PORÓWNAWCZA OCENA ROZWOJU PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO W POLSCE NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 Stowarzyszenie Porównawcza Ekonomistów ocena rozwoju Rolnictwa przemysłu spożywczego i Agrobiznesu w Polsce... Roczniki Naukowe tom XV zeszyt Mirosława Tereszczuk Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB w Warszawie PORÓWNAWCZA OCENA ROZWOJU PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO W POLSCE NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ COMPARATIVE EVALUATION OF THE DEVELOPMENT OF THE FOOD INDUSTRY IN POLAND ON THE BACKGROUND OF OTHER COUNTRIES OF THE EUROPEAN UNION Słowa kluczowe: przemysł spożywczy, produkcja przemysłu spożywczego, produkty żywnościowe, struktura, wydajność pracy, koncentracja produkcji Key words: food industry, food industry production, food products, labor productivity, concentration of the production Abstrakt. Celem badań było przedstawienie pozycji polskiego przemysłu spożywczego na tle innych krajów UE. Przemysł spożywczy w Polsce rozwija się szybciej niż w krajach UE-15 i jest liderem wśród krajów UE-12. Polska jest szóstym producentem żywności w Unii Europejskiej, z 7,8-proc. udziałem w unijnej produkcji przemysłu spożywczego. W latach wartość produkcji sektora spożywczego w Polsce wyrażona w cenach porównywalnych (skorygowanych wskaźnikiem siły nabywczej euro) wzrosła o 50%, podczas gdy w krajach UE-15 zwiększyła się tylko o 21%, a w UE-12 o 32%. Tempo rozwoju polskiego przemysłu spożywczego należy do najwyższych w UE, co wpływa na wzmocnienie naszej pozycji na Wspólnym Rynku Europejskim. Polski przemysł spożywczy najlepiej spośród krajów UE poradził sobie w warunkach kryzysowych ( ). Jednym z głównych czynników rozwoju przemysłu spożywczego w Polsce był bardzo szybko rosnący eksport produktów rolno-spożywczych po wstąpieniu do UE. Wstęp Lata były okresem dużych zmian w polskim przemyśle spożywczym [ eurostat.ec.europa.eu], wynikających m.in. z procesu dostosowawczego do wymogów integracji z Unią Europejską (UE), a także z następstw światowego kryzysu gospodarczego ( ), którego wynikiem był m.in. przejściowy spadek produkcji, zatrudnienia i liczby przedsiębiorstw w sektorze spożywczym. Zjawiska te wpłynęły na zmianę struktur produkcyjnych i podmiotowych polskiego przemysłu spożywczego, które aktualnie nie odbiegają od struktur tego przemysłu w krajach Wspólnoty. Postępuje proces konsolidacji i koncentracji branży spożywczej, co wpływa na zmniejszenie dystansu dzielącego nas od największych producentów żywności w UE. Celem badań było przedstawienie pozycji polskiego przemysłu spożywczego 1 na tle innych krajów Unii Europejskiej (UE). Materiał i metodyka badań Ocenę rozwoju przemysłu spożywczego w Polsce na tle krajów UE przeprowadzono z wykorzystaniem danych Eurostat za lata Porównywalność produkcji przemysłu spożywczego osiągnięto przez przeliczenie wartości wyrażonej w cenach bieżących na ceny porównywalne, przy wykorzystaniu wskaźnika (parytetu) siły nabywczej euro w poszczególnych krajach UE. 1 W tekście przemysł spożywczy rozumiany jest łącznie jako produkcja żywności, napojów i wyrobów tytoniowych.

2 362 Mirosława Tereszczuk Porównawcza ocena przemysłu spożywczego w krajach UE UE od lat jest ważnym światowym producentem żywności. W latach wartość produkcji przemysłu spożywczego (w cenach bieżących) UE-27 wzrosła o 25% do 916,4 mld euro w 2010 r. (w 2008 r. wynosiła 955,3 mld euro), a w cenach porównywalnych do 932 mld euro. Ponad 80% tej produkcji wytwarzana jest w krajach UE-15, a głównymi jej producentami są: Niemcy z 17,3-proc. udziałem w wartości produkcji przemysłu spożywczego UE, Francja (13,2%), Wielka Brytania (12,1%), Włochy (11,2%), Hiszpania (10,4%). Polska jest szóstym producentem żywności w UE z 7,8-proc. udziałem w łącznej produkcji przemysłu spożywczego. W latach wartość produkcji przemysłu spożywczego w krajach UE-27 wzrastała średnio 2,0% rocznie, podczas gdy w Polsce wzrost ten był na poziomie 4,1%. Dla porównania w Niemczech wynosił 2,5%, w Wielkiej Brytanii 1,9%, a we Francji 0,7%. W Polsce najlepszym okresem dla rozwoju tego sektora były lata bezpośrednio po akcesji, czyli Wówczas wartość produkcji przemysłu spożywczego wzrastała średnio 7,2% rocznie, trzykrotnie szybciej niż w Niemczech (2,1%) i w UE-15 (2,1%) [Mroczek 2012]. Z kolei w latach kryzys gospodarczy wpłynął na zmniejszenie wartości produkcji spożywczej w całej UE. Prawie we wszystkich krajach unijnych odnotowano spadek produkcji spożywczej, poza: Polską (+0,2% rocznie), Wielką Brytanią (+2,3%), Irlandią (+5,2%) i Austrią (+5,8%). Produkcja polskiego przemysłu spożywczego, łącznie z tytoniem i alkoholem (w cenach porównywalnych) w 2010 r. wyniosła 72,9 mld euro, najwięcej spośród krajów UE-12. Wartość ta jest jednak ponaddwukrotnie niższa niż w Niemczech (161,2 mld euro), ale wyższa niż w Holandii (49,3) i Belgii (34,0) (rys. 1) Niemcy Francja W.Brytania Włochy Hiszpania Polska Holandia Belgia Irlandia Rumunia Czechy Austria Portugalia Wegry Dania Grecja Rysunek 1. Wartość obrotów przemysłu spożywczego w UE-27 w 2010 r. w mld euro (wg parytetu siły nabywczej) Figure 1. Trading value of the food industry in UE-27 in 2010 in the bln euro (according to the purchasing power parity) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Source: own study based on Eurostat data Rozwój struktur przemysłu spożywczego w Polsce i w UE W latach w Polsce kontynuowany był proces koncentracji i konsolidacji w przemyśle spożywczym, polegający na zmniejszeniu liczby i udziału w produkcji sektora najmniejszych firm (mikrofilm) (z 8,8% w 2000 r., 9% w 2003 r. do 5,4% w 2010 r.) przy wzroście udziału dużych firm (odpowiednio z 45,0% w 2000 r., 43,5% w 2003 r., do 54,1% w 2010 r.). Wcześniej proces transformacji [Urban 2009] w tym sektorze zmierzał w kierunku odwrotnym, tj. rozpro- Szwecja Bułgaria Finlandia Litwa Słowacja Łotwa Słowenia Cypr Estonia Luksemburg

3 Porównawcza ocena rozwoju przemysłu spożywczego w Polsce Produkcja/Production Zatrudnienie/Employment Firmy/Companies 100% 1,7 0,9 7,4 16,7 3,8 36,9 38,7 80% 54,1 49,8 31,4 60% 27,5 27,2 40% 78,6 28,1 25,8 59,5 21,3 21,7 20% 14,7 15,1 14,3 5,4 7,0 12,4 0% Polska UE Polska UE Polska UE Rysunek 2. Struktura podmiotowa przemysłu spożywczego Polski i UE w 2010 r. Figure 2. Subjective structure the Polish food industry and the EU in 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS i Eurostat Source: own study based on unpublished data of the CSO and Eurostat firmy duże/ large średnie/ medium małe/ small mikro/ micro mikro szenia i rozdrobnienia działalności, czego wyrazem był wzrost udziału w obrotach i zatrudnieniu sektora małych i średnich firm. W UE w tym czasie udział w obrotach przemysłu spożywczego dużych wytwórców zmniejszył się z 52,1% w 2003 r. do 49,8% w 2010 r. Oznacza to, że poziom koncentracji w polskim przemyśle spożywczym, mierzony udziałem dużych firm w sprzedaży, w ostatnich latach przebiegał szybciej niż w UE [Urban, Mroczek 2011]. Struktura podmiotowa polskiego przemysłu spożywczego była podobna do UE. Wydajność pracy i koncentracja produkcji w przemyśle spożywczym W polskim przemyśle spożywczym zatrudnionych jest prawie 410 tys. osób, co stanowi ok. 10% ogółu zatrudnionych w przemyśle spożywczym UE [Mroczek 2012]. Daje to Polsce czwartą pozycję wśród krajów UE-27. Wyższe zatrudnienie (w tys. osób) mają jedynie Niemcy (838), Francja (599) i Wielka Brytania (425), a nieznacznie niższe Hiszpania i Włochy (po ok. 350). W latach nastąpiło zmniejszenie liczby pracujących w przemyśle spożywczym w całej UE o 7%, przy czym w UE-15 o 5%, a w UE-12 o 11%. W Polsce w tym czasie zmniejszyło się ono prawie o 5%. W latach poprawa wydajności pracy była zjawiskiem powszechnym we wszystkich krajach UE. Największy wzrost wydajności pracy w tym okresie odnotowano na Litwie (+82%), Łotwie (+69%) i w Estonii (+66%), a także w Polsce (+56%). W krajach UE-12 wzrosła ona średnio o 48%, podczas gdy w UE-15 o 32%. W 2010 r. na jednego zatrudnionego w przemyśle spożywczym w Polsce przypadało 178 tys. euro produkcji sprzedanej, mniej niż w Niemczech (192 tys. euro). W większości krajów UE-15, wydajność pracy w przemyśle spożywczym była jednak o ok. 40% wyższa niż w Polsce i wynosiła średnio 240 tys. euro na jednego zatrudnionego, przy czym najwyższy wskaźnik odnotowano w Irlandii (510 tys. euro). Wysoką wydajnością pracy w branży spożywczej odznaczały się również Holandia (392 tys. euro) i Belgia (378 tys. euro). Wydajność pracy w polskim przemyśle spożywczym była najwyższa wśród krajów UE-12 i o 27% wyższa niż średnia w tych krajach (143 tys. euro). W Polsce w 2010 r. produkcją żywności zajmowało się ok. 14,3 tys. przedsiębiorstw. Stanowi to 5% unijnych przedsiębiorstw spożywczych i daje Polsce szóstą pozycję wśród krajów UE-27. W latach liczba ta w Polsce zmniejszyła się prawie o 30%, podczas gdy w UE-15 o 13%, a w UE-12 o 5%. Największe zmniejszenie liczby firm w polskim przemyśle spożywczym miało miejsce w latach i było wynikiem kryzysu gospodarczego, którego skutki branża spożywcza odczuła w 2009 r. i w I połowie 2010 r. W tym czasie w polskim przemyśle spożywczym odnotowano 11-proc. spadek liczby przedsiębiorstw spożywczych, podczas gdy w

4 364 Mirosława Tereszczuk UE liczba ta zmniejszyła się o 2%. Tak duża zmiana w liczbie funkcjonujących przedsiębiorstw w polskim przemyśle spożywczym wynikała z postępującego procesu koncentracji, co przyczyniło się do poprawy naszej pozycji konkurencyjnej na Wspólnym Rynku Europejskim. Wartość obrotów przeciętnej firmy spożywczej w Polsce w 2010 r. wynosiła 5,11 mln euro i była dwukrotnie większa niż w 2000 r. oraz 13% większa niż w 2008 r. Średni poziom obrotów firmy spożywczej w UE-15 w 2010 r. był na poziomie 3,29 mln euro. Średnie obroty osiągane przez przedsiębiorstwa spożywcze w Polsce są wyższe od niemieckich firm spożywczych (4,9 mln euro) oraz znacznie wyższe niż w Grecji, Włoszech, Portugalii, Francji, natomiast dużo niższe niż w Irlandii (32,5 mln euro), Wielkiej Brytanii (15,3 mln euro) oraz Holandii (10,8 mln euro). Proces koncentracji i konsolidacji branży spożywczej postępuje w całej UE. W Polsce przebiega on znacznie szybciej niż u większości innych członków UE. Zmniejsza się dystans dzielący Polskę od krajów unijnych, charakteryzujących się wysoką koncentracją produkcji w sektorze spożywczym. Ocena porównawcza głównych działów przemysłu spożywczego UE W unijnej strukturze przemysłu spożywczego dominuje branża mięsna (łącznie z drobiarstwem) z 20-proc. udziałem, na drugim miejscu z 18-proc. udziałem znalazła się produkcja pozostałych produktów spożywczych, m.in.: wyroby ciastkarskie, cukiernicze, cukier, przyprawy i sosy, gotowe dania i inne. Następne pozycje zajmowały kolejno: branża mleczarska (13%), napojów alkoholowych (10%), wyrobów tytoniowych (5%), piekarska (8%), paszowa (6%), przetwórstwa owocówv i warzyw (6%), napojów bezalkoholowych (4%), zbożowo-młynarska (4%) i olejarska (4%). Branżowa struktura produkcji przemysłu spożywczego w Polsce jest zbliżona do struktury największych producentów żywności UE (rys. 4). W strukturze polskiego przemysłu spożywczego, największy udział ma również branża mięsna, na którą przypada 22,5% ogółu wartości produkcji, na drugiej pozycji znalazła się branża pozostałych produktów spożywczych z 15,1% udziałem, a w dalszej kolejności branże: mleczarska (12,8%), napojów alkoholowych (11,6%), przetwórstwa owoców i warzyw (6,8%), tytoniowa (6,8%), piekarska (6,5%), paszowa (6,0%), napojów bezalkoholowych (3,6%), rybna (3,1%), zbożowo-młynarska (2,9%) oraz olejarska (2,3%). napojów alkoholowych/ alcoholic beverages 10,2% napojów bezalkohol/ non-alcoholic beverages 4,4% pozostałe art. spożywcze/other food products 18,2% tytoniowy/tobacco 4,7% mięsny/meat 19,5% rybny/fish 2,2% mleczarski/dairy 12,8% owocowo-warzywny/ fruit&vegetable 5,9% piekarski/bakery 8,1% paszowy/fodder 6,2% zbożowo-młynarski/ grain&milling 3,9% Rysunek 3. Struktura produkcji przemysłu spożywczego UE w 2010 r. Figure 3. The structure of the EU food industry production in 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Source: own study based on Eurostat data olejarski/oil 3,9%

5 Porównawcza ocena rozwoju przemysłu spożywczego w Polsce % 80% 60% 40% 20% 0% Niemcy Francja Wielk. Brytania Włochy Hiszpania Polska UE-27 Rysunek 4. Struktura wartościowa produkcji przemysłu spożywczego głównych producentów w UE Figure 4. Structure of production of major food industry food producers of the European Union Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Source: own study based on Eurostat data UE-15 Wydajność pracy w poszczególnych branżach przemysłu spożywczego UE była bardzo zróżnicowana, najwyższa była w takich branżach, jak: tytoniowa, olejarska, paszowa i napojów alkoholowych. Natomiast w podstawowych branżach przemysłu spożywczego, tj.: mięsnej, zbożowej, mleczarskiej i owocowo-warzywnej, był na poziomie średniej wydajności pracy w unijnym przemyśle spożywczym (217 tys. euro na 1 zatrudnionego). W krajach UE-12 wydajność pracy była o ok. 100 tys. euro na 1 zatrudnionego niższa niż w krajach UE-15, jednak różnice te ulegały zmniejszeniu. W Polsce wydajność pracy w głównych działach przemysłu spożywczego była nieco wyższa niż średnio w UE-12. Najwyższą wydajnością pracy w polskim przemyśle spożywczym w 2010 r., podobnie jak w UE, odznaczały się następujące działy (w tys. euro na 1 zatrudnionego): tytoniowy (798,4), napojów alkoholowych (621,3), olejarski (537,5) oraz paszowy (432,7). W podstawowych działach przemysłu spożywczego w Polsce, tj.: mięsnym, mleczarskim, młynarskim oraz owocowo-warzywnym, wydajność pracy była o ok. 50 tys. euro na 1 zatrudnionego niższa niż w UE-15, jednak z roku na rok różnice te zmniejszają się. Najniższą wydajnością pracy odznaczała się branża piekarska, która jest najbardziej rozdrobniona i ma największe zatrudnienie. Najwyższe obroty przeciętnej firmy spożywczej w UE odnotowała branża tytoniowa (178,5 mln euro), w dalszej kolejności, wielokrotnie zaś niższe obroty branże: paszowa (11,2 mln euro), napojów bezalkoholowych (10,7 mln euro) oraz mleczarska (10,1 mln euro). W pozostałych branżach wskaźnik ten był przynajmniej dwukrotnie niższy. Pozycja polskiego przemysłu spożywczego pod względem obrotów przeciętnej firmy spożywczej w poszczególnych branżach jest dużo silniejsza niż większości innych członków UE. Podsumowanie Polski przemysł spożywczy wyróżnia się na tle krajów UE. Udział Polski w produkcji UE-27 wynosi ok. 7,8%. Pod względem wartości produkcji sprzedanej Polska była szóstym producentem żywności w UE. W latach wartość produkcji sektora spożywczego w Polsce zwiększyła się o 52%, podczas gdy w krajach starej UE o 25%, a w UE-12 o 32%. Taki wzrost produkcji i zmniejszenie zatrudnienia w przemyśle spożywczym prawie we wszystkich krajach UE doprowadził do poprawy wydajności pracy. Postępuje proces zmniejszenia różnic w poziomie rozwoju sektora spożywczego w Polsce i w UE-15, co skutkuje wzmocnieniem się naszej pozycji na Wspólnym Rynku Europejskim. UE-12 tytoniowy/tobacco napojów alkohol./alcoholic beverages napojów bezalkohol./non-alcoholic beverages pozostałych spożywczych/other food products piekarski/baker paszowy/fodder zbożowo-młynarski/grain&milling olejarski/oil owocowo-warzywny/friut&vegetable mleczarski/dairy rybny/fish mięsny/meat

6 366 Mirosława Tereszczuk Na tle całego unijnego przemysłu spożywczego w polskim przemyśle spożywczym wyróżnia się: przetwórstwo tytoniu (11,2% unijnej produkcji - trzeci producent w UE), przetwórstwo ryb i produkcja wyrobów mleczarskich (czwarta pozycja w UE z udziałem odpowiednio 10,6 i 7,8%), przetwórstwo mięsa (szósty producent w UE). Podobnie w przetwórstwie owoców i warzyw, branży piekarskiej, olejarskiej i napojów alkoholowych Polska była na szóstej pozycji w UE. Słabsza, ale także znacząca była pozycja polskiego przetwórstwa zbóż, produkcja pasz i napojów bezalkoholowych oraz wyrobów ciastkarskich i słodyczy. Polski przemysł spożywczy stał się liczącym producentem żywności na rynku europejskim, a polskie zakłady przetwórstwa spożywczego uważane są za jedne z najnowocześniejszych w UE. Literatura Mroczek R. (red.). 2011: Procesy dostosowawcze polskiego przemysłu spożywczego do zmieniającego się otoczenia rynkowego (2), seria Program Wieloletni , Raport nr 35, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Urban R. 2009: Stan polskiej gospodarki żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Raport 6 (synteza), seria Program Wieloletni , Raport nr 145, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Urban R., Mroczek R. 2011: Postępy integracji europejskiej w sektorze żywnościowym, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2(327). Summary The Polish food industry distinguishes itself compared to the other European Union states. Poland s share of the production value of the EU-27 food sector amounts to approx. 7.8%. In this respect, Poland is the 6 th biggest food producer in the EU. Over the period , the production value of the food sector in Poland increased by 52%, whereas in the old EU states it was 25%, with the EU-12 reaching 32%. Employment in the food industry has been falling, but at the same time there has been an increase in labour productivity. The Polish food industry has become an important food producer on the European market, with Polish food processing plants being among the most modern in the European Union. One of the main factors contributing to the development of the food industry in Poland is the export of food products, which has been rapidly growing since EU accession. Adres do korespondencji mgr Mirosława Tereszczuk Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB Warszawa, ul. Świętokrzyska 20 tel. (22) m.tereszczuk@ierigz.waw.pl