EFEKTYWNOŒÆ PRZEDSIÊBIORSTW SEKTORA OWOCOWO- WARZYWNEGO EFFECTIVITY OF COMPANIES OF FRUITS AND VEGETABLES SECTOR. Wstêp

Transkrypt

1 194 R. Stulich STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom IX l zeszyt 3 Ryszard Stulich Wy sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania w Siedlcach EFEKTYWNOŒÆ PRZEDSIÊBIORSTW SEKTORA OWOCOWO- WARZYWNEGO EFFECTIVITY OF COMPANIES OF FRUITS AND VEGETABLES SECTOR S³owa kluczowe: efektywnoœæ produkcji, sektor owocowo-warzywny, analiza ekonomiczna Key words: effectivity of production, fruits and vegetables sector, economic analysis Synopsis. Dokonano oceny efektywnoœci gospodarowania w 16 przedsiêbiorstwach sektora owocowo-warzywnego w latach -, które podzielono na 2 grupy wyodrêbnione z punktu widzenia specjalizacji procesu produkcyjnego (przetwórstwo i konserwowanie owoców i warzyw oraz produkcja soków z owoców i warzyw). Do oceny kondycji finansowej badanych przedsiêbiorstw wykorzystano powszechnie przyjête wskaÿniki rentownoœci, zad³u enia, inwestowania i wydajnoœci pracy. Wstêp Produkcja i przetwórstwo owoców i warzyw jest wa nym elementem polskiej gospodarki ywnoœciowej. Roczna wielkoœæ produkcji owoców w Polsce w ostatnich kilku latach wynosi³a oko³o 3,0-3,5 mln ton, a warzyw oko³o 5-6 mln ton, co stanowi 8-9% produkcji owoców i warzyw w Unii Europejskiej. W ci¹gu ostatnich 3. lat saldo obrotu owocami i warzywami w handlu zagranicznym by³o dodatnie i wynosi³o rocznie mln euro [Analizy Rynkowe 2006]. W okresie transformacji systemowo-gospodarczej, warunki dzia³ania przedsiêbiorstw sektora owocowo-warzywnego na rynku uleg³y g³êbokim przemianom. Zachodz¹ce w bran y przeobra enia mia³y charakter dynamiczny o wieloaspektowym charakterze, wymuszone koniecznoœci¹ dostosowania siê do nowych wymogów rynku. By³y to zmiany w³asnoœciowe, organizacyjne, techniczne i technologiczne. Podejmowanie decyzji dotycz¹cych przysz³oœci przedsiêbiorstwa, jego celów, sterowanie nimi oraz elastyczne dostosowanie siê do zmian zachodz¹cych w gospodarce staje siê coraz trudniejsze i coraz bardziej skomplikowane. Dlatego decyzje musz¹ bazowaæ na racjonalnych przes³ankach w celu wyeliminowania b³êdów w ich podejmowaniu. Wa nym problemem w tym zakresie staje siê ocena kondycji finansowej przedsiêbiorstwa. Ocena ta jest niezbêdna nie tylko dla bie ¹cego zarz¹dzania przedsiêbiorstwem, ale równie planowania. Pozwala to uchroniæ przedsiêbiorstwa przed negatywnymi skutkami spadku koniunktury w gospodarce, jak i wykorzystaæ pozytywne trendy w niej zachodz¹ce. Cel, zakres i metody badañ Celem opracowania jest analiza i ocena zarz¹dzania w najwiêkszych krajowych przedsiêbiorstwach sektora owocowo-warzywnego. Analiza obejmuje wyniki ekonomiczne uzyskane w latach -. Do analizy zosta³y wybrane przedsiêbiorstwa, które znalaz³y siê na Liœcie 2000 w rankingu Rzeczpospolitej z dnia 30 listopada r. i 26 paÿdziernika 2006 roku [Rzeczpospolita, 2006]. Po dok³adnej weryfikacji do analizy wybrano tylko te przedsiêbiorstwa, które publikowa³y kompletne wyniki, pozwalaj¹ce na osi¹gniêcie celu pracy. Na potrzeby opracowania podmioty dzia³aj¹ce na rynku owoców i warzyw podzielono na 2 grupy daj¹ce siê wyodrêbniæ z punktu widzenia specjalizacji procesu produkcyjnego. Pierwsza grupa (A) obejmuje 11 przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê przetwórstwem i konserwowaniem owoców i warzyw (grupa PKD). W grupie drugiej (B) znalaz³o siê 5 przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê produkcj¹ soków z owoców i warzyw (grupa PKD).

2 Efektywnoœæ przedsiêbiorstw sektora owocowo-warzywnego 195 Do oceny kondycji finansowej badanych przedsiêbiorstw wykorzystano powszechnie przyjête wskaÿniki [Sierpiñska, Jachna ]. W analizie zastosowano metodê porównañ. Wyniki opracowano w uk³adzie grupowym. Wyniki i ich omówienie Analizuj¹c zagregowane w grupach wyniki (tab. 1) wy sz¹ dynamikê sprzeda y zanotowa³a grupa przedsiêbiorstw, których g³ównym rodzajem dzia³alnoœci jest przetwórstwo i konserwowanie owoców i warzyw (grupa A), a nieznacznie ni sz¹ firmy zajmuj¹ce siê produkcj¹ soków z owoców i warzyw (grupa B). Spoœród 16 analizowanych przedsiêbiorstw 14 odnotowa³o wzrost przychodów ze sprzeda y, natomiast 2 spadek w porównaniu do roku poprzedniego (1 przetwórstwo i konserwowanie owoców i warzyw, 1 produkcja soków). Tabela 1. Dynamika przychodów i wskaÿniki rentownoœci w badanych grupach przedsiêbiorstw [%] WskaŸniki Dynamika przychodów ze sprzeda y w stosunkudo rokupoprzedniego Rentownoœæ sprzeda ynetto (ROS) (zysk netto/przychodyze sprzeda y) Rentownoœæ aktywów (ROA) (zysk netto/aktywa ogó³em) Rentownoœæ kapita³uw³asnego (ROE) (zysk netto/kapita³ w³asny) Rentownoœæ sprzeda y, maj¹tku i kapita³u w³asnego Jak wynika z powy szej tabeli 1 przedsiêbiorstwa zajmuj¹ce siê przetwórstwem i konserwowaniem owoców i warzyw osi¹ga³y wy sze wskaÿniki rentownoœci przychodów ze sprzeda y (ROS), aktywów ogó³em (ROA) i kapita³u w³asnego (ROE), ni przedsiêbiorstwa produkuj¹ce soki z owoców i warzyw. Wy szy poziom wskaÿników ROE w stosunku do ROA œwiadczy o dobrym wykorzystywaniu kapita³ów obcych. Uzasadnieniem dla korzystania z kapita³u obcego jest nie tylko brak odpowiednich kapita³ów w³asnych, czy te okresowe wahania w zapotrzebowaniu na kapita³, ale równie mo liwoœæ poprawy rentownoœci kapita³u w³asnego wskutek wykorzystania dÿwigni finansowej. W grupie przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê produkcj¹ soków wykorzystanie kapita³ów obcych dla zwiêkszenia zyskownoœci kapita³ów w³asnych by³o wy sze jak w pozosta³ej grupie firm. Uzyskany wysoki wskaÿnik zwrotu z kapita³u w³asnego w r. w grupie A (27,9%) jest wynikiem g³ównie wysokiej rentownoœci aktywów (12,7%) i pozytywnego wp³ywu dÿwigni finansowej (1,2). Natomiast w grupie produkuj¹cej soki zyskownoœæ kapita³ów w³asnych wynosi³a 8%, a dÿwignia finansowa 1,7, powoduj¹c pozytywny wp³yw na ROE. Przedsiêbiorstwom, które w ostatnim czasie du o inwestowa³y trudno jest osi¹gn¹æ wysok¹ rentownoœæ ze wzglêdu na ksiêgowane w ciê ar kosztów odpisy amortyzacyjne oraz ponoszone du e koszty finansowe. St¹d w praktyce do oceny przedsiêbiorstw wyznacza siê zysk operacyjny (EBIT) lub zysk operacyjny powiêkszony o amortyzacjê (EBITDA). W r. wœród analizowanych grup wy sz¹ wartoœæ mar y EBIT uzyska³y przedsiêbiorstwa zajmuj¹ce siê przetwórstwem i konserwowaniem owoców i warzyw (6,6%), natomiast producenci soków uzyskali rentownoœæ operacyjn¹ na poziomie 3,4%. Stopa zyskownoœci EBITDA w analizowanych grupach wynosi³a odpowiednio: A 10,0%; B 6,7%. Reasumuj¹c nale y przypuszczaæ, e w ci¹gu kilku lat po rozliczeniu inwestycji przedsiêbiorstwa sektora owocowo-warzywnego bêd¹ bardziej rentowne, jeœli nie zmieni siê sytuacja na rynku. Ocena stopnia zad³u enia Dzia³alnoœæ gospodarcza wymaga od w³aœcicieli przedsiêbiorstwa zaanga owania okreœlonej iloœci kapita³ów (zarówno w³asnych, jak i obcych), które nastêpnie w procesie gospodarowania powinny przysparzaæ korzyœci. Niewiele przedsiêbiorstw funkcjonuje tylko i wy³¹cznie na bazie kapita³ów w³asnych. Zdecydowana wiêkszoœæ korzysta z zewnêtrznych Ÿróde³ finansowania, tzw. kapita³ów Grupa/klasa PKD A B ,8 121,3 2,8 10,2 4,0 12,7 11,1 27,9 112,0 120,1 2,9 2,1 3,3 3,5 6,5 8,0

3 196 R. Stulich Tabela 2. WskaŸniki oceny stopnia w badanych sektorach [%] WskaŸniki WskaŸnik ogólnego zad³u enia\ (zobowi¹zania ogó³em/maj¹tek ogó³em) WskaŸnik zad³u enia kapita³uw³asnego (zobowi¹zania ogó³em/kapita³ w³asny) zad³u enia i struktury WskaŸnik pokrycia zobowi¹zañnadwy k¹ finansow ¹(zysk netto + amortyzacja/zobowi¹zania ogó³em) Akumulacja kapita³u(zysk /przychodynetto) netto + amortyzacja kapita³u Grupa/klasa PKD A ,1 54,4 178,5 119,3 13,5 32,4 6,0 13,9 B ,1 55,6 96,5 125,1 8,8 16,3 obcych, zad³u aj¹c siê. Na kszta³towanie poziomu i struktury kapita³u w przedsiêbiorstwie ma wp³yw wiele czynników, m.in.: forma organizacyjno-prawna przedsiêbiorstwa, dostêpnoœæ kapita- ³u, struktura maj¹tku, koszty u ycia kapita³u, system podatkowy, rentownoœæ osi¹gana przez przedsiêbiorstwo, polityka w³aœcicielska, stan gospodarki, itp. [Ostaszewski 2001, Szyszko 2000]. Dane zawarte w tabeli 2 wskazuj¹, e kapita³em obcym finansowane by³o w zale noœci od grupy od 49,1 do 64,1% maj¹tku. Zad³u enie ogó³em w grupie przedsiêbiorstw produkuj¹cych soki by³o ni sze œrednio o 6,9 p.p. jak w grupie zajmuj¹cej siê przetwórstwem i konserwowaniem owoców i warzyw. Wed³ug literatury przedmiotu nie nastêpuje zachwianie równowagi miêdzy kapita³em obcym a w³asnym, jeœli wskaÿnik ogólnego zad³u enia przyjmuje wartoœæ miêdzy 57-67% [Sierpiñska, Jachna 1993]. Stopieñ zaanga owania kapita³u obcego w stosunku do kapita³u w³asnego wskazuje na znacznie wiêksze mo liwoœci pokrycia zobowi¹zañ kapita³ami w³asnymi w sektorze produkcji soków ni w grupie przetwórstwa owoców i warzyw. O ile w przedsiêbiorstwach produkuj¹cych soki na ka d¹ z³otówkê kapita³ów w³asnych przypada³o 0,96-1,25 z³ kapita³ów obcych, to w przedsiêbiorstwach przetwórstwa i konserwowania owoców i warzyw ju 1,19-1,78 z³. Œrodki pieniê ne (zysk netto + amortyzacja), jakie przedsiêbiorstwa mia³y do dyspozycji, stanowi³y w zale noœci od grupy od 8,8 do 32,4% zad³u enia. Oznacza to, e mog³yby to zad³u enie sp³aciæ w ci¹gu 3-11 lat. Nak³ady inwestycyjne Sytuacja finansowa badanych przedsiêbiorstw przejawia siê m.in. poziomem nak³adów inwestycyjnych przeznaczonych na modernizacjê, zakup nowych maszyn i urz¹dzeñ produkcyjnych oraz œrodków transportu. Oceny intensywnoœci inwestowania dokonano za pomoc¹ dwóch wskaÿników, które tworzone s¹ przez odniesienie wielkoœci ponoszonych nak³adów inwestycyjnych do amortyzacji (stopa inwestowania I) oraz w odniesieniu do przychodów ze sprzeda y (stopa inwestowania II). Tabela 3. Stopa inwestowania G³ówny przedmiot dzia³alnoœci Przetwórstwo i konserwowanie owoców i warzyw Produkcja soków i napojów owocowychi warzywnych Stopa nwestowania I i 1 1,62 3,12 2,15 0,62 W analizowanym okresie badane bran e inwestowa³y w zró nicowanym zakresie, na co wskazuje tabela 3. W omawianej zbiorowoœci jednostek przeciêtny poziom miernika inwestycje/ amortyzacja osi¹gn¹³ wartoœæ 1,9, co oznacza, e wydatki na inwestycje by³y o 90% wy sze ni odpisy amortyzacyjne. Wy sze nak³ady liczone wed³ug tego wskaÿnika w r. ponios³y przedsiêbiorstwa zajmuj¹ce siê produkcj¹ soków i napojów owocowych i warzywnych, natomiast w roku nastêpnym sytuacja by³a odwrotna. W r. w organizacjach produkuj¹cych soki nak³ady inwestycyjne nie przekracza³y 62% amortyzacji. W firmach produkuj¹cych soki nak³ady inwestycyjne w r. stanowi³y 56,4%, a w bran y przetwórstwa owoców i warzyw 71,5% wartoœci nadwy ki finansowej rozumianej jako suma zysku netto i amortyzacji. Œwiadczy to, e w finansowaniu inwestycji bran e te korzysta³y g³ównie ze œrodków w³asnych. 4,3 6,4 Stopa nwestowania II i 2 5,25 9,92 6,72 1,99 1 stopa inwestowania Ijest to relacja nak³adów inwestycyjnychdo amortyzacji, 2 stopa inwestowania IIjest to relacja nak³adów inwestycyjnychd o przychodów ze sprzeda yw %

4 Efektywnoœæ przedsiêbiorstw sektora owocowo-warzywnego 197 Analizuj¹c udzia³ inwestycji w osi¹ganych przychodach (stopa inwestowania II) nale y stwierdziæ, e zagregowany poziom tego wskaÿnika wynosi³ œrednio 6%. Wy sz¹ wartoœæ wskaÿnika w r. odnotowa³y przedsiêbiorstwa przetwarzaj¹ce warzywa i owoce, ni sz¹ jednostki produkuj¹ce soki. Zainwestowane œrodki w wiêkszoœci dotyczy³y procesu produkcji (wzrostu produkcji i poprawy technologii). Stopa inwestowania I w ca³ym sektorze owocowo-warzywnym w Polsce (w jednostkach zatrudniaj¹cych ponad 9 osób) w r. wynosi³a 1,62. Wed³ug Instytutu Badañ nad Gospodark¹ Rynkow¹ inwestowanie w przetwórstwo owoców i warzyw obci¹ one jest du ym ryzykiem. Ryzyko inwestowania w tradycyjne kierunki przetwórstwa owoców i warzyw oceniane jest jako podwy szone, a w produkcjê soków i napojów owocowych i warzywnych jako wysokie [Analizy Rynkowe 2006]. Wydajnoœæ pracy Jednym z mierników sprawnoœci i efektywnoœci dzia³alnoœci gospodarczej jest wydajnoœæ pracy. Jest ona szczególnie wa na w tych dziedzinach gospodarki, które charakteryzuj¹ siê wysok¹ pracoch³onnoœci¹ i du ym udzia³em p³acy w kosztach wytwarzania. Do takich dzia³ów nale y równie przetwórstwo owoców i warzyw. Wydajnoœæ pracy mierzy siê w jednostkach wartoœci (ekonomiczna wydajnoœæ pracy) lub jednostkach naturalnych (techniczna wydajnoœæ pracy) na jednostkê czasu. Wydajnoœæ roœnie z powodu dwóch czynników jednym jest wzrost sprzeda y, a œciœlej wartoœci dodanej, a drugim redukcja zatrudnienia. Mo e zdarzyæ siê wzrost produkcji sprzedanej na tyle silny, e przy braku redukcji zatrudnienia, a nawet przy jego zwiêkszeniu, roœnie wydajnoœæ, chocia wolniej, ni gdybyœmy zmniejszali zatrudnienie. Walka o wzrost wydajnoœci nie musi wiêc oznaczaæ zawsze redukcji zatrudnienia. Poniewa jednak nasza wydajnoœæ jest o po³owê ni sza ni œrednia w UE, a eby byæ konkurencyjnym musimy d¹ yæ do jej zwiêkszania. Jak wynika z tabeli 4 wydajnoœæ pracy w analizowanych grupach przedsiêbiorstw by³a zró nicowana. W obydwóch grupach wydajnoœæ pracy w analizowanym okresie znacz¹co wzros³a. W r. nast¹pi³o pog³êbienie ró nic pomiêdzy ocenianymi grupami. W przedsiêbiorstwach o tradycyjnych kierunkach przetwórstwa œrednia wydajnoœæ pracy w r. wynosi³a 254 tys. z³ przychodów ze sprzeda y na 1 zatrudnionego i by³a zbli ona do uzyskanej w ca³ym sektorze owocowo-warzywnym [Adamczyk 2006]. Natomiast w firmach produkuj¹cych soki w r. by³a wy sza o 22%, a w r. o 75%. Oznacza to, e przedsiêbiorstwa produkuj¹ce soki znacznie szybciej powiêkszaj¹ efektywnoœæ wykorzystania zaanga owanych zasobów pracy ni firmy zajmuj¹ce siê tradycyjnym przetwórstwem. Ni sza wydajnoœæ pracy w organizacjach przetwórstwa i konserwowania owoców i warzyw mog³a byæ spowodowana pracoch³onnym sortowanie, myciem, pakowaniem i konfekcjonowaniem wiêkszoœci wyrobów, ale równie mo e œwiadczyæ o przerostach zatrudnienia, tym bardziej, e w przedsiêbiorstwach grupy A œrednie zatrudnienie by³o ponad 3-krotnie wy sze ni w firmach grupy B, a przychody ze sprzeda y tylko o 12% wiêksze. Analizuj¹c wydajnoœæ pracy wed³ug drugiego miernika (zysk operacyjny/zatrudnienie) nale y stwierdziæ, e poziom tego wskaÿnika na 1 zatrudnion¹ osobê by³ ponad 2-krotnie wy szy w firmach produkuj¹cych soki. Tabela 4. Ekonomiczna wydajnoœæ pracy G³ówny przedmiot dzia³alnoœci Przetwórstwo i konserwowanie owoców i warzyw Produkcja soków i napojów owocowychi warzywnych ród³o: opracowanie w³asne. Klasa PKD w analizowanych grupach przedsiêbiorstw Wartoœæ sprzeda y na 1 zatrudnionego [tys. z³] 254,2 310,0 406,7 711,9 Zysk operacyjny na 1 zatrudnionego [tys. z³] 13,3 17,7 29,2 40,2 Podsumowanie Reasumuj¹c nale y stwierdziæ, e wiêkszoœæ analizowanych przedsiêbiorstw znacz¹co zwiêkszy³a swoje obroty, g³ównie dziêki poprawie koniunktury gospodarczej. W czêœci jest to tak e

5 198 R. Stulich efektem integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹. Po wejœciu do Unii Europejskiej zniknê³o sporo barier w eksporcie naszych towarów. Te przedsiêbiorstwa, które przygotowa³y siê do integracji, zainwestowa³y w zwiêkszenie mocy produkcyjnych, jakoœæ wyrobów i spe³nienie unijnych standardów, osi¹gnê³y wysok¹ dynamikê przychodów. Mimo wielu podobnych czynników wp³ywaj¹cych na przedsiêbiorstwa dzia³aj¹ce w tej samej bran- y, jedne firmy s¹ w stanie znacznie lepiej wykorzystaæ istniej¹c¹ koniunkturê od pozosta³ych. Zale y to od ich zdolnoœci dostosowania swojej dzia³alnoœci do zmieniaj¹cych siê warunków zewnêtrznych, pozycji na rynku, fazy rozwoju firmy, czy skutecznoœci prowadzonych dzia³añ promocyjnych. Nale y stwierdziæ, e sytuacja finansowa analizowanych przedsiêbiorstw by³a dobra, na co wskazuj¹ uzyskane wskaÿniki rentownoœci. Grupa przedsiêbiorstw zajmuj¹ca siê tradycyjnym przetwórstwem owoców i warzyw osi¹ga³a znacznie lepsze wyniki rentownoœci od produkuj¹cych soki. Badania niniejsze wykaza³y, e analizowane firmy nie zad³u y³y siê ponad granice rozs¹dku. Wszystkie analizowane przedsiêbiorstwa stosowa³y bezpieczn¹ (umiarkowan¹) strategiê finansowania maj¹tku. W omawianej zbiorowoœci jednostek nak³ady inwestycyjne by³y o 90% wy sze ni odpisy amortyzacyjne. W finansowaniu inwestycji sektor przetwórstwa i konserwowania owoców i warzyw korzysta³ w wiêkszym stopniu ze œrodków w³asnych. Wydajnoœæ pracy w firmach produkuj¹cych soki by³a znacz¹co wy sza ni w przedsiêbiorstwach zajmuj¹cych siê tradycyjnym przetwórstwem, a ró nice pomiêdzy ocenianymi grupami powiêkszy³y siê. Nale y przypuszczaæ, e w ci¹gu kilku najbli szych lat, przedsiêbiorstwa sektora owocowo-warzywnego bêd¹ bardziej rentowne, jeœli sytuacja na rynku nie zmieni siê. Literatura Adamczyk P. 2006: Wydajnoœæ pracy i jej zró nicowanie w przemyœle spo ywczym w Polsce. Zeszyty Naukowe SERiA, Warszawa-Poznañ, t. 8, z. 2, s Analizy rynkowe 2006: Rynek owoców i warzyw. Stan i perspektywy. Nr 28, IERiG -ARR-MRiRW, Warszawa, s. 11. Lista Polskie przedsiêbiorstwa. Rzeczpospolita nr 279 (7268) z dnia r. (dodatek). Lista Polskie przedsiêbiorstwa. Rzeczpospolita Nr 251 (7545) z dnia r. (dodatek). Ostaszewski J. 2001: Zarz¹dzanie finansami w spó³ce akcyjnej. Difin, Warszawa, s Sierpiñska M., Jachna T. 1993: Ocena przedsiêbiorstwa wed³ug standardów œwiatowych. PWN, Warszawa, s. 89. Sierpiñska M., Jachna T. : Ocena przedsiêbiorstwa wed³ug standardów œwiatowych. PWN, Warszawa, s Szyszko L. 2000: Finanse przedsiêbiorstwa. PWE, Warszawa, s. 69. Summary In this work, the analysis and estimation of management in 16. companies of fruits and vegetables sector was made. These companies were divided on 2 groups: A processing and curing of fruits and vegetables, B production of fruits and vegetables juices. In analysed both groups the sales in year in related to year before were higher about 20%. The better results of return (ROS, ROA, ROE) than other groups were attained the companies which major activities was traditional processing and curing of fruits and vegetables. Analysed groups of companies didn t run into debt above reason (49,1-64,1%). The capital expenditure were about 90% higher than amortization deductions in analysed community. In group of firms which are engaged in processing and curing of fruits and vegetables were higher capital expenditure in year. The higher efficiency for work had the companies making juices than firms which are engaged in traditional processing and differences between estimation groups were increased. Adres do korespondencji: dr in. Ryszard Stulich Wy sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania w Siedlcach Katedra Zarz¹dzania ul. Soko³owska Siedlce tel. (0-25) rstulich@wsfiz.siedlce.pl