Potrzeba agresji 16. Potrzeba zmian 0,39** 17. Potrzeba wsparcia ze strony innych 18. Potrzeba pożaa się 19. Potrzeba podporządkowaa 20. Gotowość na poradę 21. Samokontrola 22. Zaufae do siebie 0,34** 23. Przystosowae osobiste 0,28* 24. Skala idealnego obrazu siebie 0,36** 25. Osobowości twórczej 26. Skala zdolności przywódczych 0,36** 27. Skala męskości 28. Skala kobiecości 29. Krytyczny rodzic 30. Wychowawczy rodzic 0,41** 31. Dorosły 0,39** 32. Wolne dziecko 33. Adoptowane dziecko 0,48**

9 Problem akceptacji choroby u osób uzależonych od alkoholu Wysoka oryginalność, ska inteligencja 35. Wysoka oryginalność, wysoka inteligencja 0,40** 36. Niska oryginalność, ska inteligencja 37. Niska oryginalność, wysoka inteligencja * p, ** p jak w tab. 3. Tabela 5 (cd.) WNIOSKI 1. W procesie przystosowaa się pacjenta do przewlekłej choroby istotne znaczee przypisuje się jej akceptacji. Zmienna ta odgrywa róweż ważną rolę w odesieu do choroby, jaką jest uzależee od alkoholu. Pacjenci, którzy po terapii utrzymują abstynencję w porównau z tymi, którzy powracają do picia już w początkowym etapie leczea, w większym stopu akceptują alkoholizm jako chorobę. 2. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzić można, iż najbardziej pomocne dla akceptacji choroby są m. in. aktywne strategie radzea sobie ze stresem, przekonaa o własnej wartości i skuteczności, spostrzegae rzeczywistości przez pryzmat dodatch stron, pozytywna samoocena i dążee do zadowalających relacji z otoczeem. Istotna jest róweż umiejętność podejmowaa i wchodzea w dorosłe role społeczne. Pacjenci posiadający te cechy wydają się osobami mającymi silne ego, co może prowadzić do tego, że,,bycie chorym powoduje u ch mejsze obciążee i słabszy lęk przed reakcją otoczea. 3. Pacjenci odczuwający duże natężee stresu, lękowi, stosujący ukające sposoby radzea sobie ze stresem mogą mieć większe ż pozostali trudności z przystosowaem do choroby alkoholowej. Grupa ta winna być poddana zintensyfikowanym działaom terapeutycznym. 4. Poeważ e wszyscy pacjenci są w równym stopu gotowi do przyjęcia przekazywanych im informacji o chorobie alkoholowej, terapia osób uzależonych powinna być rozszerzona o elementy poznawczo-behawioralne. Ujęcie to istotną rolę w genezie zachowań przypisuje przekonaom i oczekiwaom. Jest róweż mej dyrektywne, przez co umożliwia przedyskutowae z pacjentami ich obaw, wątpliwości i lęków. 5. Pacjenci rozpoczynający terapię odwykową win być diagnozowa pod kątem natężea określonych zasobów osobistych oraz posiadanej wiedzy o chorobie alkoholowej.

10 132 Jan Chodkiewicz BIBLIOGRAFIA C h o d k i e w i c z J. (2001), Predyktory efektywności terapii mężczyzn uzależonych od alkoholu, Zakład Psychologii Zdrowia, Łódź, epublikowana praca doktorska C i e r p i a ł k o w s k a L. (1997), Alkoholizm. Małżeństwa w procesie zdrowiea, Wydawctwo Naukowe UAM, Poznań Dolińs k a - Z y g m u n t G. (1996), Podmiotowe uwarunkowaa zachowaa się pacjenta wobec własnej choroby, [w:] G. D o l i ń s k a - Z y g m u n t (red.), Elementy psychologii zdrowia, Wydawctwo UW, Wrocław, D r w a l R. Ł. (1995), Adaptacja kwestionariuszy osobowości, Wydawctwo Naukowe PWN, Warszawa H e s z e n - N i e j o d e k I. (2000), Psychologiczne problemy chorych somatycze, [w:] J. S t r e l a u (red.), Psychologia, t. 3, GWP, Gdańsk, J a k u b i k A., K o w a l u k B. (1997), Wsparcie społeczne a utrzymae abstynencji u mężczyzn uzależonych od alkoholu,,,alkoholizm i Narkomaa, 1, 26, J a r o s i e w i c z H. (1996),,,Gotowość do leczea się jako jeden z warunków zachowań prozdrowotnych, [w:] G. Dolińs k a - Z y g m u n t (red.), Elementy psychologii zdrowia, Wydawctwo UW, Wrocław, J u c z y ń s k i Z. (2001), Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, Pracowa Testów Psychologicznych, Warszawa Juczyńs k i Z., A d a m i a k G. (2000), Psychologiczne i behawioralne wyznaczki jakości życia chorych ze stwardeem rozsianym,,,polski Merkuriusz Lekarski, 8, 48, Kulka Z., Świątkiewicz G., ZielińskiA.(1998),Interpersonalne i intrapersonalne predyktory nawrotów picia alkoholu,,,alkoholizm i Narkomaa, 2, 3, L a z a r u s R. (1997), Radzee sobie ze stresem wywołanym choroba, [w:] A. K a p l u n (red.), Promocja zdrowia w chorobach przewlekłych, IMP, Łódź, 3 16 M e l l i b r u d a J. (2000), Psychologiczna problematyka uzależea od alkoholu i narkotyków, [w:] J. S t r e l a u (red.) Psychologia, t. 3, GWP, Gdańsk, M o o s R. H., S c h a e f e r J. A. (1993), Coping Resources and Process: Current Concepts and Mesasures, [w:] L. G o l d b e r g e r, S. B r e z n i t s (eds), Handbook of Stress: Theoretical and Clical Aspects, The Free Press, New York, 234 S h e r i d o n Ch., R a d m a c h e r S. (1998), Psychologia zdrowia, IPZ, Warszawa Ś l a s k i S. (1997), Przegla d badań nad czynkami warunkuja cymi efektywność leczea osób uzależonych od alkoholu,,,studia z Psychologii, 8, W o r o n o w i c z B. (1992), Pijaństwo a zespół uzależea od alkoholu, [w:] B. W o r o n o w i c z (red.), Zespół uzależea od alkoholu, IPiN, Warszawa, 6 9 Wrześn i e w s k i K., S o s n o w s k i T. (1987), Inwentarz Stanu i Cechy Lęku, PTP, Warszawa JAN CHODKIEWICZ ACCEPTANCE OF ILLNESS PROBLEM AMONG ALCOHOL DEPENDENT PEOPLE THE IMPORTANCE OF PERSONAL RESOURCES Disease acceptance plays great importance in process of accommodation for chroc disease. The study was aimed at the evaluation of the effect of acceptance of addiction from alcohol as a disease on long-term abstinence among male alcoholics attending in outpatient clics. The attempt of finding personal resources which are connected with disease acceptance was taken too.

11 Problem akceptacji choroby u osób uzależonych od alkoholu The patients were evaluated twice: at the beginng (N = 194) and the end of therapy (N = 98). According to the results of a questionnaire two subgroups on the grounds of the duration of their abstinence after alcohol treatment were distinguished. The first subgroup of 52 patients (A) abstained for over 12 months, while the other (B) included 28 patients who had relapses in that period. On the beginng of the therapy the disease acceptance differentiate patients from these two groups. A-group patients has statistical higher level of disease acceptance than B-group patients. This difference is invariable despite of growth of disease acceptance in both groups in the course of treatment. Most helpful for disease acceptance happen the personal resources like: preference of active ways of coping with stress, a sense of self-worth and efficacy, satisfaction with life, optimism and low level of fear. The great importance have also need of endurance, achievements and order. Key words: personal resources, disease acceptance, alcohol dependence.