PORÓWNANIE SEKTORA ZBO OWEGO, OLEJARSKIEGO I CUKROWNICZEGO W POLSCE I W NIEMCZECH THE COMPARISION OF POLISH AND GERMAN GRAIN, OIL AND SUGAR SECTORS

Transkrypt

1 Porównanie STOWARZYSZENIE sektora zbo owego, EKONOMISTÓW olejarskiego i cukrowniczego ROLNICTWA w I Polsce AGROBIZNESU i w Niemczech Roczniki Naukowe tom VIII zeszyt Monika Szczególska Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej Pañstwowy Instytut Badawczy w Warszawie PORÓWNANIE SEKTORA ZBO OWEGO, OLEJARSKIEGO I CUKROWNICZEGO W POLSCE I W NIEMCZECH THE COMPARISION OF POLISH AN GERMAN GRAIN, OIL AN SUGAR SECTORS S³owa kluczowe: poziom produkcji, struktura podmiotowa, cena producenta, przewagi cenowe Key words: production s level, producer s structure, producer s price, price competitiveness Synopsis. Artyku³ prezentuje rolê Polski i Niemiec w produkcji ywnoœci pochodzenia roœlinnego (sektory: zbo owy, olejarski i cukrowniczy) w Unii Europejskiej. Przedstawia strukturê podmiotow¹ sektorów w obu pañstwach, jak równie stan konkurencyjnoœci cenowej Polski na tle Niemiec. Wstêp Analiza rynku niemieckiego jest wa na dla polskiego przemys³u rolno-spo ywczego z kilku wzglêdów. s¹ jednym z najbardziej znacz¹cych producentów ywnoœci w Unii Europejskiej. Pod wzglêdem wielkoœci produkcji roœlinnej w wiêkszoœci sektorów zajmuj¹ drugie miejsce, zaraz po Francji. jest najwiêkszym producentem rolnym wœród pañstw UE-10. s¹ bezpoœredni¹ konkurencj¹ dla polskich producentów ywnoœci. S¹ naszym s¹siadem, starym krajem cz³onkowskim UE. Geograficznie s¹ najbli szym, a jednoczeœnie atrakcyjnym rynkiem zbytu. Bezpoœrednie s¹siedztwo oznacza równie zbli one warunki klimatyczne upraw, co powinno sk³aniaæ do transferu technologii produkcji. Produkcja ywnoœci pochodzenia roœlinnego w Polsce i w Niemczech i, po Francji, nale ¹ do g³ównych producentów zbó w UE-25. W 200 r. zbiory zbó w Unii Europejskiej wynosi³y 0 mln t. Francja wyprodukowa³a 70 mln t (2%), 51 mln t (1), zaœ mln t (10%) [ Statistisches ]. i ró ni¹ siê struktur¹ produkcji zbó (rys. 1). W Niemczech wiêkszy jest udzia³ pszenicy i jêczmienia, a w Polsce yta i owsa. Inna w obu krajach struktura produkcji zbó ma kilka przyczyn, np. w Niemczech wiêksze jest zapotrzebowanie na jêczmieñ browarniczy, s¹ lepsze gleby i technologie produkcji, mniejsze zu ycie zbó do produkcji pasz w³asnych. nie jest du ym producentem pasz przemys³owych w UE. Wed³ug danych FEFAC 1 w 200 r. zajmowa³a 9. miejsce w UE-25 z ok. % udzia³em i z produkcj¹ 5,5 mln t. Wed³ug tego samego Ÿród³a najwiêkszymi producentami s¹: Francja (16%, z 22,3 mln t) oraz (1%, z 20,2 mln t) 2. Niski poziom produkcji pasz przemys³owych w Polsce mo na wyjaœniæ du ¹ produkcj¹ pasz w³asnych w 1 FEFAC (Europejska Federacja Producentów Pasz). 2 Wed³ug Statistisches Jahrbuch über Ernährung, Landwirtschaft und Forsten 2005 w 200 r. wyprodukowa³y 15, mln t pasz przemys³owych.

2 20 M. Szczególska % 90% 80% 70% 60% 50% 0% 30% 20% 10% 0% 6% 25% 50% 3% 15% 12% 15% 33% Rysunek 1. Struktura produkcji zbó w Polsce i w Niemczech w 200 r. ród³o: Statistisches Jahrbuch über Ernährung, Landwirtschaft und Forsten pszenica yto i oziminy jêczmieñ owies i zbo a jare kukurydza pozosta³e Tabela 1. Zbiory i produkcja produktów rolnych i ywnoœciowych pochodzenia roœlin- nego w Polsce i w Niemczech w 200 r. Produkt Jedno- stka Zbo a Pasze przemys³owe M¹ki Pieczywo Rzepak Olej surowyrzepakowy Oleje rafinowane Margaryny Buraki cukrowe Zbiory i produkcja 51 15, 6, , ,5 2, , ród³o: niepublikowane dane GUS, Statistisches Jahrbuchüber Ernährung, Landwirtschaft und Forsten2005. gospodarstwach rolnych. Z roku na rok produkuje coraz wiêcej pasz przemys³owych (w 1999 r. 3,9 mln t wobec 5,5 mln t w 200 r.). Wartoœæ rynku olejarskiego w Niemczech w 200 r. wynosi³a ok mln euro (w tym oleje surowe 1389 mln, rafinowane 18,8 mln i margaryny 870 mln ), zaœ w Polsce ok. 657, mln (odpowiednio: 115,5, 238,9 i 302,9 mln ), co stanowi³o 1/5 wielkoœci sektora niemieckiego. W strukturze wartoœciowej produkcji sektora olejarskiego w obu pañstwach istniej¹ istotne ró - nice. W 200 r. w Polsce udzia³ margaryny wynosi³ 50%, w Niemczech tylko ok. 20% wartoœci produkcji sektora, a olejów surowych odpowiednio: ok. 10 i ok. 0%. Udzia³ olejów rafinowanych w produkcji sektora w obu pañstwach wynosi³ ok. 0%. W produkcji olejów wa ne miejsce zarówno w Polsce, jak i w Niemczech zajmuje olej rzepakowy. W 200 r. stanowi³ on a 77% wartoœci produkcji olejów rafinowanych w Polsce i ok. 1% w Niemczech, a w produkcji olejów surowych by³o to odpowiednio: ok. 36 i 25%. Rynek cukru w Unii Europejskiej jest regulowany od 1968 r., a w Polsce od 199. Unijne przepisy obejmuj¹ce sektor cukrowniczy, w szczególnoœci zaœ kwotowanie produkcji, wp³ywaj¹ bezpoœrednio na produkcjê cukru, na produkcjê buraków cukrowych oraz na strukturê podmiotow¹ bran y. UE-25 w ramach kwoty A mo e wyprodukowaæ ,2 cukru, z czego Niemcom przyznano prawie 17% z tej kwoty, tj. 2238,9, Polsce natomiast ok. 11%, tj. 195,3. W ramach kwoty wynosz¹cej 2382 cukru Niemcom przyznano blisko 30% kwoty B, czyli 688,9, Polsce zaœ nieca³e 3,5%, tj. 87 [Chudoba ]. W sezonie 200/2005 najwiêkszymi producentami cukru by³y z produkcj¹ 306 (21, produkcji UE-25) oraz Francja 2 (21,5%). W Polsce wyprodukowano 2001, tj. 10% produkcji UE-25 i ok. 60% UE-10 [wwwzuckerwirtschaft.de]. Porównanie struktury podmiotowej W strukturze podmiotowej przetwórstwa zbó ³¹cznie z produkcj¹ pasz oraz pieczywa wyró nia siê nastêpuj¹ce cechy charakterystyczne: pod wzglêdem iloœci firm wed³ug kryterium iloœci osób zatrudnionych sektor zbo owy jest rozdrobniony w obu pañstwach, znacznie bardziej jednak w Polsce ni w Niemczech; najsilniej rozdrobniona jest bran a piekarnicza, w której du e znaczenie w produkcji maj¹ tzw. Mikrofilmy, w zakresie przetwórstwa zbó i produkcji pasz du e firmy, choæ jest ich niewiele, s¹ znacz¹cym pracodawc¹ bran y (odpowiednio: ok. 30% w Polsce oraz 0 i 20% w Niemczech); w Polsce generowa³y one równie ok. 1/3 obrotów, w bran y piekarniczej blisko % istniej¹cych zak³adów nale a³o do kategorii ma³ych i œrednich. W Polsce udzia³ tych firm zarówno w zatrudnieniu, jak i w obrotach wynosi³ ok. 95% (wyj¹tkowo du ¹ produkcjê maj¹ piekarnie rzemieœlnicze). W Niemczech du e firmy zatrudnia³y 26% osób pracuj¹cych w bran y i generowa³y one ok. 30% obrotów sektora.

3 Porównanie sektora zbo owego, olejarskiego i cukrowniczego w Polsce i w Niemczech 21 Tabela 2. Struktura wrzesieñ 2003 r.) Wyszczególnienie Przetwórstwo zbó Pasze Pieczywo Oleje i margaryny a ³¹cznie ze skrobiowym. b dane utajnione. c osób zatrudnionych: -29. d osób zatrudnionych: od ród³o: podmiotowa sektorów przetwórstwa produkcji roœlinnej w 2003 r. ( niepublikowane dane GUS, W sektorze olejarskim w Polsce w 2003 r. by³o 3 przedsiêbiorstw, w tym: 23% stanowi³y ma³e przedsiêbiorstwa zatrudniaj¹ce od 10 do 9 osób, 59% œrednie zatrudniaj¹ce od 50 do 29 osób, 1 du e zatrudniaj¹ce powy ej 250 osób. W Niemczech liczba firm jest prawie trzykrotnie mniejsza, a ich struktura odmienna: 6% by³o zak³adów ma³ych, œrednich 23%, a du e stanowi³y 31%. W Polsce wysokie jest zatrudnienie w du ych zak³adach, które by³y pracodawc¹ dla 83% zatrudnionych w bran y, w œrednich znalaz³o pracê 12%, w ma³ych - 5%. Pod wzglêdem wartoœci obrotu w Polsce g³ówn¹ rolê pe³ni¹ du e firmy. W Niemczech firmy zatrudniaj¹ce od do 29 pracowników generowa³y 39% obrotu sektora. W 2003 r. w Niemczech funkcjonowa³o 35 cukrowni, z czego 5 zatrudnia³o do 9 osób, 21 od 50 do 29 osób i 9 powy ej 500 pracowników. W Polsce natomiast czynne by³o zak³ady, w tym 5 cukrowni ma³ych, 26 œrednich i 13 du ych. W Niemczech ma³e cukrownie by³y pracodawc¹ dla 1% zatrudnionych w sektorze, 50% osób by³o zatrudnionych w cukrowniach œrednich, zatrudniaj¹cych od do 29 pracowników, a 39% by³o zatrudnionych w cukrowniach zatrudniaj¹cych od 250 do 99 pracowników. W Polsce znacznie wiêkszy odsetek osób (ok. 67%) by³o zatrudnionych w zak³adach du ych, oko³o 30% - w œrednich i (podobnie jak w Niemczech) niewielki odsetek w zak³adach ma³ych (3%). Pod wzglêdem udzia³u w produkcji sprzedanej najwiêksz¹ rolê w Niemczech pe³ni¹ cukrownie o œredniej wielkoœci (zatrudniaj¹ce od do 29 generowa³y ok. 5% obrotów), nastêpnie zak³ady du e (35%). W obu krajach firmy ma³e pe³ni¹ marginaln¹ rolê. W Polsce 67% obrotu sektora by³o realizowane przez firmy du e, ok. % - œrednie. Ró nice w strukturze firm nie opisuj¹ ró nic w poziomie koncentracji produkcji, lecz wynikaj¹ z du ej rozpiêtoœci wydajnoœci pracy. W Polsce wydajnoœæ pracy w sektorze cukrowniczym jest piêciokrotnie ni sza ni w Niemczech i dlatego obroty du ych cukrowni w Polsce s¹ czêsto mniejsze ni niemieckich uznanych za œrednie. Kraj a Ma³ e (10-9) b 0, Œrednie (50-29) c c u e (>29) b d 67 Statistisches Jahrbuchüber Ernährung, Landwirtschaft und Forsten Razem 89 18,

4 22 M. Szczególska Porównanie cen w Polsce i w Niemczech Ceny zbó na poziomie producenta w latach kszta³towa³y siê w Polsce i w Niemczech doœæ podobnie. W latach mo na zauwa yæ wzrost cen zbó w Polsce, nastêpnie zaœ nast¹pi³ ich spadek. W 2001 r. ceny pszenicy w Polsce by³y wy sze od niemieckich o 23%, jêczmienia zaœ o 33% i wynosi³y odpowiednio: 13,7 i 13,08 /dt. W 200 r. ró nice te zmniejszy³y siê: pszenicy by³y ni sze ni w Niemczech o 5%, a jêczmienia wy sze o 11% i wynosi³y odpowiednio: 10,2 i 10,80 /dt. Ceny yta i owsa przez wiele lat kszta³towa³y siê poni ej cen niemieckich (o ok. 15% dla yta i 10% dla owsa). W 200 r. ceny yta w Polsce wynios³y 7,77 /dt i by³y ni sze od niemieckich o ok. 11%, natomiast ceny owsa tylko o % i wynios³y 8,30 /dt. Ceny otr¹b kszta³towa³y siê na poziomie 70-80% cen pszenicy. W 200 r. wynosi³y 8,82 /dt w Niemczech i 8,10 /dt w Polsce. Ceny pasz dla zwierz¹t w latach w obu pañstwach by³y ponad dwukrotnie wy sze od cen pszenicy. W Niemczech kszta³towa³y siê one na poziomie ok. 25 /dt, w Polsce wynosi³y œrednio 27 /t i by³y wy sze od niemieckich o ok. 10%. Ceny m¹ki pszennej w obu pañstwach s¹ znacz¹co wy sze od cen pszenicy (w Niemczech o ponad %, w Polsce o ok. 80%). W 200 r. kszta³towa³y siê one na poziomie 23,91 /dt u naszych s¹siadów i 19,52 /dt w Polsce, co stanowi³o ok. 80% poziomu cen niemieckich. M¹ka ze zbó pozosta³ych by³a przeciêtnie o ok. 10% tañsza od m¹ki pszennej w Niemczech i o ok. 15% w Polsce. W 200 r. jej ceny wynosi³y odpowiednio: 21,70 i 16,8 / kg. Ceny w Polsce by³y ni sze od niemieckich œrednio o ok. 16%. Ceny pieczywa œwie ego w Polsce by³y œrednio o 60% ni sze ni w Niemczech i w 200 r. wynios³y odpowiednio: 0,5 i 1,65 /kg. Jest to najbardziej konkurencyjny cenowo produkt w sektorze przetwórstwa zbó. Ze wzglêdu na cechy tego produktu, który nie nadaje siê do d³ugotrwa³ego przechowywania, konkurencyjnoœæ cenow¹ mog¹ wykorzystaæ jedynie producenci przygraniczni. Nie mo na jednoznacznie stwierdziæ, e polski sektor zbo owy jest konkurencyjny cenowo wzglêdem niemieckiego. Ceny zbó, jak i otr¹b oscylowa³y oko³o cen niemieckich. Pasze by³y o ok. 10% dro sze w Polsce ni w Niemczech. Ceny m¹k i pieczywa œwie ego s¹ ni sze w Polsce ni w Niemczech. Oznaczaæ to mo e, e w Niemczech koszty przetwórstwa pszenicy (w tym przede wszystkim koszty pracy) s¹ wy sze ni w Polsce. Mar e m³ynarskie s¹ równie wy sze w Niemczech. W latach ceny olejów surowych, rafinowanych oraz makuch w Polsce by³y wy sze o ok % ni w Niemczech. Ró nica ta mia³a tendencjê malej¹c¹. W 200 r. ceny wiêkszoœci produktów by³y o ok. 20% wy sze ni w Niemczech. Wynosi³y one w grupie olejów rafinowanych: rzepakowego w Polsce ok. 680 /t oraz 570 /t w Niemczech, s³onecznikowego odpowiednio ok. Tabela 3. Ceny produktów rolnycha i ywnoœciowychb pochodzenia roœlinnego w Polsce i w Niemczech w 200 r. Produkt Pszenica yto Jêczmieñ Otrêby Pasze dla zwierz¹t M¹ka pszenna Pieczywo œwie e Rzepak Olej rzepakowysurowy Olej rzepakowyrafinowany Margaryny Buraki cukrowe a P³acone rolnikom. b Cenyzbytunetto (producenta). Jednostka Ceny w 200 euro/ kg euro/ kg euro/ kg euro/ kg euro/ kg euro/ kg euro/kg 10,97 8,7 9,75 8,82 2,97 23,91 1, ,21 568, , ,2 10,2 7,77 10,80 8,10 26,58 19,52 0, ,0 681,22 82, , = ród³o: obliczenia w³asne na podstawie niepublikowanychdanych GUS, Statistisches Jahrbuchüber Ernährung, Landwirtschaft und Forsten i 70 /t oraz w grupie olejów reestryfikowanych 800 i 680 /t. Olej rzepakowy surowy by³ w Polsce o 27% dro - szy, a jego cena wynosi³a 50 /t, wobec 25 /t w Niemczech. Relatywnie najdro szy, bo o 39%, by³ olej sojowy rafinowany, który kosztowa³ w Polsce 750 /t, natomiast w Niemczech 50 /t. Ceny makuch wynosi- ³y 105% cen niemieckich i wynosi³y ok. 120 /t. Natomiast margaryny i im podobne t³uszcze charakteryzowa³y siê w Polsce znacznie ni szymi cenami ni w Niemczech (o ok. 5%), które wynosi³y odpowiednio: ok. 825 i 1527 /t. Sektor olejarski jest bran ¹, w której mar a przetwórcza w

5 Porównanie sektora zbo owego, olejarskiego i cukrowniczego w Polsce i w Niemczech 23 Polsce by³a ponad trzykrotnie wy sza od mar y w Niemczech [Urban 2005]. St¹d te ceny produktów s¹ wy sze w Polsce ni w Niemczech. W latach ceny cukru w Niemczech utrzymywa³y siê na poziomie zbli onym do ceny interwencyjnej, czyli 6 /t. W Polsce natomiast by³y one ni sze od tej ceny od 10 do ok. 35% (najni sze ceny zanotowano w 2003 r. i wynios³y one 1 /t). W latach utrzymywa³a siê tendencja spadkowa cen cukru, zarówno w Polsce jak i w Niemczech, natomiast w 200 ceny w obu krajach podnios³y siê i wynosi³y odpowiednio: 578,6 /t (wzrost o 0% w stosunku do 2003 r. ) i 61,2 /t (wzrost o ok. 10%). Tak gwa³towny wzrost cen cukru w Polsce by³ spowodowany przede wszystkim oczekiwaniami konsumentów na wzrost cen w zwi¹zku ze wst¹pieniem Polski do UE i zwi¹zanym z tym efektem wykupywania cukru ze sklepów. Podsumowanie zajmuje znacz¹ce miejsce w produkcji ywnoœci pochodzenia roœlinnego w Unii Europejskiej. Nale y ona do grupy trzech najwiêkszych producentów po Francji i Niemczech. Produkcja ywnoœci pochodzenia roœlinnego w Polsce jest dwukrotnie mniejsza ni w Niemczech. Odgrywamy kluczow¹ rolê wœród nowych pañstw cz³onkowskich, tzw. UE-10. Analiza struktury podmiotowej omawianych sektorów wykaza³a wiêksze rozdrobnienie produkcji w Polsce ni w Niemczech, ni sze koszty pracy (szczególnie w zakresie przetwórstwa zbó ) oraz za wyj¹tkiem sektora olejarskiego ni sze mar e przetwórcze. W rezultacie polscy producenci i przetwórcy osi¹gaj¹ ni sze lub podobne ceny jak w Niemczech (z wy³¹czeniem sektora olejarskiego i produkcji pasz). Stwarza to mo liwoœci rozwoju eksportu ywnoœci pochodzenia roœlinnego. Literatura Chudoba. 2005: Regulacja rynku cukru w UE. Rynek cukru, IERiG -PIB, Warszawa. Urban R. 2005: Polski Przemys³ Spo ywczy w Unii Europejskiej konkurencyjnoœæ i szanse rozwojowe. Zagadnienia ekonomiki rolnej, 3/2005. ane FEFAC (Europejska Federacja Producentów Pasz). Niepublikowane dane GUS. Statistisches Jahrbuch über Ernährung, Landwirtschaft und Forsten ane Summary The article presents the position of Polish and German grain, oil and sugar sectors in the European Union. It shows the producers structure in both countries dealing with employment and turnover rates of the sectors. It compares Polish and German price competitiveness of the above mentioned branches. Adres do korespondencji: mgr Monika Szczególska Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej Pañstwowy Instytut Badawczy Zak³ad Ekonomiki Przemys³u Spo ywczego ul. Œwiêtokrzyska Warszawa tel. (0 22) monika.szczegolska@ierigz.waw.pl