KONCENTRACJA W PRZETWÓRSTWIE PRODUKTÓW ROŒLINNYCH W WYBRANYCH KRAJACH UE

Transkrypt

1 J Go³êbiewski STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom VIII zeszyt Jaros³aw Go³êbiewski Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie KONCENTRACJA W PRZETWÓRSTWIE PRODUKTÓW ROŒLINNYCH W WYBRANYCH KRAJACH UE CONCENTRATION IN THE PROCESSING OF VEGETABLE PRODUCTS IN THE CHOSEN UE COUNTRIES S³owa kluczowe: koncentracja, przemys³ spo ywczy, produkty roœlinne Key words: concentration, food industry, plant products Synopsis Celem opracowania jest przedstawienie uwarunkowañ i przejawów procesów koncentracji w przetwórstwie produktów roœlinnych w wybranych krajach UE W szczególnoœci analiza powinna okreœliæ kierunki zmian w strukturze podmiotowej przetwórstwa produktów roœlinnych w krajach UE i zmiany w strukturze przetwórstwa spo ywczego w Polsce w latach - Badaniem zosta³y objête te sfery przetwórstwa spo ywczego, które zajmuj¹ siê przerobem produktów roœlinnych Podstaw¹ Ÿród³ow¹ badañ by³y dane Eurostatu, GUS i analizy sektorowe poszczególnych bran przetwórstwa spo ywczego Wstêp Przemys³ spo ywczy stanowi w Polsce wa ne ogniwo systemu marketingowego ywnoœci ¹czy on sferê produkcji rolniczej z ogniwami handlu i konsumpcji Od roku w sferze tej maj¹ miejsce zmiany strukturalne Podstawowymi uwarunkowaniami tych zmian by³y procesy transformacji systemowej w ostatniej dekadzie XX w, procesy dostosowañ do integracji z Uni¹ Europejsk¹, oddzia³ywanie procesów globalizacji rynków miêdzynarodowych Jednym z istotnych efektów tych procesów w przemyœle spo ywczym jest koncentracja przetwórstwa Koncentracja mo e byæ bardzo ró nie rozumiana Pokorska i in [] wskazuj¹, i jest to proces narastania przewagi iloœciowej danej grupy przedsiêbiorstw w ca³ej zbiorowoœci w okreœlonym sektorze gospodarki Wyodrêbniaj¹ oni pojêcie koncentracji rynkowej i koncentracji kapita³owej Koncentracja rynkowa oznacza zdominowanie danego rynku przez najwiêkszych sprzedawców Kumulowanie zasobów rzeczowych, finansowych i kadrowych przedsiêbiorstw jest okreœlane mianem koncentracji kapita³owej Buchholz [] wskazuje, i koncentracja w agrobiznesie ma swoje przyczyny wewnêtrzne i zewnêtrzne Koncentracja wewnêtrzna nastêpuje przez tworzenie nowych potencja³ów (budynki, maszyny) Koncentracja zewnêtrzna nastêpuje przez nabycie udzia- ³ów (tworzenie koncernów), albo przez ³¹czenie istniej¹cych przedsiêbiorstw (fuzje) Badania Urbana i in [] wskazywa³y na niski przeciêtny poziom koncentracji przetwórstwa rolno-spo ywczego w Polsce Autorzy ci jednak podkreœlaj¹, i stopieñ koncentracji jest bardzo zró nicowany w poszczególnych kierunkach przetwórstwa spo ywczego Do sfer o najwy szym stopniu koncentracji zaliczaj¹ produkcjê: soków owocowo-warzywnych, olejów i margaryn, makaronów, frytek i chipsów Niskim poziomem koncentracji charakteryzuje siê produkcja cukru i przemia³ zbó Podkreœlaj¹ oni równie znacznie ni szy poziom koncentracji w Polsce ni w krajach UE Harrison i in [] prezentuj¹ stan koncentracji wybranych bran przemys³u spo ywczego Kanady w latach - W badaniach tych wykazuj¹ generalnie wysoki stopieñ koncentracji prze-

2 Koncentracja w przetwórstwie produktów roœlinnych w wybranych krajach UE mys³u spo ywczego w tym kraju Wskazuj¹ równie na proces redukcji stopnia koncentracji, mierzonego wskaÿnikiem CR, w przypadku takich sektorów przemys³u kanadyjskiego, jak przetwórstwo zbó (z, do,7), produkcja olejów i t³uszczów (z, do,), p³atki œniadaniowe (, do,) Wzrost poziomu wskaÿnika CR obserwowano natomiast w sektorze kawy i herbaty Nie zmieni³a siê struktura produkcji cukru (,) Haris i in [] wskazuj¹, i konsolidacja i pog³êbienie przetwórstwa poci¹ga za sob¹ równie tendencjê w kierunku koncentracji przetwórstwa spo ywczego w USA Obserwuje siê tam bimodalny model struktury przetwórstwa, w którym du e przedsiêbiorstwa kontynuuj¹ wzrost przez fuzje i przejêcia innych firm, a bardzo ma³e zak³ady rozpoczynaj¹ dzia³alnoœæ polegaj¹c¹ na obs³udze nisz rynkowych Chechelski [] wskazuje na postêpuj¹cy proces ekspansji firm globalnych (miêdzy innymi amerykañskich) w przemyœle spo ywczym w Polsce Prezentuje on znaczenie firm dzia³aj¹cych na skalê œwiatow¹ w wybranych bran ach przemys³u Wskazuje, i takie sektory, jak: przemys³ cukierniczy, cukrowniczy, koncentratów spo ywczych, olejarski charakteryzuj¹ siê œrednim lub wysokim stopniem zglobalizowania Celem opracowania jest przedstawienie uwarunkowañ i przejawów procesów koncentracji w przetwórstwie produktów roœlinnych w wybranych krajach UE W szczególnoœci analiza powinna okreœliæ: kierunki zmian w strukturze podmiotowej przetwórstwa produktów roœlinnych w krajach UE, zmiany w strukturze przetwórstwa spo ywczego w Polsce na pocz¹tku XXI w Zakres i metodyka badañ Pomiar procesów koncentracji na rynkach podstawowych przetworów roœlinnych mo e byæ prowadzony w oparciu o wskaÿnik CR i indeks Herfindahla-Hirschmanna Wspó³czynnik CR okreœla udzia³ obrotów okreœlonej grupy najwiêkszych przedsiêbiorstw, np (CR) w obrotach ca³ej bran y Im wartoœæ CR jest bli sza, tym wiêksza jest koncentracja na danym rynku, im wartoœæ ta jest bli sza, tym wiêksze rozproszenie Drugi indeks pozwala stwierdziæ czy na danym rynku panuje konkurencja doskona³a czy monopol Wartoœæ zbli ona do œwiadczy o konkurencji doskona³ej panuj¹cej w sektorze, natomiast indeks o wartoœci wskazuje na pe³ny monopol Z uwagi na ograniczon¹ dostêpnoœæ danych dotycz¹cych udzia³ów wszystkich firm funkcjonuj¹cych w poszczególnych sektorach w analizie wykorzystano jedynie wskaÿnik CR [Mruk ] Badaniem objête zosta³y te sfery przetwórstwa spo ywczego, które zajmuj¹ siê przerobem produktów roœlinnych Zaliczono do nich przetwórstwo owoców i warzyw, produkcjê olejów i t³uszczów pochodzenia roœlinnego, wytwarzanie produktów przemia³u zbó, skrobi i wyrobów skrobiowych oraz produkcjê pozosta³ych wyrobów spo ywczych Przetwórstwo owoców i warzyw obejmuje takie klasy wyodrêbnione w Polskiej Klasyfikacji Dzia³alnoœci, jak: przetwórstwo i konserwowanie ziemniaków, produkcjê soków z owoców i warzyw, przetwórstwo i konserwowanie owoców i warzyw Sektor produkcji olejów i t³uszczów pochodzenia roœlinnego tworz¹ przedsiêbiorstwa wytwarzaj¹ce rafinowane oleje i t³uszcze oraz zajmuj¹ce siê produkcj¹ margaryn i podobnych t³uszczów jadalnych W przetwórstwie zbó skrobi wyodrêbniono wytwarzanie produktów przemia³u zbó i wytwarzanie skrobi i produktów skrobiowych Produkcja pozosta³ych wyrobów spo ywczych obejmuje najwiêcej klas i s¹ to: wytwarzanie pieczywa i wyrobów ciastkarskich œwie ych, produkcja wyrobów piekarskich i ciastkarskich o przed³u onej trwa³oœci, produkcja cukru, produkcja kakao, czekolady i wyrobów cukierniczych, produkcja makaronów, klusek i podobnych wyrobów m¹cznych, przetwórstwo herbaty i kawy oraz produkcja przypraw Podstaw¹ Ÿród³ow¹ badañ by³y dane Eurostat, GUS i analizy sektorowe poszczególnych bran przetwórstwa spo ywczego Zmiany struktury podmiotowej przetwórstwa produktów roœlinnych W tabeli zaprezentowano zmiany liczby przedsiêbiorstw i poziomu zatrudnienia w sferze przetwórstwa produktów roœlinnych w Polsce w latach - Przedstawione dane wskazuj¹ na generalny spadek liczby przedsiêbiorstw prowadz¹cych przetwórstwo spo ywcze W przypadku takich segmentów, jak: przetwórstwo i konserwowanie ziemniaków, produkcja pieczywa wyrobów ciastkarskich œwie ych oraz produkcja makaronów i podobnych wyrobów m¹cznych spadek ten nie

3 J Go³êbiewski Tabela Zmiany liczby przedsiêbiorstw w podstawowych roœlinnych w Polsce w latach - Bran a Produkcja artyku³ów spo ywczychi napojów Przetwórstwo owoców i warzyw: przetwórstwo i konserwowanie ziemniaków produkcja soków zowoców i warzyw przetwórstwo i konserwowanie owoców i warzyw Produkcja olejów i t³uszczów pochodzenia roœlinnego i zwierzêcego: produkcja rafinowanycholejów i t³uszczów produkcja margaryni podobnycht³uszczów jadalnych Wytwarzanie produktów przemia³uzbó, skrobi i wyro- bów skrobiowych: wytwarzanie produktów przemia³uzbó wytwarzanie skrobi i produktów skrobiowych Produkcja pozosta³ychartyku³ów spo ywczych: produkcja pieczywa i wyrobówciastkarskichœwie ych produkcja wyrobówpiekarskichi ciastkarskicho przed³u onejtrwa³oœci produkcja cukru produkcja kakao, czekoladyi wyrobów cukierniczych produkcja makaronów, klusek i podobnychwyrobów m¹cznych przetwórstwo kawyi herbaty produkcja przypraw * dane za r ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danycheurostat sektorach przetwórstwa produktów Liczba firm = Zatrudnienie = przekroczy³ % W produkcji margaryn, przemiale zbó, produkcji wyrobów piekarskich i ciastkarskich o przed³u onej trwa³oœci, cukru, kakao i czekolady spadek ten by³ znacznie wy szy i wynosi³ od do ponad % W pozosta³ych bran ach przemys³u spo ywczego zaobserwowaæ mo na wzrost liczby firm Najwiêkszym przyrostem charakteryzuje siê produkcja soków owoców i warzyw (7%) W analizowanym okresie zmniejszy³o siê równie zatrudnienie w polskim przemyœle spo ywczym Do sektorów, które zwiêkszy³y liczbê pracowników nale y zaliczyæ: produkcjê soków, olejów rafinowanych, skrobi, pieczywa i wyrobów cukierniczych, makaronów, kawy i herbaty oraz przypraw Tendencje spadkowe w liczbie przedsiêbiorstw wystêpuj¹cych w poszczególnych sektorach przemys³u spo ywczego s¹ równie widoczne w niektórych krajach UE (rys ) Analiza tego zagadnienia jest utrudniona ze wzglêdu na dostêpnoœæ porównywalnych danych Wykorzystanie wystandaryzowanych danych statystyki Eurostat wskazuje, i sytuacja w tym zakresie by³a w poszczególnych badanych krajach dosyæ mocno zró nicowana Liczba przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê przetwórstwem owoców i warzyw zwiêkszy³a siê, podobnie jak w Polsce, równie w: Austrii, Holandii, Wêgrzech i Francji W przypadku produkcji olejów i margaryn wystêpuj¹ niewielkie zmiany w liczbie przedsiêbiorstw Jedynie, (oleje), oraz zwiêkszy³y liczbê firm operuj¹cych w tych sektorach Zaprezentowane dane wskazuj¹, i w przetwórstwie zbó we wszystkich krajach wyst¹pi³ spadek liczby przedsiêbiorstw za wyj¹tkiem Austrii, Hiszpanii, Holandii i Wêgier W przemyœle spo ywczym funkcjonuj¹ przedsiêbiorstwa o ró nej wielkoœci Podstawowymi zmiennymi ró nicuj¹cymi wielkoœæ przedsiêbiorstw s¹ liczba zatrudnionych, wielkoœæ obrotów oraz ca³kowity roczny bilans Wyodrêbnia siê na tej podstawie nastêpuj¹ce kategorie przedsiêbiorstw: du e, œrednie, ma³e i mikroprzedsiêbiorstwa W tabeli przedstawiono dane dotycz¹ce struktury przedsiêbiorstw wed³ug liczby zatrudnionych W Polsce we wszystkich analizowanych sektorach dominuj¹ mikroprzedsiêborstwa o liczbie zatrudnionych do osób W sektorze przetwórstwa owoców i warzyw podobna sytuacja jak w Polsce obserwowana jest równie w takich krajach, jak:,, i W Holandii, Hiszpanii, Niemczech i Danii dominuj¹ 77 * * * * Rozporz¹dzenie Komisji (WE) Nr / z dnia lutego r * * * * :

4 Koncentracja w przetwórstwie produktów roœlinnych w wybranych krajach UE Przetwórstwo owoców i warzyw Pzetwórstwo Przetwórstwo i i konserwowanie owoców i warzyw Produkcja soków z owoców i warzyw Przetwórstwo i konserwowanie ziemniaków Produkcja olejów i t³uszczów Produkcja margaryn i podobnych t³uszczów jadalnych Produkcja rafinowanych olejów i t³uszczów - - Wytwarzanie produktów przemia³u zbó, skrobi i produktów skrobiowych Wytwarzanie skrobi i produktów skrobiowych Wytwarzanie produktów przemia³u zbó - - Rysunek Zmiany liczby przedsiêbiorstw w przetwórstwie produktów roœlinnych w wybranych krajach UE w latach - ród³o: jak w tab Produkcja pozosta³ych wyrobów spo ywczych - Produkcja przypraw Przetwórstwo kawy i herbaty Produkcja makaronów, klusek i podobnych wyrobów m¹cznych Produkcja kakao, czekolady i wyrobów cukierniczych Produkcja cukru Produkcja wyrobów piekarskich i ciastkarskich o przed³u onej trwa³oœci Produkcja pieczywa i wyrobów ciastkarkich œwie ych Tabela Rozk³ad liczby przedsiêbiorstw wed³ug wielkoœci w wybranych krajach w r Liczba zatrudnionych ród³o: jak w tab 7 Przetwórstwo owoców i warzyw 7 7 Produkcja olejów i t³uszczów pochodzenia roœlinnego i zwierzêcego Wytwarzanie produktów przemia³u zbó, skrobi i wyrobów skrobiowych 7 Produkcja pozosta³ych 7 7 artyku³ów spo ywczych

5 J Go³êbiewski natomiast ma³e i œrednie firmy W pozosta- ³ych bran ach przetwórstwa dominacja mikroprzedsiêbiorstw jest jeszcze bardziej widoczna Syntetyczn¹ miar¹ stopnia koncentracji sektora jest wskaÿnik CR W tabeli zaprezentowano poziom tego wskaÿnika dla wybranych bran przemys³u Tabela r Udzia³ najwiêkszych producentów w obrotach sektora w Bran a CR Przetwórstwo i konserwowanie ziemniaków Produkcja soków z owoców i warzyw Przetwórstwo i konserwowanie owoców i warzyw Wytwarzanie produktów przemia³u zbó, skrobi i wyrobów skrobiowych Produkcja pieczywa i wyrobów ciastkarskich œwie ych Produkcja wyrobów piekarskich i ciastkarskich o przed³u onej trwa³oœci Produkcja cukru Produkcja kakao, czekolady i wyrobów cukierniczych Produkcja makaronów, klusek i podobnych wyrobów m¹cznych Produkcja przypraw ród³o: obliczenia w³asne na odstawie SA III kwarta³ r spo ywczego w Polsce Ustalony na podstawie obrotów wskaÿnik wskazuje, e niskim stopniem koncentracji cechowa³y siê w r przetwórstwo i konserwowanie owoców i warzyw, produkcja makaronów, klusek i podobnych wyrobów m¹cznych Produkcja pieczywa i wyrobów ciastkarskich œwie ych oraz soków owocowo-warzywnych charakteryzuje siê wskaÿnikiem CR wynosz¹cym po % W przypadku pozosta³ych sektorów poziom tego wskaÿnik przekracza % Sektory te wykazuj¹ zatem wysoki poziom koncentracji Podsumowanie Przeprowadzona analiza wykaza³a, i w strukturze podmiotowej przetwórstwa produktów roœlinnych wyst¹pi³y w Polsce w latach - istotne zmiany Dotycz¹ one liczby przedsiêbiorstw, poziomu zatrudnienia, wielkoœci przedsiêbiorstw Zmiany te s¹ wspó³czeœnie potêgowane procesami globalizacji i integracji rynków rolno- ywnoœciowych Porównania miêdzynarodowe wskazuj¹, i stopieñ koncentracji przetwórstwa produktów roœlinnych jest zró nicowany w poszczególnych krajach Zró nicowanie to widoczne jest równie w przekroju poszczególnych rynków bran owych Literatura Buchholz HE : Agrobiznes niemiecki [W:] Encyklopedia Agrobiznesu Fundacja Innowacja, Warszawa Chechelski P : Zasiêg procesów globalizacji w polskim przemyœle spo ywczym Komunikaty i ekspertyzy IERG PIB, Warszawa Harris JM, Kaufman PR, Martinez SW (coordinator), Price C : The US Food Marketing System Competition, coordination, and technological innovations into the st Century USDA Harrison D, Rude J : Measuring industry concentration in Canada s food processing sectors Statistics Canada, Agriculture Division, Working Paper No 7, Ottawa Mruk H : Analiza rynku PWE, Warszawa Pokorska B, Maleszczyk E : Koncentracja i integracja w handlu wewnêtrznym PWE, Warszawa Rozporz¹dzenie Komisji (WE) Nr / z dnia lutego r brak Urban i in : Summary raportów EconTrends, Euromoney The aim of the study is to analyse determinants and symptoms of the concentration process in the plant products processing industry in selected EU countries Directions of changes in the food industry structure in Poland within the years - were studied Researches were conducted using Eurostat, GUS data and reports on particular sectors of the food industry Adres do korespondencji: dr Jaros³aw Go³êbiewski Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu ul Nowoursynowska, -77 Warszawa jaroslaw_golebiewski@sggwpl 7