TKT CZASOPISMO TECHNICZNE

Transkrypt

1 OWSKIE K RA TECHNICZN E K Organ Krakowskiego Towarzystwa Technicznego Z WAR YSTW TO O TKT CZASOPISMO TECHNICZNE MIESIĘCZNIK POŚWIĘCONY ZAGADNIENIOM TECHNIKI Nr Rok 125 Kraków 2005 r. Nr Indeksu Kraków, ul. Straszewskiego 28/13 tel./fax: (12) styczeń-grudzień ISSN: pzitb@pzitb.org.pl

2 Oczyszczalnia ścieków w Dobrej

3 doc. dr inż. Jerzy Banaś*, dr inż. Zbigniew Mucha* Wybór małych oczyszczalni ścieków teoria i praktyka część I teoria * Politechnika Krakowska, Instytut Zaopatrzenia w Wodę i Ochrony Środowiska Słowa kluczowe: mała oczyszczalnia ścieków, kryteria oceny i wyboru, Równoważna Liczba Mieszkańców (RLM) Streszczenie W pracy przedstawiono problematykę technologii oczyszczania małej ilości ścieków (do RLM = 5000) obejmujących metody naturalne i sztuczne. Na podstawie danych literaturowych omówiono metody oceny i wyboru rozwiązań małych oczyszczalni, podano uwarunkowania, które muszą być uwzględnione w początkowym stadium programowania inwestycji. Zaproponowano metodę wyboru rozwiązania w oparciu o ranking 6-ciu zdefiniowanych kryteriów. Wstęp Tempo kanalizowania osiedli mieszkalnych w małych miastach i na wsi jest w ostatnich latach bardzo intensywne, w porównaniu do zastoju jaki panował do roku Sadząc po planach pomocy inwestycyjnej UE dla Polski, tempo to jeszcze wzrośnie. Równolegle z budową systemów odprowadzania ścieków powstają oczyszczalnie, co powinno zapewnić odpowiednią ochronę czystości wód. Pierwszym problemem przy programowaniu i projektowaniu systemu kanalizacji w gminach jest ustalenie zasięgu przyszłej sieci, co powinno wynikać z gęstości zabudowy. W kwestii tej panowała dotychczas pełna dowolność ale od roku obowiązuje rozporządzenie Ministra Infrastruktury definiujące pojecie aglomeracji przeniesione z UE, gdzie ustalono, że w pierwszej kolejności będą budowane publiczne systemy kanalizacji dla osiedli odprowadzających ładunki zanieczyszczeń w ściekach powyżej 2000 mieszkańców równoważnych. Biorąc to pod uwagę oraz uwzględniając stopień rozdrobnienia osiedli na terenach wiejskich w Polsce, można się spodziewać, że w następnych latach powstawać będzie szczególnie duża liczba oczyszczalni przystosowanych do usuwania ładunku zanieczyszczeń odpowiadającego Równoważnej Liczbie Mieszkańców od 2000 do 5000, co odpowiada przepustowości od 250 do 600 m 3 ścieków/d. Niniejsze rozważania dotyczą w szczególności wyżej wymienionej grupy oczyszczalni ścieków bytowo-gospodarczych, ale mogą być stosowane również dla oczyszczalni lokalnych o mniejszej przepustowości. Możliwości technologiczne oczyszczania małej ilości ścieków W tabeli 1 przedstawiono wymagane metody oczyszczania małej ilości ścieków w zależności od rodzaju odbiornika na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z 8 lipca 2004roku. Najłagodniejsze wymagania obowiązują w przypadku odprowadzania ścieków do ziemi w ilości nie przekraczającej 5 m 3 /d, co odpowiada 33 RLM. W pozostałych przypadkach ścieki muszą podlegać, co najmniej mechaniczno-biologicznemu oczyszczaniu, a przy odprowadzaniu do jezior i ich dopływów dodatkowo wymagane jest usuwanie substancji biogennych: azotu i fosforu. W tabeli 2 przedstawiono 9 wybranych rodzajów oczyszczalni, nie wyczerpujących wszystkich możliwości, ale reprezentujących wszystkie rodzaje procesów stosowanych do oczyszczania ścieków, to jest: oczyszczanie naturalne, wykorzystujące procesy zbliżone do występujących w naturalnym środowisku gruntowo-wodnym, oczyszczalnie ze złożami biologicznymi, których stosowanie do 2002 r było ogra- CZASOPISMO TECHNICZNE 1

4 niczone z uwagi na wysokie koszty dostosowania do odpowiednich wymagań z powodu powszechnego obowiązku usuwania azotu i fosforu oraz oczyszczanie metoda osadu czynnego, który będzie obecnie stosowany w wersjach uproszczonych albo wielofazowych (w zlewniach odbiorników chronionych przed eutrofizacją). Sprawdzonym rodzajem oczyszczalni z osadem czynnym są oczyszczalnie o działaniu cyklicznym typu SBR, które ze względu na elastyczność dopasowania do zmiennych warunków dopływu ścieków są godne polecenia do oczyszczania ścieków z małych jednostek osadniczych. W pierwszej kolumnie podano 14 cech charakteryzujących poszczególne rozwiązania. Jako pierwsze wymieniono zapotrzebowanie powierzchni i specjalne uwarunkowania terenowe. Jeżeli warunki te są do spełnienia, to metody naturalne są godne polecenia dla mniejszych przepustowości ze zwróceniem uwagi na konieczność stosowania osadnika wstępnego, wymaganego także w przypadku stosowania złóż biologicznych. Będą to osadniki gnilne lub Imhoffa, które emitują do atmosfery gaz fermentacyjny i z tego powodu wymagają odpowiedniego odsunięcia od zabudowy oraz zastosowania odpowiednich rozwiązań usuwania i zagospodarowania osadu. Stosowane obecnie złoża biologiczne lub przynajmniej wypełnienie tych złóż powinno być produkowane fabrycznie. Dotyczy to również oczyszczalni z osadem czynnym, które powinny być oparte na sprawdzonych w eksploatacji rozwiązaniach i urządzeniach produkowanych metodami przemysłowymi. Tabela 1 Wymagane metody oczyszczania małej ilości ścieków w zależności od rodzaju odbiornika na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z r [9] Rodzaj oczyszczania Odbiornik Q 5 m 3 /d Q od 5 do 300m 3 /d Q od 300 do 2000m 3 /d 33 (50)RM 33(50) do2000rm od 2000 do 9999RM Ziemia mechaniczne 1) lub mech-biol. mechaniczno - biologiczne 2) Urządzenia wodne 3) w granicach gruntu stanow. własność wprowadzającego Wody powierzchniowe płynące Jeziora i ich dopływy, sztuczne zbiorniki na wodach płynących mech.-biolog. mechaniczno-biologiczne mechaniczno-biologiczne z usuwaniem N i P Objaśnienia: 1) W granicach gruntu stanowiącego własność wprowadzającego; dla ścieków pochodzących z własnego gospodarstwa domowego lub rolnego jeśli spełnione są łącznie następujące warunki: a) ilość ścieków Q 5 m 3 /d, b) BZT5 jest redukowane co najmniej o 20%, a zawartość zawiesin ogólnych co najmniej o 50%, c) miejsce wprowadzenia ścieków oddzielone jest warstwą gruntu o miąższości co najmniej 1,5m od najwyższego użytkowego poziomu wodonośnego wód podziemnych. 2) Mogą być wprowadzane, jeśli: a) nie będą stanowiły zagrożenia dla jakości wód podziemnych, b) miejsce wprowadzenia ścieków lub dno urządzeń wodnych oddzielone jest warstwą gruntu o miąższości co najmniej 3.0m od najwyższego użytkowego poziomu wodonośnego wód podziemnych, c) odpowiadają jakości określonej dla RLM od 2000 do ) Mogą być wprowadzane, jeśli spełnione są łącznie następujące warunki: a) ilość ścieków Q 5 m 3 /d, b) najwyższy użytkowy poziom wodonośny wód podziemnych znajduje się co najmniej 1.5m pod dnem tych urządzeń, c) ścieki odpowiadają jakości określonej dla RLM od 2000 do CZASOPISMO TECHNICZNE

5 w dopływie Nog<50g/m 3 Kryterium Zapotrzebowanie powierzchni Rozwiązania konstrukcyjne Wyposażenie w maszyny i urządzenia Zdolność przyjęcia uderzeniowego ładunku Zdolność przyjęcia wód deszczowych Efektywność oczyszczania ogólna usuwanie substancji organicznych usuwanie substancji biogennych Okres Kontrola eksploatacyjna, obsługa Koszty eksploatacyjne Koszty inwestycyjne Oddziaływanie na środowisko Zakres stosowania Hydrofitowe bardzo duże do duże dopływ i odpływ ścieków wymaga odpowiedniego wyposażenia brak ograniczona zróżnicowana, zależna od pory roku zróżnicowane dobre w odpowiednio przystosowanej oczyszczalni 2 do 3 lat większa niż w stawach stabiliz., szczególnie wymagana pielęgnacja roślin niskie, wyższe niż w stawach stabiliz., pielęgnacja roślin nie niższe niż stawów, często wyraźnie wyższe Oczyszczalnie naturalne wymagany osadnik wstępny Porównanie różnych rozwiązań małych oczyszczalni Stawy biologiczne napowietrzane duże nieskomplikowane, wymagane uszczelnienie folią dna i skarp duża duża dobra uzyskuje się wymagania niewielkie niskie, można poprawić przez dodatkowe procesy bardzo krótki bardzo mała, usuwanie osadów co kilka lat, wykaszanie roślinności na brzegach niskie umiarkowane możliwość wkomponowania w krajobraz, możliwe zapachy dla wymagań podstawowych (BZT5, ChZT, zaw.og.) do biolog. oczyszczania dla małych obiektów < 1000RM, ośrodków wypoczynkowych, moteli, DPS lub do doczyszczania ścieków stabilizacyjne bardzo duże brak umiarkowane bardzo niskie niskie dla wsi poniżej 1000RM, także przy kanalizacji ogólnospławnej dla miejscowości poniżej 2000RM, nadają się dla obiektów sezonowych zraszane duża strata hydrauliczna Złoża biologiczne tarczowe Średnio skomplikowane, Wymagany osadnik wstępny duże wysoka i stabilna wysokie nitryfikacja w złożach niskoobciążonych zanurzone napow Oczyszczalnie sztuczne uproszczony niewielkie ograniczona, wymagany zbiornik uśredniający niska, wymagany zbiornik retencyjny usuwanie N w złożach cykl. napowietrzanych nie rzadziej niż 2-3 razy w tygodniu, prosta obsługa niższe niż w oczyszczalniach z osadem czynnym kilka tygodni Osad czynny skomplikowane bardzo duże Tabela 2 typu SBR duża strata hydrauliczna wysoka, mniej stabilna niż w złożach usuwanie azotu i fosforu w reaktorach wielofazowych wysokie usuwanie azotu i fosforu w odpow. dobranym cyklu codzienna, wymagana fachowa obsługa wysokie (duże koszty energii elektrycznej i obsługi) umiarkowane do wysokich konwencjonalny osadnik wstępny wymagane szczególne starania w celu wkomponowania w krajobraz, możliwy zapach, lecz łatwy do zwalczania. przystosowane do kanalizacji rozdzielczej. dla wymagań podstawowych lub zaostrzonych do 2000RM z dodatkowym strącaniem P. i przy stężeniu dla wymagań podstawowych lub zaostrzonych do 2000RM z dodatkowym strącaniem P dla wymagań podstawowych i zaostrzonych (wymagane dodatkowe chemiczne strącanie P), ze względu na wymaganą fachową obsługę zalecane dla oczyszczalni o przepustowości powyżej 100RM CZASOPISMO TECHNICZNE 3

6 Przegląd literatury dotyczącej oceny i wyboru małych oczyszczalni ścieków Wybór odpowiedniej technologii i rozwiązania technicznego małej oczyszczalni wg danych niemieckich oprócz aspektów ekonomicznych powinien uwzględniać następujące kryteria i czynniki [1]: efektywność i stabilność oczyszczania gwarantującą pewność uzyskania wymaganej jakości ścieków oczyszczonych, odporność i prostotę technologii, łatwość i przyjemność w dozorowaniu i obsłudze, pewność przeróbki osadu, usuwanie i przeróbkę odpadów (skratek, piasku, osadów ściekowych) możliwość dalszej rozbudowy Przy wyborze oczyszczalni wg innych danych niemieckich należy kierować się przede wszystkim prostotą eksploatacji oraz odpornością technologii i urządzeń [2]. Oszczędności inwestycyjne nie mogą być okupione podwyższonymi kosztami eksploatacyjnymi, np. kosztami zatrudniania większej ilości personelu w celu obsługi i napraw skomplikowanych i podatnych na zakłócenia technologii czy pracy urządzeń lub kosztami stosowania większej ilości materiałów eksploatacyjnych (np. substancji chemicznych). W wątpliwych przypadkach należy wybrać rozwiązania zwymiarowane bezpiecznie, o dużej odporności i dobrych zdolnościach buforowych. Wg Bucksteeg a [5] dobór małej oczyszczalni powinien być dokonywany w większym stopniu w oparciu o prostotę i niezawodność eksploatacji niż koszty inwestycyjne czy zużycie energii. Racault i Vachon [11] podają następujące kryteria wyboru rozwiązań małych oczyszczalni: wymagana jakość ścieków oczyszczonych, wielkość oczyszczalni (osad czynny dla bardzo małych oczyszczalni nie jest korzystny z powodu dużej wrażliwości na przeciążenia hydrauliczne) warunki klimatyczne rodzaj i ukształtowanie powierzchni terenu konieczność zatrudnienia wykwalifikowanej obsługi możliwość wykorzystania osadu w rolnictwie nierównomierność obciążenia ładunkiem (zwłaszcza w miejscowościach turystycznych) obecność ścieków przemysłowych. Błażejewski [4] proponuje, aby przy niewielkich różnicach między wskaźnikami efektywności ekonomicznej różnych rozwiązań małych oczyszczalni przy wyborze technologii spełniających wymagania jakości ścieków oczyszczonych (wymagania ekologiczne), głównymi kryteriami wyboru były: prostota i łatwość obsługi, bezpieczeństwo dla załogi a także estetyka. Do porównania i oceny względnej wariantów technologicznych mogą służyć również wskaźniki zasobochłonności, uwzględniające nakłady odniesione do efektu użytkowego. Są to następujące wskaźniki [8]: jednostkowe koszty inwestycyjne, zł/m 3 /d, zł/rm energochłonność, e Q, kw h/m 3 oczyszczonych ścieków, e Ł, kw h/kg BZT 5us, e RLM, kw h/ma pracochłonność, h/d, h/tydzień zapotrzebowanie powierzchni, m 2 /RLM, m 2 / m 3 /d Górecki i Mazurski [7] zaproponowali wielokryterialną metodę optymalizacji wyboru typu oczyszczalni dla małych jednostek osadniczych, wykorzystującą system premiowania. Polega ona na przypisaniu parametrom decyzyjnym premii i przedstawieniu w postaci macierzy. Po uporządkowanie ich według hierarchii ważności i przypisaniu każdej premii numeru miejsca, przeprowadza się porządkowanie możliwości ze względu na wartości poszczególnych charakterystyk a następnie każdej możliwości przypisuje się premie i oblicza się dla każdej z nich tzw. globalny wskaźnik miejsca. W ostatnim etapie obliczeń wybiera się możliwość optymalną, dla której globalny wskaźnik miejsca przyjmuje wartość najmniejszą. Zastrzeżenia w tym przypadku może budzić wykaz proponowanych kryteriów oraz hierarchia ważności. Dwa kryteria: koszt budowy oczyszczalni w zł oraz wskaźnik inwestycyjny w zł/m 3 dotyczą tej samej zmiennej. Ponadto nie uwzględniono wszystkich elementów kosztów eksploatacyjnych. Kryteriami są również stopnie usuwania poszczególnych wskaźników zanieczyszczeń, których wartości dobrano na podstawie materiałów reklamowych firm oferujących małe oczyszczalnie. Punktową metodę oceny przedstawiono na przykładzie kilkunastu małych oczyszczalni badanych przez okres dwóch lat w Holandii [6]. Wielkość badanych obiektów wynosiła od 5 do 200 RLM. Były to oczyszczalnie ze złożami tarczowymi i zraszanymi, z osadem czynnym, filtrami piaskowymi, drenażem rozsączającym i inne rozwiązania dla pojedynczych budynków. Kryteriami oceny oprócz aspektów ekonomicznych były: 4 CZASOPISMO TECHNICZNE

7 efektywność oczyszczania, niezawodność techniczna, stabilność technologiczna, kontrola procesu, zaangażowanie obsługi, oddziaływanie na środowisko, wymagana powierzchnia Uwarunkowania oraz proponowane kryteria oceny do metody rankingu Na rysunku 1 przedstawiono 16 uwarunkowań, które powinny być analizowane już w najwcześniejszym stadium programowania inwestycji, czyli na etapie ustalania lokalizacji oczyszczalni ścieków i formułowania uwarunkowań środowiskowych zgodnie z aktualnymi przepisami. Do wyboru rozwiązania można dopuścić takie oferty, które spełniają wyszczególnione uwarunkowania. Następnym etapem jest ranking oparty o kryteria z uwzględnieniem hierarchii ich ważności. Na rysunku 2 przedstawiono kryteria, które należy rozpatrywać podczas oceny i wyboru różnych rozwiązań oczyszczalni ścieków a w dalszej części opisu propozycję ustalania hierarchii kryteriów w postępowaniu rankingowym. Do sporządzenia hierarchii wykorzystano wyniki ankiety przeprowadzonej wśród eksploatatorów, projektantów, dystrybutorów i wykonawców, naukowców i urzędników [Mucha 2004]. Poszczególne grupy kryteriów omówiono wg hierarchii ich ważności określonej zgodnie z ankietą i rozmowami ze specjalistami. Spełnienie wymagań jakości ścieków oczyszczonych uzasadnia przyjęcie kryterium ekologicznego jako kryterium nadrzędnego co oznacza, że porównywane i oceniane mogą być te rozwiązania, które w czasie analiz i badań a także na podstawie danych literaturowych potwierdzają wymaganą efektywność oczyszczania. Zasada oceny ankiet polegała na uszeregowaniu kryteriów w kolejności odpowiadającej ich ważności. Numer w kolumnie odpowiadał przyznanej kolejności w rankingu. Możliwe było przyznanie kilku kryteriom tej samej pozycji w rankingu. Wyniki oceny poszczególnych specjalistów w jednej grupie sumowano przyznając punkty od 6 pkt za 1 miejsce do 1 pkt za miejsce 6. Sumaryczna ilość punktów posłużyła do wyznaczenia kolejności kryteriów w ramach danej grupy specjalistów. Rys. 1. Uwarunkowania sposobu usuwania i oczyszczania małej ilości ścieków [3],[9] CZASOPISMO TECHNICZNE 5

8 Rys. 2. Kryteria wyboru małych oczyszczalni ścieków [9] Wyniki z poszczególnych grup posłużyły do wyznaczenia ostatecznej kolejności kryteriów i ich wagi. Najważniejszymi kryteriami oceny i wyboru dla małych oczyszczalni okazały się: prostota i łatwość obsługi (waga 0,25), niezawodność działania (0,25) oraz aspekty ekonomiczne (koszty inwestycyjne i eksploatacyjne) (0,2). W dalszej kolejności występują: wpływ na środowisko (0,15), nowoczesność rozwiązania (0.1) oraz estetyka (0,05). Kryterium ekologiczne (efektywność oczyszczania) gwarantujące spełnienie wymagań rozporządzenia Ministra Środowiska z 8 lipca 2004 r. Kryterium to przyjęto jako nadrzędne, co oznacza, że ocenie powinny podlegać oczyszczalnie, które potwierdziły wymaganą efektywność oczyszczania na podstawie badań. W przypadku porównywania oczyszczalni, dla których nie wykonywano szczegółowych badań można przyjąć, że gotowe małe oczyszczalnie produkowane seryjnie, posiadające aprobatę techniczną Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie spełniają wymagania jakości ścieków oczyszczonych. Można przyjąć również, że wymagania ekologiczne spełniają te oczyszczalnie, które zostały zaprojektowane w oparciu o odpowiednie parametry technologiczne, zweryfikowane przez specjalistę zajmującego się małymi oczyszczalniami i ujawnione przez autorów oferty. Kryteria techniczne (prostota i łatwość obsługi, nowoczesność rozwiązania) Są to jedne z ważniejszych kryteriów, które w przeprowadzonej ankiecie uplasowały się odpowiednio na pierwszym i piątym miejscu. Małe oczyszczalnie muszą działać sprawnie bez stałego dozoru. Powinny być więc tak skonstruowane, aby ich obsługa była ograniczona do nadzoru i prostych czynności konserwacyjnych wymagających krótkotrwałego zaangażowania personelu. Pod pojęciem nowoczesność rozwiązania należy rozumieć: automatyzację pracy urządzeń, zdalną sygnalizację, wyposażenie w nowoczesne i sprawdzone urządzenia nowych generacji, stosowanie materiałów odpornych na korozję. Z obserwacji wynika, iż elementy oczyszczalni takie jak: mechanizmy kraty, koryta, rurociągi, barierki, osłony i inne wykonane ze zwykłej stali już po kilku latach pracy w wilgotnym środowisku ulegają całkowitej korozji. 6 CZASOPISMO TECHNICZNE

9 Kryterium niezawodnościowe (niezawodność działania). W badaniach niezawodności oczyszczalni ścieków można rozróżnić dwa rodzaje niesprawności: niesprawność techniczną, związaną z awarią urządzeń oraz niesprawność technologiczną, która sprawia, iż osiąganie założonej efektywności oczyszczania ścieków jest niemożliwe. Małe oczyszczalnie ścieków ze względu na swoją specyfikę są wrażliwe na przekroczenia zakresu warunków eksploatacyjnych i nawet przy pełnej sprawności wszystkich obiektów i urządzeń mechanicznych, oczyszczalnia może wykazywać niesprawność lub sprawność częściową. Często przyczyna niesprawności technologicznej małej oczyszczalni leży w strukturze niezawodnościowej podsystemu usuwania ścieków (np. dopływ wód obcych, uderzeniowe zrzuty substancji toksycznych). Kryterium ekonomiczne uwzględnia koszty budowy i eksploatacji w tym zużycie energii, chemikaliów, czas pracy obsługi, cykl budowy, powierzchnię terenu zajętego i inne czynniki przedstawiane w postaci średnio rocznego kosztu całkowitego. Koszty inwestycyjne i eksploatacyjne małych oczyszczalni przedstawiono w literaturze przedmiotu [9],[10], [12]. Kryteria przyrodniczo-środowiskowe (uciążliwość dla środowiska, estetyka). Z uwagi na to, iż małe oczyszczalnie są obiektami mogącymi znacząco oddziaływać na środowisko konieczna jest ocena ich potencjalnego oddziaływania na środowisko. W ocenie należy uwzględnić takie czynniki jak: występowanie nieprzyjemnych zapachów odorów, hałasu oraz uciążliwości związanej z owadami, gryzoniami itp. Do oceny estetyki obiektu uwzględniono następujące czynniki: ukrycie w zieleni, wkomponowanie w krajobraz, ogólny wygląd. Kryterium to może mieć większe znaczenie w przypadku lokalizacji oczyszczalni na terenach o szczególnych walorach krajobrazowych lub może stanowić podstawowe kryterium wyboru na terenach podlegających ochronie konserwatorskiej (zabytków, przyrody) np. na terenach parków krajobrazowych, terenach zabytkowych. Dla celów praktycznych przy ocenie (może to być ocena punktowa) proponuje się uwzględnić następujące czynniki (w nawiasie podano odpowiednie wagi kryteriów): Prostota i łatwość obsługi (0,25) częstotliwość i czas obsługi, prostota wykonywanych czynności. Niezawodność działania (0,25) niezawodność techniczna, niezawodność i stabilność technologiczna (wpływ temperatury, ucieczka osadu, wrażliwość na nagłe zrzuty). Aspekty ekonomiczne (0,20) koszty budowy, koszty eksploatacji. Uciążliwość dla środowiska (0,15) odory, hałas, owady, gryzonie. Nowoczesność rozwiązania (0,10) monitoring i sterowanie, wyposażenie w urządzenia nowych generacji, stosowanie materiałów odpornych na korozję. Estetyka (0,05) wkomponowanie w krajobraz, ukrycie w zieleni, ogólny wygląd. Oceniając kilka ofert dopuszczonych do rankingu podane w nawiasach wagi maksymalne przyznaje się rozwiązaniom najlepszym dla danego kryterium. Rozwiązanie, które uzyska najwyższą sumę punktów będzie rozwiązaniem najlepszym. Ponadto na etapie oceny i wyboru małej oczyszczalni w postępowaniu przetargowym należałoby uwzględnić dodatkowo: prawidłowość przyjętych danych wyjściowych (bilans ścieków, zanieczyszczeń, osadów), dostosowanie obiektów do warunków terenowych i gruntowo-wodnych, kompleksowość rozwiązania, która powinna zawierać: rezerwę na rozbudowę, układ oczyszczania z końcową przeróbką i zagospodarowaniem osadu, stację zlewną nieczystości w zależności od warunków lokalnych, pompownię ścieków w zależności od warunków lokalnych. Oprócz w/w kryteriów Inwestor może wprowadzić dodatkowe wymagania np: termin wykonania projektu i inwestycji, referencje z wykonanych prac itp. Podsumowanie Brak ścisłych zasad oraz kryteriów technicznotechnologicznych i środowiskowych, które byłyby podstawą doboru rozwiązań techniczno-technologicznych małych oczyszczalni powoduje, iż najczęściej stosowanym kryterium przetargowym na budowę małych oczyszczalni jest koszt ich realizacji. Zaproponowana metoda oceny powinna być pomocna przy wyborze rozwiązania najlepszego pod względem technologicznym, technicznym i eksploatacyjnym. CZASOPISMO TECHNICZNE 7

10 Literatura 1. ATV. 1997: Grundsätze für die Abwasserentsorgung in landlich strukturierten Gebieten, ATV A ATV-H254P. 1986: Ogólne kryteria oceny oczyszczalni ścieków ze szczególnymi kombinacjami lub wariantami technologicznymi o wielkości do OLM. Tłumaczenie: Schmiegowski L., Stuttgart Banaś J., Rybicki S.A., Mucha Z. 1998: Oczyszczanie ścieków na terenie gmin wiejskich. Materiały na 5 polsko-niemieckie Seminarium Ściekowe Gospodarka ściekami ze źródeł rozproszonych, Zielona Góra. 4. Błażejewski R Kryteria oceny technicznoekonomicznej oczyszczalni ścieków. Materiały Sympozjum Jubileuszowego z okazji 15-lecia Katedry Technologii Wody i Ścieków Oczyszczanie wody i ścieków oraz unieszkodliwianie odpadów. Gdańsk. 5. Bucksteeg K. 1989: Suitability of different biological systems. International Specialized Conference on Design and Operation Small Wastewater Treatment Plants, Trondheim. 6. Fastenau F.A., J. van der Graaf, Martijnse G. 1990: Comparison of various systems for on-site wastewater treatment. Water Science & Technology, Vol Górecki W., Mazurski K.R. 1998: Optymalizacja wyboru typu oczyszczalni ścieków dla małych jednostek osadniczych. Ochrona środowiska nr 2(69). 8. Łojewski S. 1995: Ekonomia środowiska. Wydawnictwo Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy, Bydgoszcz. 9. Mucha Z. 2004: Kryteria i warunki racjonalnego stosowania małych wysokoefektywnych oczyszczalni ścieków. Praca doktorska, PK Kraków. 10. Mucha Z. 2005: Jednostkowe koszty inwestycyjne małych oczyszczalni ścieków, Gaz Woda i Technika Sanitarna 9/ Racault Y., Vachon A. 1989: Sewage treatment for small local authorities: Choice of process and recend trends in France. International Specialized Conference on Design and Operation Small Wastewater Treatment Plants, Trondheim. 12. Żeglin-Kurbiel K., Rybicki S.M., Mucha Z. 2005: Implikacje technologiczne w oczyszczaniu ścieków w Polsce, wynikające z ramowej Dyrektywy UE dotyczącej polityki wodnej, Czasopismo Techniczne seria Środowisko z.4-ś/2005. SELECTION OF SMALL WASTEWATER TREATMENT PLANT THEORY AND PRACTICE PART I THEORY Key words: small wastewater treatment plants, criteria of plant selection and evaluation, People Equivalent Abstract The paper presents problems with technologies used for treatment of small wastewater volumes (PE up to 5000); both natural and artificial treatment technologies have been discussed in the paper. Based on the literature, methods of selection and evaluation of small plant technologies are presented as well as some conditions that have to be considered in the preliminary stage of the investment process preparation. The proposed method of process selection is based on a ranking of six defined criteria. RECENZENT: Dr inż. Wiesława STYKA 8 CZASOPISMO TECHNICZNE

11 dr inż. Tadeusz Olkuski * Skroplony gaz ziemny szansa na dywersyfikację dostaw * Instytut GSMiE PAN Kraków oraz Wydział Paliw i Energii AGH Kraków Słowa kluczowe: skroplony gaz ziemny, dywersyfikacja dostaw, bezpieczeństwo energetyczne, polityka energetyczna Streszczenie Skroplony gaz ziemny jest to gaz oziębiony do temperatury 163 C. W tej temperaturze przechodzi on w stan ciekły i może być przechowywany w specjalnych zbiornikach. Można go przewozić tankowcami o pojemności m 3 bez potrzeby posiadania sieci gazociągów. Istnieją również mniejsze jednostki dostarczające LNG do odbiorców nie mających możliwości przyjmowania tak dużych statków. Dotyczy to średnich odbiorców w takich krajach jak: Japonia, Hiszpania, Francja i Włochy. Transport tankowcami jest rozwiązaniem alternatywnym w stosunku do transportu rurociągami. W przypadku dużych odległości może być nawet bardziej ekonomiczny. W artykule przedstawiono produkcję gazu w świecie, głównych producentów, głównych importerów oraz transport. Zwrócono uwagę na konieczność budowy terminalu LNG w Polsce w celu zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego. Wstęp Od wielu lat specjaliści z branży paliwowo-energetycznej głoszą pogląd, że znaczenie gazu ziemnego jako surowca energetycznego będzie wzrastać. Widać to wyraźnie po jego rosnącym wydobyciu. Tendencja ta najprawdopodobniej będzie się utrzymywać nadal. W ostatnich kilkunastu latach wydobycie gazu zwiększyło się z 2080,0 mld m 3 w 1993 roku do 2433,0 mld m 3 w roku 2000, aby w 2003 osiągnąć wartość 2618,5 mld m 3 (BP 2004). Największymi producentami gazu ziemnego są Rosja, USA, Kanada, W. Brytania, Indonezja, Algieria, Norwegia, Holandia i Meksyk. Polska zużywa około 12 mld m 3 gazu ziemnego rocznie, z czego zaledwie jedna trzecia pochodzi ze złóż krajowych. Polski potencjał zasobowy pozwala na wydobywanie około 4 mld m 3 gazu rocznie. Plany przedstawione w Założeniach Polityki Energetycznej Polski do 2025 roku (Polityka 2025) przewidują zwiększenie zużycia tego surowca z rodzimych złóż, których zasoby prognostyczne szacowane są na ponad mld m 3. Są to jednak tylko plany. Rozwój gospodarki pociągnie za sobą konieczność wzrostu zużycia surowców energetycznych, w tym gazu. Pamiętając o kłopotach z dostawą gazu do Polski spowodowanych przez Rosyjski Gazprom w lutym ubiegłego roku, na szczęście tylko na jeden dzień, co i tak wywołało duże zaniepokojenie w społeczeństwie, należy zastanowić się nad dywersyfikacją dostaw tego surowca do Polski. Gaz ziemny zazwyczaj dostarczany jest rurociągami łączącymi producenta z odbiorcą. Jest to stosunkowo tani sposób transportu, nie licząc oczywiście ogromnych kosztów budowy rurociągu. Koszty te jednak ponoszone są na początku inwestycji i zwracają się w miarę upływu lat eksploatacji. Obecne kierunki importu, czyli głównie z Rosji oraz w śladowych ilościach z Norwegii i z Niemiec, nie gwarantują zapewnienia ciągłości dostaw, a co za tym idzie, bezpieczeństwa energetycznego kraju. Dodatkowo gaz norweski odbierany jest za pośrednictwem Niemiec przez Zgorzelec. Odbywa się to w ramach realizacji tzw. małego kontraktu norweskiego obowiązującego do 2006 r. Planowany na lata duży kontrakt norweski (5 mld m 3 ) przewidujący budowę podmorskiego gazociągu nie doszedł do skutku. Rozwiązaniem przy- CZASOPISMO TECHNICZNE 9

12 szłościowym mógłby być w takim wypadku import gazu ziemnego drogą morską w formie skroplonej, czyli LNG (Liquefied Natural Gas). Na przykład Japonia zaspokaja 97% swoich potrzeb w zakresie gazu importując go właśnie w formie skroplonej. Pozostała część pochodzi z ich własnych skromnych zasobów. Oczywiście, z wiadomych względów, nigdy nie będziemy drugą Japonią, ale pewne wzorce można przenieść na Polski grunt z pożytkiem dla naszego kraju. Historia produkcji Historia produkcji LNG sięga, według różnych źródeł, lat 40-tych lub 50-tych ubiegłego wieku. Prekursorami w badaniach nad skraplaniem gazu ziemnego były Stany Zjednoczone. Po raz pierwszy w Europie gaz skroplony pojawił się w 1959 r. w Wielkiej Brytanii. Dostawy komercyjne na większą skalę z Algierii do Wielkiej Brytanii i Francji miały miejsce w latach (Flower A., King R. 2004). W 1969 r. rozpoczęto dostawy z Alaski i Brunei, a później z Indonezji, Malezji i Australii do Japonii. W 1972 r. miały miejsce pierwsze dostawy LNG z Algierii do USA. Duży udział w rozwoju LNG miał kryzys spowodowany lawinowym wzrostem cen ropy naftowej na rynkach światowych. LNG stało się alternatywą dla ropy. W tym czasie wybudowano w USA cztery terminale. Później jednak, ze względu na spadek cen ropy naftowej rozwój LNG w Stanach Zjednoczonych został na wiele lat zahamowany. Dopiero od 2000 r. zainteresowanie LNG ponownie wzrosło. W latach 80-tych i 90-tych ubiegłego wieku rynek LNG zaczął rozwijać się w Europie: Hiszpania, Portugalia, Grecja oraz w Azji: Korea i Tajlandia. Powstały wtedy nowe urządzenia w Omanie, Katarze, Nigerii i Trynidadzie. Światowy handel LNG wynosił wtedy 105 mln ton/rok aby w 2002 r. wzrosnąć do 120 mln ton (Flower A., King R. 2004). Największe rynki to region Azji i Pacyfiku, szczególnie Japonia i szybko rosnący rynek w basenie atlantyckim. W związku z planowanym rozwojem wydajności i wielkości urządzeń do produkcji i odbioru LNG oraz pierwszym w Europie planowanym projekcie eksportu z Snøhvit koło Hammerfest w Norwegii na Morzu Barentsa ( można spodziewać się, że handel LNG w najbliższych latach prawdopodobnie znacząco wzrośnie. Stanie się tak głównie za sprawą Stanów Zjednoczonych, które będą sprowadzać więcej gazu w formie LNG. Do tej pory import gazu w USA stanowi 15% całkowitego zużycia. W 2010 r. ma wynieść 21% a zwiększenie importu będzie prawie w całości odbywało się w formie LNG. Istnieją projekty budowy czterech nowych terminali. Mają być oddawane do użytku w latach Jeden z zakładów ma powstać w Zatoce Meksykańskiej a drugi na Wyspach Bahama. Surowiec na kontynent będzie przesyłany podmorskim rurociągiem (Urbanek M. 2004). Wytwarzanie LNG Gaz ziemny wydobyty ze złoża oziębiany jest do temperatury 163 C przy ciśnieniu atmosferycznym. Przechodzi on w ten sposób w formę skroploną, łatwiejszą do transportu. Spowodowane to jest znacznym zmniejszeniem objętości, prawie sześćset razy. Daje to duże korzyści związane z efektywniejszym przechowywaniem. Można go też łatwo transportować statkami i samochodami-cysternami na duże odległości. Ocenia się, że jeden tankowiec jest w stanie przetransportować jednorazowo ilość gazu potrzebną do zaspokojenia potrzeb 10 mln gospodarstw domowych ( Również z ekonomicznego punktu widzenia transport na duże odległości statkami może być bardziej opłacalny niż rurociągami. Pozwala też kupować gaz z różnych kierunków, od wielu dostawców, w zależności od potrzeb i koniunktury. Skroplony gaz jest substancją bezbarwną, bezwonną i nie powodującą korozji. Nie jest też toksyczny. Jego ciężar właściwy jest o połowę mniejszy niż ciężar właściwy wody. Wykorzystywanie LNG daje korzyści ekologiczne, gdyż jako gaz ziemny, co prawda w innym stanie skupienia, nie powoduje zanieczyszczenia środowiska podczas spalania. Może być wykorzystywany do tych samych celów co tradycyjny gaz ziemny, tzn. do produkcji ciepła, produkcji energii elektrycznej, jak również w gospodarstwach domowych do gotowania i podgrzewania wody. Produkcja LNG to nie tylko skraplanie. Całość inwestycji obejmuje poszukiwanie, eksploatację i produkcję gazu. Później następuje jego upłynnianie, przewóz statkami, regazyfikacja i dystrybucja, już jako gaz ziemny, do użytkowników końcowych. Rozładowywanie statków odbywa się w specjalnych terminalach odbierających, gdzie jest on zazwyczaj przechowywany i regazyfikowany. Ponieważ budowa instalacji skraplania jest bardzo kosztowna, projekty takie realizowane są jedynie w pobliżu dużych zasobów gazu wynoszących ponad 10 Tcf (trylionów stóp sześcien- 10 CZASOPISMO TECHNICZNE

13 Rosja USA Kanada W. Brytania Indonezja Algieria Norwegia Holandia Meksyk Polska ,7 Źródło: Rychlicki S., Siemek J., 2003 Rys. 1. Najwięksi producenci gazu ziemnego nych) pozwalających produkować gaz przez co najmniej dwadzieścia lat. Gaz ten też powinien posiadać odpowiednią jakość. Są dwa sposoby upłynniania gazu ziemnego. Wieloskładnikowy proces oziębiania i kaskadowy proces Philipsa. Upłynnianie obejmuje przeróbkę i oziębianie gazu. W istniejących zakładach proces ten odbywa się w 2 8 niezależnych ciągach technologicznych. Ponieważ niuanse technologiczne nie są związane z tematem niniejszego artykułu, nie będą więc omawiane. Gaz ziemny, jako surowiec wyjściowy do produkcji LNG nie jest czystą substancją. Składa się głównie z metanu CH 4 w ilości 85 95% oraz z węglowodorów takich jak etan, propan, butan, ditlenek węgla, azot a nawet woda i siarkowodór. Taki gaz należy oczyścić aby osiągnąć zawartość metanu około 99%. Resztę powinien stanowić etan, propan i azot. Ditlenek węgla, woda, siarkowodór i węglowodory ciężkie muszą być bezwzględnie usunięte. Główni producenci Wiedząc, że LNG jest pewną formą gazu ziemnego można by spodziewać się, że najwięksi producenci gazu będą jednocześnie największymi eksporterami LNG. Nie jest to jednak słuszny pogląd. Na rys. 1 przedstawiono największych producentów gazu ziemnego oraz dla porównania Polskę z jej niewielkim wydobyciem. Jak widać z rysunku największymi producentami gazu ziemnego są: Rosja 615 mld m 3, następnie USA 187 mld m 3, Wielka Brytania 122 mld m 3, a dopiero na piątym miejscu Indonezja 87 mld m 3. Właśnie ten ostatni kraj jest największym eksporterem LNG. Zostało to zobrazowane na rys. 2. Rysunek ten przedstawia procentowy udział poszczególnych krajów eksporterów LNG w całkowitym światowym eksporcie. Dominującą rolę w tej klasyfikacji odgrywa Indonezja, której udział wynosi 23,60%. Na drugim miejscu jest Algieria 16,97%, na trzecim Malezja 14,85%, a następnie Katar 11,44%, Australia 7,16%, Borneo-Brunei 6,25%, Nigeria 5,24% i Zjednoczone Emiraty Arabskie 5,11%. Udział pozostałych krajów w światowym eksporcie LNG nie przekracza 5,00%. Główni importerzy Zdecydowanie największym importerem LNG w świecie jest Japonia. Jak już wspomniano wcześniej, 97% swoich potrzeb w zakresie gazu pokrywa poprzez sprowadzanie go z zagranicy właśnie w formie LNG. Wykorzystywany jest on głównie do wytwarzania energii elektrycznej ale również do celów komunalnych. Japonia ma bardzo zróżnicowany system dostaw tego surowca do swego kraju. Sprowadza go mianowicie aż z dziewięciu krajów znajdujących się w najróżnorodniejszych miejscach świata. Są to: Stany Zjednoczone, Trynidad i Tobago, Oman, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Australia, Brunei, Indonezja oraz Malezja. W sumie dostawy LNG do Japonii wyniosły w 2003 r. 79,77 mld m 3 (BP 2004). Dużym impor- CZASOPISMO TECHNICZNE 11

14 Trynidad i Tobago - 2,59% Oman 4,70% ZEA 5,11% Nigeria 5,24% USA 1,27% Libia 0,54% Tajwan 0,28% Indonezja 23,60% Borneo-Brunei 6,25% Algieria 16,97% Australia 7,16% Katar 11,44% Malezja 14,85% Źródło: Dudek S Rys.2. Procentowy udział największych światowych eksporterów LNG w rynku terem LNG w rejonie Pacyfiku jest Korea Południowa. Sprowadza ona 26,23 mld m 3 skroplonego gazu. Gdyby uszeregować importerów gazu według wielkości importu to poza Japonią, będąca zdecydowanym liderem w tej dziedzinie na drugim miejscu uplasowałaby się Korea Południowa, na trzecim Hiszpania 15,04 mld m 3 a na czwartym USA 14,35 mld m 3. Pozostałe kraje importują LNG w ilościach mniejszych niż 10 mld m 3. Transport Do przewozu LNG służą specjalne statki, które są de facto pływającymi chłodniami. Muszą one utrzymać skroplony gaz w temperaturze 163 o C. Pojemność takich statków wynosi m 3. Istnieją również mniejsze jednostki przewożące surowiec do odbiorców nie posiadających możliwości przyjmowania tak dużych statków. Cena jednego statku wynosi około 170 mln USD. Są one konstruowane głównie w stoczniach japońskich i koreańskich. W Europie głównym producentem tego typu statków jest Francja. Do niedawna żywotność statków przewidywano na dwadzieścia lat. Postęp technologiczny i zastosowanie lepszych materiałów zwiększyło żywotność tych statków do trzydziestu lat. Aby mogło dojść do podpisania kontraktu pomiędzy dwoma krajami, eksporterem i importerem gazu, pierwszy z nich musi posiadać zakład skraplania gazu i terminal eksportowy, drugi nato- Włochy - 3,22% Belgia - 1,58% Porto Rico - 0,43% Grecja - 0,34% Portugalia - 0,19% Turcja - 3,29% Tajwan - 4,59% Meksyk - 0,01% USA - 4,60% Hiszpania - 6,20% Francja - 7,52% Japonia - 53,63% Korea Poł. - 14,10% Źródło: Dudek S Rys.3. Procentowy udział największych światowych importerów LNG w rynku 12 CZASOPISMO TECHNICZNE

15 miast, terminal importowy i zakład regazyfikacji. Potrzebne są też tankowce do transportu surowca. Obecnie istnieje około 130 statków do przewozu LNG a w planach jest kolejne 50 sztuk. Koszty transportu to nie tylko koszty kapitałowe zakupu statków. Należy także uwzględnić zużyte paliwo, które oczywiście zależy od odległości z jakiej transportowany jest gaz, ubezpieczenie, płace załogi, opłaty portowe oraz ubytki gazu na skutek parowania. Budowa terminalu w Polsce Dywersyfikacja dostaw paliw i energii nie podlega dyskusji. Każdy kraj dąży do uniezależnienia się od jednego dostawcy, nawet gdyby surowiec od niego pochodzący sprzedawany był po niższych cenach. Polska od wielu lat, w dziedzinie importu ropy i gazu uzależniona jest od Rosji. W przypadku ropy, wbrew pozorom, sytuacja nie jest tak beznadziejna jak w przypadku gazu. Choć ponad 90% ropy pochodzi z Rosji, to jednak możliwość sprowadzania tego surowca przez Port Północny mający zdolności przeładunkowe 34 mln ton rocznie, czyli blisko dwa razy więcej niż wynosi krajowe zapotrzebowanie, pozwalają spokojnie patrzeć w przyszłość. W przypadku gazu nie ma takich możliwości. W związku z tym budowa terminalu pozwalającego na import skroplonego gazu byłaby rozwiązaniem najlepszym. Pozwoliłoby to Polsce na import gazu, teoretycznie z dwunastu krajów świata. Tylu bowiem jest obecnie eksporterów LNG. Liczba eksporterów oraz ich moce wytwórcze ciągle wzrastają. Być może w niedalekiej przyszłości handel gazem w formie skroplonej przewyższy handel gazem transportowanym rurociągami. Budowa terminalu LNG w Polsce była przedmiotem dyskusji na najwyższych szczeblach. Bezpieczeństwo energetyczne państwa jest przecież sprawą priorytetową. Po upadku koncepcji budowy terminalu w okolicach Gdańska, w 2000 roku zaplanowano jego budowę w okolicach Szczecina. Powołano nawet konsorcjum, w skład którego weszły: Polimer CEKOP SA, Stocznia Szczecińska, Porta Holding SA, Stocznia Remontowa Gryfia SA, Zakłady Chemiczne Police SA, Zespół Elektrowni Dolna Odra SA, Żegluga Polska SA i Zarząd Morskiego Portu Szczecin-Świnoujście SA (Gołębiewska M. 2001). Miał on powstać w 2004 r. Wśród przyczyn, które nie pozwoliły na jego realizację należy wymienić: duży koszt inwestycji około mln USD, oraz obawy polityków o możliwości zagospodarowania nadmiaru gazu na naszym rynku. Problem budowy terminalu LNG w ostatnim czasie stał się znowu przedmiotem ożywionej dyskusji. Może w końcu zostanie podjęta wiążąca decyzja o jego budowie. Podsumowanie Po zakręceniu kurka z gazem dla Białorusi, w lutym 2004 r., i tym samym chwilowym wstrzymaniem dostaw gazu do Polski, sprawa znalezienia alternatywnych źródeł tego surowca staje się podstawowym problemem państwa oraz głównym punktem polityki energetycznej. Bez względu na opcje polityczne należy znaleźć alternatywne źródła zakupu gazu. Powrót do koncepcji budowy gazociągu norweskiego jest mało realny. Także budowa gazociągu z Iranu jest jak na razie jedynie możliwością wyłącznie perspektywiczną. W taki projekt musiało by się zaangażować wiele krajów i nie wiadomo czy takie przedsięwzięcie byłoby opłacalne. Budowa terminalu LNG jest wyłącznie naszą sprawą a decyzja należy do Rządu RP. Nie ma sensu porównywanie Polski do Japonii, która cały import gazu opiera o LNG. Można jednak wziąć przykład z Hiszpanii. Kraj ten posiada trzy terminale do odbioru skroplonego gazu a sprowadza go aż od siedmiu producentów. Na pewno więc Hiszpanii nie grozi kryzys gazowy. Oczywiście nie sposób pominąć problemu cen. Obecnie ceny gazu skroplonego są wyższe od cen gazu transportowanego rurociągami. Sytuacja jednak powoli się zmienia. Coraz większe zainteresowanie skroplonym gazem oraz wchodzenie na rynek nowych producentów wymusi obniżkę cen. A poza tym lepiej mieć drogi gaz niż nie mieć go wcale. Bezpieczeństwo energetyczne musi kosztować. Literatura 1. BP 2004 Statistical Review of Word Energy 2. Dudek S., 2003 Skroplony gaz ziemny LNG jako paliwo do napędu pojazdów. NAFTA-GAZ, Nr 11/2003, ss Flower A., King R., 2004 LNG Today: the promise and the pitfalls. Gas Strategies. The Energy Publising Network 4. Gołębiewska M., 2001 Dla liberalizacji LNG. Nowy Przemysł. Nr 03/ Polityka Energetyczna Polski do r. Dokument Rządowy. Warszawa. Styczeń Rychlicki S., Siemek J., 2003 Perspektywy wy- CZASOPISMO TECHNICZNE 13

16 korzystania paliw węglowodorowych ze szczególnym uwzględnieniem gazu ziemnego. Polityka Energetyczna. Tom 6. Zeszyt specjalny. Wyd. Instytut GSMiE PAN. Kraków. ss Urbanek M., 2004 Głód LNG. Nafta&Gaz Biznes. Styczeń/luty LIQUEFIED NATURAL GAS THE CHANCE FOR SUPPLY DIVERSIFICATION Key words: liquefied natural gas, supply diversification, energy security, energy policy Abstract Liquefied Natural Gas is gas cooled to below 163 C. In this temperature it exists as liquid and can be stored in special tanks. It can be transported by special ships which have a capacity of 120,000 m 3 to 140,000 m 3 needlessly possession of pipelines network. There are number of smaller ships delivering gas to medium-sized gas distributors in Japan, Spain, France and Italy that cannot receive large ships. LNG carried by ships offers an alternative means of transportation to pipelines, and may be more economic then pipelines particularly over long distance. This article presents world s gas production, gas liquefaction, shipping, main producers and main importers. In order to increase energy security it s necessary to build LNG terminal in Poland. RECENZENT: prof. dr hab. inż. Eugeniusz MOKRZYCKI 14 CZASOPISMO TECHNICZNE

17 mgr Grzegorz Czarny * Prawne aspekty restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego * Wektor Sp. z o.o., Chorzów; gczarny@op.pl Słowa kluczowe: węgiel kamienny, restrukturyzacja górnictwa Streszczenie Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego jest procesem długofalowym. Przyjmowane w kolejnych programach naprawczych działania nie doprowadziły do skutecznego rozwiązania wielu problemów. Z tego też względu opracowano kolejny program na lata W artykule omówiono sytuację krajowego górnictwa węgla kamiennego. Przytoczono uwagi Najwyższej Izby Kontroli z badania poprzedniego programu. Omówiono skrótowo założenia ustawowe programu na okres do 2006 roku. 1. Wprowadzenie Zasoby węgla kamiennego Polski wielkości 24 mld ton stawiają ją na 6-tym miejscu w świecie i 1-szym miejscu w Europie bez krajów byłej ZSRR. Zasoby te są zasobami przemysłowymi, zaś zasoby geologiczne są szacowane na 61 mld ton. Wydobycie węgla kamiennego w Polsce prowadzone jest od ponad stu lat. Znaczący rozwój górnictwa daje się zauważyć dopiero w okresie powojennym. W tym czasie produkcja węgla systematycznie rosła osiągając swoje apogeum w 1979 roku 201 mln ton. W następnym roku wydobycie jeszcze było wysokie, ale mniejsze o 7 mln ton niż w roku poprzednim. W 1981 roku nastąpiło głębokie załamanie wydobycia do poziomu 163 mln ton. Później przez kilka lat, aż do 1988 roku włącznie, wielkość wydobycia przekraczała 190 mln ton, co oznaczało bardzo dobry wynik. Od 1989 roku nastąpił gwałtowany spadek wydobycia. W ciągu zaledwie trzech lat wydobycie spadło o ponad 50 mln ton do poziomu 140,3 mln ton w roku Rok następny był kolejnym rokiem spadku wydobycia. Produkcja węgla kamiennego wyniosła wtedy 131,5 mln ton. W następnych latach poziom wydobycia ustabilizował się jednak i aż do 1997 roku wynosił około mln ton. W 1998 roku kolejna reforma górnictwa wymusiła postawienie w stan likwidacji najbardziej nierentowne kopalnie i ograniczyła produkcję w wielu innych kopalniach, co pociągało za sobą spadek wydobycia aż o 20 mln ton do poziomu 116 mln ton. Rok 1999 był kolejnym rokiem spadku produkcji do poziomu około 110 mln ton. Dokładnej wartości nie można podać, gdyż spółki samodzielne KWK Bogdanka i ZGE Sobieski Jaworzno III nie opublikowały swoich danych. W latach wydobycie spadło z 102,2 mln ton do 99,2 mln ton. Tak gwałtowny spadek wydobycia węgla nastąpił po zmianie ustroju politycznego właśnie po 1989 roku. Od tego momentu górnictwo polskie stanęło w obliczu kryzysu. Kryzys ten spowodowany jest głównie trudnościami wynikającymi z przejścia z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. Ponieważ energia elektryczna produkowana w kraju oparta jest prawie wyłącznie na węglu, w związku z tym jest on surowcem strategicznym, którego produkcja oraz cena zawsze była w centrum uwagi kolejnych rządów. Brak węgla mógł zachwiać systemem energetycznym kraju i uderzyć w całą gospodarkę. Jego cena wpływa natomiast na ceny wszystkich innych produktów powodując ich wzrost, a tym samym zwiększa inflację. Od początku lat dziewięćdziesiątych rządy RP próbowały zdusić inflację i obniżyć ją do poziomu jednocyfrowego, takiego jaki występuje w krajach wysokorozwiniętych. W związku z tym cały czas trwały naciski na górnictwo, aby nie podwyższać cen węgla. CZASOPISMO TECHNICZNE 15

18 Jednocześnie rosły ceny towarów i usług świadczonych na rzecz górnictwa, co pogłębiało deficyt tej branży. Dodatkowo przerost zatrudnienia powodował i powoduje ogromne koszty. Jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że prawie trzy czwarte kosztów w kopalniach stanowią płace, to jasne jest, że redukcja zatrudnienia staje się najprostszą drogą do uzdrowienia branży górniczej. Obecnie ceny węgla są już wolne. Kopalnie, przynajmniej teoretycznie, mogą działać tak jak wszystkie inne przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej. Mogą oszacować koszty produkcji, dodać do tego odpowiednią marżę i na tej podstawie ustalić cenę. Nie jest to jednak takie proste. Przy obecnej nadprodukcji węgla mamy do czynienia z rynkiem konsumenta, a nie producenta. Odbiorca węgla, czyli w przeważającej mierze elektroenergetyka, dyktuje ceny, po jakich będzie kupować węgiel od górnictwa. Oczywiście istnieją umowy wieloletnie negocjowane przez przedstawicieli obu stron, ale trzeba przyznać, że nie są one obecnie korzystne dla branży górniczej. Nadprodukcja węgla, dzięki której polski węgiel mógłby być towarem eksportowym numer 1, mógłby gdyby nie irracjonalna wręcz sabotażowa polityka rządu. Nawiązuję w tym momencie do sytuacji z IV kwartału 2003 roku, kiedy ceny w portach ARA podskoczyły z trzydziestu paru do prawie sześćdziesięciu dolarów za tonę ze względu na horrendalne koszty frachtu z RPA, Australii czy USA do Europy. Sytuacja ta to wielomiesięczna okazja gdy brak masowców (ze względu na dzierżawę większości owych jednostek przez Chiny) oraz restrykcyjne przepisy dotyczące bezpieczeństwa transportu morskiego, stwarzały niepowtarzalną okazję dla polskiego górnictwa węgla kamiennego. Z jednej strony od kilkunastu już lat ma miejsce redukcja wydobycia, zatrudnienia, a co się z tym wiąże również kosztów związanych z działalnością polskiego sektora górniczego, a z drugiej strony Europejski Komitet Paliw Stałych (CESCO) stanął w obronie węgla w tym także polskiego. Według CESCO przyszłością energetyki w Europie jest węgiel jako surowiec energetyczny. Bezpieczeństwo energetyczne Europy wymaga natychmiastowego przeproszenia się z tym surowcem i przyjęcie długofalowej polityki opartej na węglu. CESCO zwraca uwagę na fakt, że wobec drastycznie wzrastającej ceny ropy i gazu oraz faktu, że zasoby tego surowca, w dostępnych regionach, ulegają szybkiemu wyczerpaniu, a nowe źródła zaopatrzenia w te surowce, to głównie regiony mało stabilne politycznie, należy więc już teraz postawić na węgiel. Komisja Europejska zwraca również uwagę na to, że Polska jest największym producentem tego surowca w Europie i posiada ogromne złoża, zarówno węgla kamiennego jak i brunatnego. Z tych powodów Polska jest naturalnym zapleczem Europy w tej dziedzinie. Polska produkuje bowiem nadal, więcej węgla kamiennego niż wszystkie kraje Unii Europejskiej razem wzięte. Jeśli chodzi o węgiel brunatny, to jedna czwarta jego ogólnego wydobycia w Europie, przypada na nasz kraj. Polska jest potęgą w produkcji tych surowców, a kraje Unii Europejskiej stanowią dla nas naturalny, ogromny rynek zbytu. Dla Polski jest to ogromna szansa. Oznacza to dla naszego kraju setki milionów dolarów z eksportu tego surowca do krajów Unii. Może to poprawić nasz bilans płatniczy. Może prowadzić do zrównoważenia eksportu i importu w wymianie handlowej z krajami Unii, takimi jak Niemcy. Oznacza to również uratowanie kilkudziesięciu tysięcy miejsc pracy. 2. Ocena NIK-u programu restrukturyzacji Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła restrukturyzację górnictwa węgla kamiennego w latach Z czterech realizowanych w tym czasie programów naprawy branży NIK dobrze ocenił jedynie ten z lat , choć Izba uznała, że i w tym wypadku doszło do nieprawidłowości. Powyższa kontrola była pierwszą tak kompleksową kontrolą restrukturyzacji branży. NIK ocenił legalność, rzetelność, gospodarność i celowość podejmowanych działań. Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego za całe 12 lat była przez Najwyższą Izbę Kontroli oceniona negatywnie. Wśród czterech realizowanych w tym okresie programów, program realizowany w latach przyniósł największe efekty. Dlatego ten program został oceniony przez NIK pozytywnie. Z danych przedstawionych przez NIK wynika, że w latach łączne koszty restrukturyzacji górnictwa wyniosły 19,5 mld zł (w cenach z 2001 roku to ok. 34 mld zł). Zdaniem NIK, na niepowodzenie wdrażanych reform i złą sytuację branży złożył się między innymi brak spójnej i długofalowej polityki państwa w sto- 16 CZASOPISMO TECHNICZNE

19 sunku do górnictwa, niekonsekwencje przy wdrażaniu reform, zbyt optymistyczne założenia oraz naciski lobby branżowego i związkowego, walczących o swoje przywileje. W 1990 roku, czyli w chwili rozpoczęcia reform, w polskim górnictwie pracowało 387,9 tys. osób, wydobycie węgla wynosiło wtedy 147 mln ton rocznie. W końcu 2001 r. zatrudnienie w sektorze zmniejszyło się do 146 tys. osób (spadek o 62,4 proc.), a poziom wydobycia obniżył się do 102,8 mln ton (o 30,3 proc.). Pierwsze pokontrolne zalecenia NIK to przede wszystkim potrzeba określenia roli węgla kamiennego w zaspokajaniu potrzeb energetycznych gospodarki w perspektywie najbliższych dziesięciu dwudziestu lat. Dopiero na tej podstawie można bowiem tworzyć kolejny program restrukturyzacji polskiego górnictwa. 3. Założenia programu restrukturyzacji na lata Ustawa o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach zawiera rozwiązania, które mają pozwolić na podniesienie efektywności ekonomicznej całego sektora i poszczególnych podmiotów górniczych. Ustawa określa zasady restrukturyzacji finansowej, restrukturyzacji zatrudnienia, likwidacji kopalń, zmian organizacyjnych w sektorze. Reguluje również szczególne uprawnienia gmin górniczych oraz źródła finansowania restrukturyzacji sektora. Projekt ustawy restrukturyzującej górnictwo węgla kamiennego był przedstawiony Zespołowi Trójstronnemu ds. Bezpieczeństwa Socjalnego Górników oraz rozesłany do konsultacji międzyresortowych i społecznych. Ustawa tworzy nowe podstawy prawne dla przeprowadzenia kompleksowej restrukturyzacji sektora górnictwa węgla kamiennego w latach oraz zapewnia finansowanie skutków decyzji podjętych podczas realizacji zadań reformy z lat Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw górniczych W ustawie proponuje się objęcie restrukturyzacją finansową zobowiązań pieniężnych przedsiębiorstw górniczych powstałych do 30 czerwca 2003 roku, polegającą na umorzeniu ich w całości lub w części: odroczeniu terminu spłaty zobowiązań na określony czas, rozłożeniu spłaty zobowiązań na raty, zamianie zobowiązań na akcje albo udziały przedsiębiorstw górniczych. Szacuje się, że łączna kwota umorzeń w całości zobowiązań sektora według zaproponowanych zasad wyniesie około 14 mld zł. Umorzeniu nie będą podlegać zobowiązania z tytułu składek emerytalnych, składek na ubezpieczenie społeczne w części finansowanej przez ubezpieczonego, składek na ubezpieczenie społeczne. Zobowiązania przedsiębiorstw górniczych wobec jednostek samorządu terytorialnego, które powstały do 30 czerwca 2003 r. (wraz z odsetkami) mogą być między innymi zamienione na akcje albo udziały przedsiębiorstw górniczych. Wprowadzenie nowych zasad restrukturyzacji finansowej pozwolą przedsiębiorstwom górniczym na uzyskanie płynności finansowej w stopniu umożliwiającym regulację bieżących płatności oraz odroczonych zobowiązań publicznoprawnych i cywilnoprawnych Restrukturyzacja zatrudnienia Ze względu na konieczność redukcji zdolności produkcyjnych oraz dostosowania wielkości zatrudnienia do tych zdolności na ekonomicznie uzasadnionym poziomie proponuje się w ustawie zastosowanie pakietu osłonowo-aktywizującego łagodzącego społeczne skutki restrukturyzacji górnictwa poprzez zastosowanie: 1. pakietu osłonowego: świadczenia górnicze, 2. pakietu aktywizująco-adaptacyjnego: stypendium na przekwalifikowanie, składające się z bezpłatnego doradztwa i szkolenia oraz świadczenia na przekwalifikowanie, pożyczka na podjęcie działalności gospodarczej. Wprowadzenie nowych instrumentów osłonowoaktywizujących pozwolą na redukcję zatrudnienia, stopniowe dostosowywanie jego poziomu do wielkości wydobycia, aktywizację zawodową zwalnianych pracowników, w tym przekwalifikowanie zawodowe i pomoc w ich adaptacji do nowych warunków pracy, a także wsparcie rozwoju pracodawców spoza górnictwa, którzy zatrudnią zwalnianych pracowników przedsiębiorstw górniczych. Przewiduje się, że nowe rozwiązania doprowadzą w okresie restrukturyzacji do zmniejszenia zatrudnienia w górnictwie o około 28,0 tys. pracowników. Ustawa przewiduje także zachęty finansowe dla pracodawców spoza górnictwa, którzy CZASOPISMO TECHNICZNE 17

20 zatrudnią byłych pracowników przedsiębiorstw górniczych. Działania te powinny ułatwić przejście pracowników do przedsiębiorstw spoza górnictwa, obniżając koszty pracy w sektorze. Wprowadzenie nowego pakietu osłonowo-aktywizującego oraz zachęt dla pracodawców w latach kosztować będzie budżet państwa około 1,7 mld złotych. Środki finansowe na restrukturyzację zatrudnienia powinno zapewnić przedsiębiorstwo górnicze, wykorzystując w tym celu środki własne, dotacje z budżetu państwa oraz inne źródła finansowania Likwidacja kopalń Likwidacja niektórych kopalń podyktowana jest koniecznością dostosowania zdolności produkcyjnych kopalń do zapotrzebowania rynku. Likwidacja kopalni będzie prowadzona przede wszystkim przez Spółkę Restrukturyzacji Kopalń S.A. Nakłady finansowe na restrukturyzację zdolności produkcyjnych w kopalniach przekazanych do SRK prowadzoną w latach powinny wynieść 364,5 mln zł. Proponuje się też, że czynności związane ze zbyciem kopalń zwolnione były od podatku od czynności cywilnoprawnych, a przychody z tytułu nabycia likwidowanej kopalni nie będą stanowić przychodów w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych. Spółka, która prowadzi likwidację kopalń zwolniona jest z bieżących opłat i kar wobec PFRON, NFOŚiGW i Wojewódzkich FOŚiGW, z wyjątkiem opłat i kar stanowiących dochody jednostek samorządu terytorialnego Reorganizacja sektora górnictwa węgla kamiennego Minister gospodarki do końca 2006 roku dalej będzie pełnił część kompetencji Ministra Skarbu w odniesieniu do spółek węglowych. Oznacza to m.in., że będzie on sprawował funkcje walnego zgromadzenia akcjonariuszy spółek węglowych. Regulacja ta nie dotyczy spółki Lubelski Węgiel Bogdanka S.A. Prywatyzacją kopalń będzie w dalszym ciągu zajmował się Minister Skarbu w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw gospodarki Uprawnienia gmin górniczych Proces restrukturyzacji górnictwa dotyka nie tylko pracowników i ich rodziny, ale wpływa również w znaczącym stopniu na uwarunkowania funkcjonowania samorządów lokalnych. Zasadnicze trudności w relacjach gminy górnicze górnictwo węgla kamiennego to nieuregulowane zobowiązania górnictwa wobec gmin oraz opóźnienia w regulowaniu bieżących płatności oraz redukcja miejsc pracy w gminach górniczych. Projekt ustawy, poprzez wprowadzenie szczególnych uprawnień dla gmin górniczych, zmniejsza negatywne skutki restrukturyzacji. Do uprawnień tych należą: zwolnienie gminy górniczej z wpłat przeznaczonych na zwiększenie subwencji ogólnej budżetu państwa od przypadającej jej części opłaty eksploatacyjnej, nie stosowanie do gminy górniczej przepisów, o których mowa w przepisach o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, dotyczących wpłaty przeznaczonej na zwiększenie łącznej kwoty subwencji ogólnej dla wszystkich gmin, prawo do otrzymania kredytu na warunkach preferencyjnych na finansowanie inwestycji wspierających tworzenie nowych miejsc pracy Finansowanie programu restrukturyzacji górnictwa W latach niezbędne nakłady finansowe na realizację procesów restrukturyzacyjnych, określonych w ustawie wyniosą 6 168,8 mln zł, z tego na: restrukturyzację zatrudnienia oraz roszczenia pracownicze 4 980,9 mln zł, restrukturyzację zdolności produkcyjnych, w tym likwidację kopalń oraz zadania wykonywane po zakończeniu pracy kopalń, zabezpieczenie kopalń sąsiednich przed zagrożeniem wodnym w trakcie i po zakończeniu likwidacji kopalń i usuwanie szkód wywołanych ruchem zakładu górniczego, a powstałych w wyniku reaktywacji starych zrobów 1 146,4 mln zł, pozostałe działania 41,5 mln zł. Ustawa określa zasady finansowania realizacji programu restrukturyzacji górnictwa. Wysokość środków dotacji określi w każdym roku budżetowym Rada Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw gospodarki w projekcie ustawy budżetowej. Rozwiązania te zapewniają programowi restrukturyzacji górnictwa w latach stabilny system finansowania procesów restrukturyzacyjnych. 18 CZASOPISMO TECHNICZNE

21 Podsumowanie Wprowadzona uchwała o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach ma stworzyć podstawy prawne realizacji zamierzeń naprawczych. Dogłębna analiza realizacji dotychczasowych programów potwierdziła, że warunki początkowe (2003) są gorsze aniżeli sądzono. Podstawowymi przyczynami powyższego stanu są: niepełne przeprowadzenie procesu oddłużenia oraz jego niska efektywność, brak dokapitalizowania w wystarczającej wysokości dla prowadzenia normalnej działalności oraz opóźnienia związane z zabezpieczeniem pełnego finansowania reformy, a w szczególności w części związanej z pozyskaniem źródeł zewnętrznych. Z tego też względu opracowano nowy program. Podstawowymi celami programu restrukturyzacji na lata są: cel ekonomiczny: uzyskanie rentowności i systematyczne zmniejszanie zaległych zobowiązań całego sektora oraz zapewnienie regularnych płatności, w tym docelowo opłat ekologicznych. cel społeczny: łagodzenie skutków dotychczasowej i planowanej restrukturyzacji zatrudnienia. W niniejszej pracy omówiono najważniejsze elementy wprowadzonej uchwały. Jednym z uwarunkowań niezbędnych dla sprawnego przeprowadzenia procesu restrukturyzacji będzie konieczność uzyskania akceptacji społecznej tych trudnych zmian. Jest to możliwe do uzyskania poprzez wdrożenie akceptowanego przez wszystkie strony programu łagodzenia społecznych skutków restrukturyzacji, a w jego ramach aktywizacji i zabezpieczenia socjalnego. Skutki i efektywność wprowadzonego programu będzie można ocenić po jego zakończeniu. Na takiej podstawie będzie można przygotować działania na lata Literatura 1. Materiały z konferencji naukowej nt. Reforma polskiego górnictwa węgla kamiennego. Szczyrk, 7 8 czerwca Materiały z konferencji naukowej nt. Reforma polskiego górnictwa węgla kamiennego koszty i efekty reformy. Ustroń, czerwca Ministerstwo Gospodarki Reforma Górnictwa Węgla kamiennego w Polsce w latach SYNTEZA czerwiec Ministerstwo Gospodarki Reforma Górnictwa Węgla kamiennego w Polsce w latach ZAŁĄCZNIKI. czerwiec Program łagodzenia w regionie śląskim skutków restrukturyzacji zatrudnienia w górnictwie węgla kamiennego. Zarząd Województwa Katowice maj INFORMACJA DLA RADY MINISTRÓW o realizacji restrukturyzacji górnictwa z uwzględnieniem barier zagrażających wykonaniu poszczególnych zadań oraz kroków zmierzających do przezwyciężenia. Warszawa czerwiec LEGAL ASPECTS HARD COAL MINING RESTRUCTURING Key words: hard coal, restructuring of mining industry Abstract Hard coal mining restructuring is a long lasting process. The measures undertaken in subsequent restructuring programs have radically solved many of the problems. This is a reason why the next program have been elaborated for the years The paper presents the current situation of hard coal mining in Poland. Some remarks of the Supreme Chamber of Control are cited. The legal assumptions of the program till 2006 are shortly described. RECENZENT: prof. dr hab. inż. Wiesław BLASCHKE CZASOPISMO TECHNICZNE 19

22 doc. dr inż. Jerzy Banaś Starania Krakowskiego Towarzystwa Technicznego o odzyskanie Domu Technika 1. Początkowy sukces Po krótkim okresie współdziałania KTT i Zarządu Oddziału Krakowskiego NOT w roku 1991, okazało się, że ocena przeszłości i cele przyszłościowe obydwóch organizacji są odmienne, drogi nasze rozeszły się. W roku 1993 Zarząd KTT wystąpił do Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, który przejął kompetencje niegdysiejszego Ministra Gospodarki Komunalnej, z wnioskiem: o stwierdzenie nieważności decyzji MGK z dnia 30 czerwca 1952, zawierającej zgodę na przejęcie Domu Technika w Krakowie w zarząd i użytkowanie przez NOT. Zastanawiamy się, dlaczego w roku 1949 Minister nie wydał takiej decyzji i nie wypędził jawnie KTT, z jego Domu i z szeregów krakowskich stowarzyszeń technicznych? Odpowiedź jest prosta, jeszcze stosownego prawa do zabierania takich obiektów na cele państwowe nie ustanowiono, a narzucenie zcentralizowanej władzy istniejącym stowarzyszeniom branżowym inżynierów i techników, było rzeczą pilną. Kraków był w tej materii spóźniony. Stan faktyczny był taki, że już od roku budynek, po wyprowadzeniu się agend Politechniki Krakowskiej, był w zarządzie NOT-u, a KTT miało polecenie zniknięcia. Jednak członkowie KTT, którzy wówczas stanowi grupę około 500 osób, oburzali się na taką sytuację i Zarządowi nie udało się, jesienią roku 1948, zorganizować Walnego Zgromadzenia Sprawozdawczo-Wyborczego tak jak wymagał tego statut. O ile członkowie KTT mieli swobodę i mogli po prostu zerwać łączność z zarządem, który nie spełnia ich oczekiwań, o tyle członkowie zarządu i prezes towarzystwa, stali pod zarzutem oporu wobec poleceń władz, a w owych stalinowskich czasach władza demonstrowała wiele sposobów rozprawiania się z wrogami ludu. Urząd Wojewódzki i Rada Miasta czyli ówczesna administracja, odmówiły audiencji członkom z zarządu KTT, twierdząc, że do przedstawiania problemów stowarzyszeń inżynierskich, uprawniony jest tylko NOT. Czy można się dziwić, że Prezes i Sekretarz stowarzyszenia udali się do odpowiednich władz NOT w celu określenia warunków honorowej kapitulacji. Protokół z tego spotkania i realizacja ustaleń dokonanych w Krakowie, zostały opublikowane w zeszycie nr Czasopisma Technicznego. Uważamy, że protokół z tamtego spotkania byłby dobrą podstawą do rozpoczęcia prac nowej komisji porozumiewawczej, o powołanie której dobijamy w Radzie Krakowskiej. Wróćmy do starań z roku 1993, gdy wszystkim wydaje się, że zarząd i użytkowanie nieruchomości położonej w Krakowie przy ulicy Straszewskiego 28, (objętej kat. 336 ks.gr.gm. Kraków Dz.IV Piasek I. kat. 502 I. spis. 386) należy do krakowskiego oddziału NOT. Wobec odrodzenia się Trzeciej Rzeczpospolitej Zarząd KTT, w swoim wystąpieniu do Ministra stwierdzał, że jest jedynym właścicielem przedmiotowej nieruchomości i gruntu, na którym ona stoi. Rozpatrując wniosek i zbierając materiały dowodowe, Ministerstwo GPiB ustaliło, że wskazana nieruchomość aż do roku 1993 nie została przejęta formalnie na rzecz Skarbu Państwa, a w księdze wieczystej lwh 336, c.d. KW 5401 ks. Kraków Piasek, w dalszym ciągu wpisane jest, że prawo własności przysługuje Krakowskiemu Towarzystwu Technicznemu. Było to odkrycie rewelacyjne, świadczące o tym, że niegdyś zaniedbano, nieumyślnie a może właśnie umyślnie, procedurę upaństwowienia nieruchomości KTT, która to procedura była podstawą przekazania obiektu w użytkowanie NOT-owi w celu realizacji narodowych planów gospodarczych, bo tak brzmiał tytuł rozporządzenia Rady Ministrów z drugiej połowy roku 1949, które legalizowało zawłaszczanie różnych obiektów w Polsce, będących własnością prywatną lub, jak nasz dom, społeczną. A zatem minister w roku 1993 miał decyzję ułatwioną i polecił napisać: z uwagi na to, że nieru- 20 CZASOPISMO TECHNICZNE

23 chomość nie stanowiła własności Skarbu Państwa, to nie odpowiadała ona warunkom stanowiącym podstawę prawną kwestionowanej decyzji Ministra Gospodarki Komunalnej. Uznał więc, że decyzja podjęta w roku 1952 na korzyść NOT-u została wydana bez podstawy prawnej i w związku z tym musi zostać unieważniona. Po otrzymaniu tak brzmiącej decyzji, KTT powołało likwidatora z zadaniem przejęcia w zarząd realności i wypracowania sposobu współdziałania z dotychczasowym użytkownikiem. Zrobiono to nie bacząc, że Rada Krakowska NOT-u wniosła do Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie, skargę na decyzję ministra i prośbę o uchylenie niekorzystnej dla siebie decyzji twierdząc, że jest faktycznym użytkownikiem obiektu. Sąd w pierwszej kolejności zwrócił się do ministra GPiB o wyjaśnienie, a w odpowiedzi Minister ponownie uznał skargę NOT za bezzasadną podkreślając, że nieruchomość nie stanowiła własności Skarbu Państwa. Jednakże podejście NSA w Warszawie do sporu NOT KTT okazało się zupełnie inne niż podejście ministra. KTT musiało się wstrzymać z wszelkimi działaniami rewindykacyjnymi. 2. Przeciwdziałania Naczelnej Organizacji Technicznej W dniu 11 stycznia 1993, a więc w czasie gdy toczyło się już sporne postępowanie, Rada Krakowska NOT zgłosiła do Sądu Wieczystoksięgowego w Krakowie wniosek, o zmianę spornego wpisu w Księdze Wieczystej. Sąd przychylił się po kilku miesiącach do tego wniosku, nie powiadamiając KTT o prowadzonym postępowaniu, chociaż takich decyzji, nie wolno podejmować podczas toczącego się przed innym Urzędem postępowania i gdy istniała już decyzja Ministra. W dniu w Księdze Wieczystej znalazł się więc nowy wpis, że prawo własności całej nieruchomości przysługuje Skarbowi Państwa, a zarząd i użytkowanie należy do NOT Oddziału Wojewódzkiego w Krakowie. Na użytek NSA wykonano odpis z nowej karty i rzecz przez sąd została uznana, chociaż pisma Ministra GPiB były sądowi znane. Krakowskim notowcom wydawało się że osiągnęli cel, a ponieważ przez 40 lat dobrze administrowali Domem dramat KTT nie był tak bolesny. Jednak wpis nadal miał wadę prawną, ponieważ Oddział Wojewódzki nie posiadał w tamtym czasie osobowości prawnej i nie mógł być podmiotem prawa. Dopiero po pięciu latach, gdy KTT ponowiło swoje starania. Zarząd Główny NOT, w lutym 1998, wystąpił z wnioskiem do Sądu Wieczystoksięgowego i wpis skorygowano ponownie zamiast oddział Wojewódzki wpisano Naczelna Organizacja Techniczna Federacja Stowarzyszeń Naukowo Technicznych w Warszawie. Wszystkim rzetelnym działaczom otworzyły się oczy i zrozumieli, że dziedzicem rozdawnictwa dóbr z epoki PRL jest tylko centrala NOT w Warszawie a za ten przywilej trzeba jej płacić jeżeli krakowscy inżynierowie chcą użytkować swój Dom Technika. I to coraz wyższe, jak się okazuje stawki. Jest rzeczą wstydliwą, że stało się to z pomocą działaczy krakowskich Oddziału Wojewódzkiego. Okazało się także, że jedyną organizacją, która może dochodzić prawa własności Domu Technika jest KTT. O zmianach kart i wpisów można się dowiedzieć z pism Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z roku 1993, który jednak musiał podporządkować się postanowieniu NSA. Ani sąd ani organ administracji nie powołały się już na decyzję, która zmieniała właściciela. Nie bez związku były tutaj wydarzenia polityczne, czyli rozwiązanie sejmu i przyśpieszone wybory, po których władza w Polsce przeszła ponownie w ręce komunistów, którzy teraz stali się byłymi komunistami. Kto miał dojście do Urzędu Wojewódzkiego Krakowie? W czyim interesie została zmieniona karta księgi Wieczystej? Dlaczego Sąd Wieczystoksięgowy podjął decyzję zmiany właściciela bez powiadamiania KTT? Tymi pytaniami nie interesował się NSA. Natomiast przedmiotem swojej wnikliwej analizy uczynił: legitymowanie KTT, w myśl zarzutów NOT, która twierdziła że KTT nie posiada praw Towarzystwa powstałego w roku 1877, ponieważ nie wykazało ciągłości działalności od czasu rozwiązania w roku Od siebie Sąd dodawał, że nie skorzystało z prawnej możliwości, jaką dawała Ustawa o Stowarzyszeniach z roku 1989, w myśl której działające stowarzyszenia stają się takimi automatycznie, a statuty tych stowarzyszeń stanowią podstawę ich działania i zachowują moc z wyłączeniem tych przepisów, które są sprzeczne z przepisami nowej Ustawy. A ponieważ KTT dokonało rejestracji w roku 1991, to jest ono stowarzyszeniem nowopowstałym, któremu wszakże NOT łaskawie przyznaje prawo do tradycji i znaków KTT Jeszcze na jedną sprawę NSA zamknął oczy. CZASOPISMO TECHNICZNE 21

24 Chociaż w swojej decyzji z dnia trzy razy powołuje się na protokóły z zebrania KTT w dniu 3 czerwca 1949, na którym zapadła uchwała o samorozwiązaniu, to nie doczytał się, że owego dnia odbyły się trzy zebrania, a nie dwa i każdy człowiek, który był kiedykolwiek członkiem jakiegokolwiek towarzystwa rozumie i potrafi wyczytać z treści dwóch protokółów, że pierwszy jest relacją z pierwszego oraz drugiego zebrania, ponieważ rozpoczęto obrady w drugim terminie, gdy na stosowną porę nie było kworum. Decyzja o rozwiązaniu Towarzystwa zapadła na trzecim zebraniu tamtego dnia. Sprawy te były już opisane w zeszycie Czasopisma Technicznego nr a zeszyt ten został nieoczekiwanie zrecenzowany w biuletynie KR FSNT NOT nr 3/2003. Mniejsza z tym, że skrytykowano tam autora referatu na temat historii KTT, za rzekomą ogólnikowość stwierdzeń i za ton agresji, gorzej, że do problemu rozwiązania KTT ustosunkowano się całkowicie błędnie. Stwierdzono, że to KTT kłamie mówiąc, że rozwiązanie zostało wymuszone ówczesnymi naciskami politycznymi, polegającymi na groźbach pod adresem członków zarządu, groźbach sugerujących utratę pracy, a nawet aresztowania, co w owych latach w Polsce a szczególnie w Krakowie było na porządku dziennym. Przykładów takiego postępowania władz w stosunku do nieposłusznych było tak wiele, także w środowisku technicznym, że nie trzeba chyba tego dokładniej dokumentować i wyjaśniać. Jeżeli kiedykolwiek zostanie powołana Komisja porozumiewawcza NOT KTT co jest naszym postulatem, zgłaszanym od dwóch lat, to NOT będzie mógł pokazać posiadane dokumenty i wyjaśnić wszelkie wątpliwości. Tylko drogą prawdy można obecnie odnaleźć miejsce dla KTT w szeregach krakowskich stowarzyszeń. Wracając do opisu starań, to na koniec swych działań NSA stwierdził, że uznanie komu służyło i służy nadal prawo własności nieruchomości przy ulicy Straszewskiego 28 należy do sądu powszechnego. Na ponowne wystąpienia KTT do Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa o rozpatrzenie dodatkowych okoliczności, otrzymaliśmy odmowę, jako instytucja nie uznawana już za stronę w tej sprawie, gdyż tak określiła nas NOT. Taki był efekt badania sprawy przez Sąd w Warszawie. Można zapytać dlaczego problem nie został od początku odesłany do sądu powszechnego? 3. Druga runda starań KTT Tak oto zakończyła się pierwsza runda starań KTT o odzyskanie domu zbudowanego w roku 1907, ze składek członkowskich, na gruncie zakupionym od gminy Kraków za symboliczną koronę. Teraz zwyciężyły racje NOT, który jak gdyby został sędzią w swojej sprawie, ponieważ NSA przyjął całkowicie argumenty tej strony sporu i odmówił racji ludziom, którzy, chociaż upłynęło 42 lata, postanowili powrócić do swojego dawnego Towarzystwa, podtrzymać jego tradycje najstarszej organizacji inżynierów na ziemiach polskich. Tradycje świadczące o europejskich korzeniach Polski, także w dziedzinie stowarzyszania się ludzi o podobnych zawodach. W roku 1991 żyło już tylko 18-tu byłych członków KTT, co stanowiło 2% stanu z roku Korzystając z pomocy krakowskich władz NOT, jeszcze wtedy pozytywnie ustosunkowanych do KTT, koledzy Odnowiciele utworzyli już w roku 1991 komitet organizacyjny i w dobrej wierze zarejestrowali towarzystwo posługując się starym statutem, skorygowanym w myśl aktualnej ustawy o stowarzyszeniach. Po klęsce, jaką była decyzja NSA, w szeregach KTT zapanowało rozczarowanie, zwłaszcza wśród kolegów, którzy byli członkami KTT przed rokiem 1949, którzy pamiętali naciski i matactwa jakich dopuszczono się, aby doprowadzić do rzekomo dobrowolnego rozwiązania Towarzystwa. Wniosek kolegi Macieja Mischke stwierdzający, że towarzystwo zostało rozwiązane z pogwałceniem statutu był przyjęty jednogłośnie, jako pierwsza uchwała na pierwszym zebraniu organizacyjnym KTT w dniu r. Upłynęły ponad dwa lata, zanim Zarząd Towarzystwa, po uporaniu się z formalnościami związanymi ze wznowieniem Czasopisma Technicznego, i po uzyskaniu odpowiedniej opinii prawniczej na temat szans w staraniach o odzyskanie domu, w dniu wniósł do Sądu Wojewódzkiego w Krakowie wniosek o wykładnię postanowienia Sądu Rejestracyjnego z roku 1991, czyli o wyjaśnienie znaczenia prawnego słowa kontynuacja użytego podczas rejestracji w roku1991. Sąd jednak skoncentrował się na sprawie ciągłości działań Towarzystwa i postanowił, że powinno ono dostarczyć materiały uzasadniające, iż jak zanotowano w protokole z walnego zebrania KTT z dnia Towarzystwo nie rozwiązało się. Zarząd KTT uznał, że najlepszym świadectwem będą zeznania byłych członków, a pierwszym 22 CZASOPISMO TECHNICZNE

25 z nich został prof. Bronisław Kopyciński, redaktor dawny i aktualny wznowionego Czasopisma Technicznego. Wielu członków należących do KTT przed rokiem 1949 uważało, że po ustaniu w Polsce dyktatury PZPR, akt rozwiązania Towarzystwa nie będzie miał mocy prawnej. To też dlatego choć z biegiem lat kurczyły się szeregi członków KTT, utrzymywali oni ze sobą kontakty, wymieniali poglądy także na tematy techniczne. Kolega Kopyciński informawał o tym Sąd i wspomniał, że miejscem takich spotkań był często gabinet profesora Eugeniusza Kostewicza na Politechnice Krakowskiej. Podkreślił, że była w tym pełna analogia do funkcjonowania Towarzystwa w czasie okupacji niemieckiej, po której bez żadnych dowodów Towarzystwo odrodziło się na pierwszym Walnym Zgromadzeniu w roku Podczas tak zwanej odwilży po roku 1956, były wieloletni, i nigdy nie pozbawiony swej funkcji Redaktor Naczelny Czasopisma Technicznego, w tamtym okresie już rektor Politechniki Krakowskiej, przystąpił do wydawania (w roku 1956), pod analogicznym tytułem Czasopismo Techniczne, Zeszytów Naukowych Politechniki Krakowskiej. Było to wydawnictwo uczelni i świadek nie potwierdził opinii Zarządu KTT, że współdziałali z nim w tej dziedzinie inni członkowie KTT. Ostatecznie pogląd, że KTT działało przez cały okres PRL nie utrzymał się, co nie oznacza, że nie istniało, chociaż w miarę upływu lat szeregi członków topniały. Tak zakończyła się druga runda starań, która wykazała, że sprawa Domu Technika jest pod względem prawnym skomplikowana i niektóre działania KTT były, od strony prawnej, niewłaściwe. Ale skoro tak, to można przecież podjąć działania naprawcze, zwłaszcza, że podczas tej rundy NOT i Sądy ujawniły odpisy dawnych i nowych dokumentów świadczących o matactwach strony notowskiej. Równocześnie dochodziły sygnały, że Zarząd Główny NOT podejmuje starania, aby odkupić od Skarbu Państwa prawo własności i tym samym wydziedziczyć ostatecznie środowisko krakowskich inżynierów, w myśl realizowanej przez siebie polityki inżynierii majątkowej. (POLITYKA nr 40, 30 września 2000). 4. Starania KTT o przywrócenie dawnego zapisu w Księdze Wieczystej Tym razem KTT zawarło umowę o obsługę prawną z nowo wybraną kancelarią prawną K. Labbe i Partnerzy i podjęło następną rundę procesu, w Sądzie Okręgowym w Krakowie, przeciwko NOT FSNT i Skarbowi Państwa o uzgodnienie treści Ksiąg Wieczystych zgodnie z postulatami KTT. W obszernym i starannie przygotowanym piśmie kancelaria podniosła i zaczepiła następujące problemy: Nieprawidłowość Uchwały Walnego Zgromadzenia z dnia , w którym uczestniczyli członkowie KTT, a być może także osoby nie będące członkami, ponieważ w aktach dowodowych brak listy obecności. Byli tam w większości tylko członkowie zainteresowani, ze względu na komunistyczne przekonania, w rozwiązaniu towarzystwa. Działania większości osób obecnych i przewodniczącego obrad zmierzały do obejścia wymagań statutowych oraz uniknięcia obecności osób, które mogłyby powiększyć grono osób sprzeciwiających się samorozwiązaniu Towarzystwa. W roku 1994 wszyscy żyjący członkowie KTT oświadczyli na piśmie a po 45. latach zostało ich tylko dziesięcioro że nie byli powiadomieni o dacie i miejscu feralnego zgromadzenia. Wtedy mogli nawet sądzić, że działalność KTT została przerwana, ponieważ zastraszony Zarząd, w czwartym kwartale 1948 roku nie zorganizował wg wymagań statutu dorocznego Walnego Zgromadzenia i ostatnie zebranie odbyło się po półrocznej przerwie. Po drugie podkreślono, że Towarzystwo nie zgadza się na twierdzenie NOT, że zapis w postanowieniu rejestracyjnym kontynuowanie KTT powołanego w 1877 roku przekreśla ciągłość prawną wznowionego Towarzystwa w czerwcu ale dowodzi, że z taką zgłoszoną na piśmie intencją towarzystwo wystąpiło o rejestrację. Oprócz wskazania na możliwy element powierniczy wobec trwającego wiele lat uniemożliwienia Towarzystwu prowadzenia działalności, ze strony organów państwa, zwrócono uwagę na zapis w protokole Komisji Porozumiewawczej z roku 1949, że w razie rozwiązania NOT budynek przy ulicy Straszewskiego 28 musi nadal służyć wyłącznie celom rozwoju i pracy organizacji technicznych w Krakowie, a więc z tego tytułu Centrala NOT nie może pobierać od krakowskich stowarzyszeń żadnych opłat. Kancelaria sformułowała zdanie, które warto przytoczyć: Nie wolno akceptować sytuacji, w której Naczelna Organizacja Techniczna zawłaszczyła majątek zagrożonego bratniego stowarzyszenia, w owych mrocznych czasach, korzystając z koncesji przyzna- CZASOPISMO TECHNICZNE 23

26 wanych mu przez władze, a obecnie, kiedy Krakowskie Towarzystwo Techniczne odzyskało możność kontynuowania swej działalności, odmawia zwrotu majątku, który jemu przysługuje, powołując się na rzekomy skutek dawno nieobowiązujących i grabieżczych przepisów z tamtych lat. Przypomniano także precedensowe wyniki sporów, w wyniku których odzyskały swoje budynki Towarzystwo Sportowe Sokół i Polska Akademia Umiejętności w Krakowie. Dotychczasowe działania zarządu poparło w całej rozciągłości Walne Zgromadzenie KTT przeprowadzone w dniu , a nawet zobowiązało Zarząd do umieszczenia sprawy odzyskania własności Domu Technika jako celu działań Towarzystwa w nowelizowanym statucie KTT i ta uchwała została zrealizowana. Kancelaria powołała się także na prawo międzyczasowe, co należy już do problematyki trudno zrozumiałej dla inżynierów. Cytowano zapis ze starej księgi, że w razie rozwiązania KTT prawo własności sprzedanego gruntu względnie niniejszej realności, wraz z ewentualnymi budynkami na tymże gruncie wystawionymi przejść ma bezpłatnie na rzecz Gminy Królewskiego Stołecznego Miasta Krakowa. 5. Próby mediacji Prowadzący naszą sprawę Sędzia doszedł do wniosku, że pożyteczną będzie próba mediacji i zalecił KTT sformułowanie propozycji ugodowego rozwiązania sporu. Nasz prawny przedstawiciel wysłał więc pismo z propozycją, aby w zamian za uznanie przez NOT powództwa KTT, po dopełnieniu odpowiednich warunków oraz wpisaniu prawa KTT w księdze własności, KTT przeniesie na rzecz NOT udział we współwłasności budynku w wysokości 20%. Odpowiedź ZG NOT była jednoznacznie odmowna, wobec czego Sąd zarządził sesję wyjazdową w budynku NOT, celem zapoznania się ze spornym obiektem. Uzgodniono termin na dzień 14 listopada 2000 r. Stronę notowską reprezentowali, Sekretarz Generalny i Prezes Rady Krakowskiej NOT. Na spotkaniu nowo wybrany prezes KTT kol. Jerzy Banaś oświadczył, że KTT jest wyrazicielem woli członków, którzy należeli do Towarzystwa przed rokiem 1949, którzy doznali krzywdy ze strony ówczesnych władz i obecnie domagają się sprawiedliwości, jaką będzie odzyskanie pełnych praw dla działającego KTT. Sekretarz Generalny NOT oświadczył, że KTT nie jest podmiotem, który może wykazać swoje prawo własności do Domu Technika, ale Rada Krakowska będzie nadal zapewniać mu możliwość korzystania z Domu Technika na uzgodnionych warunkach, na jakich korzystają z pomieszczeń inne stowarzyszenia naukowo techniczne. Chociaż było to powtórzenie tekstu zawartego w piśmie skierowanym do KTT w odpowiedzi na nasze propozycje pojednawcze, to w ustach Sekretarza Generalnego NOT zabrzmiało jak kpina, kpina z organizacji reprezentującej wtedy 123 lata tradycji ruchu społecznego inżynierów na ziemiach polskich. Prezes Rady Krakowskiej NOT oświadczył, że jego stanowisko jest w pełni zbieżne z oświadczeniem Sekretarza Generalnego. Spowodowało to emocjonalną reakcję kolegi Wiesława Blaschke, ówczesnego wiceprezesa KTT, który oświadczył, że ta wypowiedź jest zdradą interesów krakowskiego środowiska technicznego. Można taki wniosek potwierdzić na zimno, gdy się przeczyta, że tego samego dnia Sekretarz Generalny i Prezes krakowskiego NOT złożyli wizytę prezydentowi miasta Krakowa, w czasie której, omawiano propozycję NOT, wykupienia domu od Skarbu Państwa, którego przedstawicielem był Urząd Miasta, oczywiście wykupienia na własność. Zarządu Głównego. Ale należy pamiętać, dopóki trwa spór sądowy, wszelkie machinacje z kupnem są wykluczone. Kolega Kazimierz Kosiński, prezes KTT w okresie , podczas spotkania w Domu Technika, nie zabierał głosu rozgoryczony brakiem powodzenia, pomimo blisko dziesięcioletnich już starań w Sądach Trzeciej Rzeczpospolitej, a także nie będąc pewnym swoich emocji. Być może, że milczenie to skłoniło sędziego prowadzącego mediację, do rozróżnienia w wypowiedzi podsumowującej, KTT-1877 i KTT-1991, a to z kolei zainspirowało naszego adwokata, że można inną drogą poprowadzić starania o uznanie legalności KTT. I tak rozpoczęliśmy kolejny etap naszej batalii. Na zakończenie tej kwestii można jeszcze dodać, że sędzia goszcząc w naszym budynku z uwagą przeczytał tablicę pamiątkową istniejącą w westybulu i być może zdziwił się, że inżynierowie krakowscy dopuścili do straty tego pięknego obiektu. 6. Ostatnia próba Sąd Rejonowy pozytywnie odniósł się do idei powołania kuratora dla KTT, to znaczy uznał, że aktualny zarząd nie jest zdolny do działań prawnych w postępowaniu o zmianę wpisu w Księdze Wieczystej, 24 CZASOPISMO TECHNICZNE

27 a więc należy dokonać działań naprawczych. Osobą desygnowaną do tej funkcji miał być kolega Kazimierz Kosiński, obdarzony przez Walne Zgromadzenie KTT z października 2000 r. godnością Prezesa Honorowego KTT, który złożył w sądzie wniosek o ustanowienie kuratora. Do tego celu potrzebne było postanowienie Sądu Grodzkiego, które zapadło po kilkumiesięcznych staraniach, a kuratorem został kolega Jerzy Banaś, z powodu rezygnacji, uzasadnionej przed Sądem złym stanem zdrowia, Kazimierza Konińskiego. Obowiązki Kuratora określone są w Ustawie o Stowarzyszeniach i w myśl tych przepisów działać musiał kurator, aby po zakończeniu swojej misji złożyć sądowi sprawozdanie. W skrócie czynności przebiegały następująco: w dniu r. ukazało się w prasie ogłoszenie o Walnym Zgromadzeniu członków KTT, którzy należeli do towarzystwa przed rokiem Zebranie odbyło się w drugim terminie, w dniu r., w budynku Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji S.A. w Krakowie. Uczestniczyło czterech byłych członków KTT. Kurator przeprowadził wybory władz Wydziału, ponieważ tym razem przestrzegano litery Statutu KTT z roku 1935, który obowiązywał w roku W tajnym głosowaniu wybrano: Kazimierza Kosińskiego prezesem towarzystwa, Jana Proszaka wiceprezesem, Bronisława Kopycińskego przewodniczącym sądu honorowego i Macieja Mischke przewodniczącym komisji lustracyjnej. Wszyscy wymienieni koledzy byli znanymi, świetlanymi postaciami w swoich stowarzyszeniach branżowych, obdarzonymi tam godnością członków honorowych. Następnie, na kolejnych comiesięcznych zebraniach Wydziału z udziałem Kuratora, omawiano bieżące problemy i dyskutowano nad celowością podjęcia od nowa starań o rejestrację KTT. Mimo że Oni, członkowie ze stażem wynoszącym od blisko 50 lat (kol. kol. Kosiński, Mischke) do 60 lat i więcej (kol. kol. Proszak i Kopyciński) już raz rejestrowali Towarzystwo i podczas rejestracji podnieśli, że reprezentują stowarzyszenie utworzone w dniu r., które wznawia działalność po przerwie liczonej od roku 1948 r. Ostatecznie, z uwagi na okoliczności wynikłe podczas starań o odzyskanie Domu Technika, zgodzili się jeszcze raz powtórzyć procedurę rejestracji. W związku z tym ponownie wnosili o zaznaczenie w postanowieniu wpisowym, iż stowarzyszenie jest kontynuatorem podmiotu powołanego r. Jeszcze raz należy przypomnieć, że już na pierwszym zebraniu w roku 1991 oświadczyli zgodnie, że tak zwane samorozwiązanie w roku 1949 nastąpiło z pogwałceniem statutu, a o terminie Zgromadzenia wielka rzesza członków nie została powiadomiona. Tak więc Krakowskie Towarzystwo Techniczne nie przestało istnieć, nie rozwiązało się i nie zostało rozwiązane przez władze! W tym duchu wypowiadali się rozgoryczeni seniorzy, a przytoczone tutaj słowa są cytatem z dokumentów złożonych w Sądzie podczas rejestracji w roku W ramach spraw bieżących Zarząd KTT 1877 przyjmował nowych członków, którymi byli prawie bez wyjątku członkowie KTT-1991, a stan osobowy towarzystwa osiągnął wkrótce 60 osób. W dniu 29 sierpnia 2003 zmarł nagle, w wieku 90 lat, prezes kolega Kazimierz Kosiński, co było niepowetowaną stratą. Jego obowiązki przejął kolega Jan Proszak wiceprezes, który w porozumieniu z pozostałymi członkami zarządu zorganizował Walne Zgromadzenie KTT 1877, na którym, przy obecności 21 osób, przeprowadzono wybory i obsadzono wszystkie funkcje zarządu i komisji, jakie przewidywał statut KTT z roku Kolega Proszak pozostał przy funkcji wiceprezesa i nie przyjął, ze względu na podeszły wiek, kandydatury na prezesa towarzystwa, którym, na wniosek kolegi Proszaka, został wybrany kol. Jerzy Banaś. Ustalono, że funkcjonowanie dwóch Towarzystw stanowi prowizorium, które zniknie, gdy tylko zostanie wyjaśniona ostatecznie sytuacja prawna Towarzystwa. Na czas prowizorium obydwa towarzystwa mają oddzielne zarządy i oddzielnych prezesów. Prezesem KTT został wybrany dotychczasowy wiceprezes kol. Wiesław Blaschke. Zalecono, aby zarządy jako Prezydium KTT odbywały wspólne zebrania i uznano, że dopuszczalne jest pełnienie równoległe funkcji w obydwóch zarządach. Zgodnie z wymogami Ustawy o stowarzyszeniach sporządzono wniosek o rejestrację KTT 1877 w oparciu o Statut 1935 r., którym już niezmiennie posługiwało się KTT Pismem z dnia wystąpiono o zarejestrowanie KTT 1877 w Krajowym Rejestrze Stowarzyszeń. Wniosek został w niedługim czasie oddalony przez Sąd Rejestrowy, który dysponuje spisem towarzystw Urzędu Wojewódzkiego, gdzie pod numerem 115 figuruje Krakowskie Towarzystwo Techniczne założone w roku 1877, ostatnio rejestrowane 8 stycznia 1935 roku. CZASOPISMO TECHNICZNE 25

28 Tu warto się zatrzymać, ponieważ do Rzecznika Praw Obywatelskich trafiła informacja, że KTT zostało skreślone z listy towarzystw jeszcze w roku 1949, co stało się jedną z dwóch przesłanek, które zdaniem rzecznika świadczą o rozwiązaniu KTT. Prawdopodobnie ktoś dokonał skreślenia KTT w spisie będącym kopią spisu przekazanego w roku 1991 do sądu. W spisie sądowym takiego skreślenia nie ma, a więc trwa tam poprzedni stan prawny, na który KTT się powoływało. Mamy zatem, drugą ważną poszlakę, że były w roku 1993 matactwa, które miały na celu oszukanie Sądów. Ale wróćmy do śledzenia dalszych wydarzeń zauważając, że KTT dopiero w toku studiowania orzeczeń sądów dowiaduje się o swoich losach z okresu po 1949 roku, gdy ktoś wykonujący niegdyś polecenia władz partyjnych działał w jego imieniu i na jego niekorzyść. Dokumentacja dotycząca KTT pozostaje przecież w teczkach Rady Krakowskiej NOT. Zgodnie z procedurami sądowymi należało się odwołać od postanowienia Sądu Rejestracyjnego do Sądu Okręgowego prosząc o wykładnię sformułowania: Stowarzyszenie pod nazwą Krakowskie Towarzystwo Techniczne w Krakowie. Stowarzyszenie to jest kontynuowaniem Krakowskiego Towarzystwa Technicznego powołanego 15 maja 1877 roku Sąd Okręgowy odmówił wykładni uznając stwierdzenie Sądu Rejestracyjnego jako całkowicie jasne. Zdaniem sądu jedynym podmiotem upoważnionym do powoływania się na związek z Krakowskim Towarzystwem Technicznym, założonym w dniu 15 kwietnia 1877 roku jest Krakowskie Towarzystwo Techniczne, zarejestrowane pod numerem 332 na wniosek z dnia r., i przerejestrowane do Krajowego Rejestru Sądowego pod numerem w dniu 26 października 2001 roku. Sąd stwierdzał, że niedopuszczalne jest rejestrowanie dwukrotne tego samego podmiotu. Wobec tego skoro, zdaniem naszym i działającego w naszym imieniu adwokata, nastąpiła pełna restytucja praw KTT, wystąpiliśmy do Sądu Okręgowego o wznowienie zawieszonego postępowania o zmianę wpisu w Księdze Wieczystej postępowania, w którym uczestniczy jako strona NOT FSNT Warszawa. Przedstawiciel NOT złożył natychmiast skargę, że nie uczestniczył w ukończonym postępowaniu rejestrowym KTT. Sąd Okręgowy skargę odrzucił, ponieważ skarżący nie był zainteresowany w postępowaniu rejestrowym, więc NOT odwołał się do Sądu Apelacyjnego. Sąd Apelacyjny także odrzucił skargę, ale w uzasadnieniu zakwestionował nasze nadzieje, że nareszcie tożsamość Towarzystwa jest wyjaśniona. Sąd bowiem stwierdził, że określenie tożsamy użyte w postanowieniu o odrzuceniu naszych starań o ponowną rejestrację a potem w postanowieniu o odrzuceniu wykładni postanowienia Sądu Rejestrowego, jest fakultatywne, czyli nie jest jednoznaczne, a więc nie wnosi nic do kwestii praw KTT, że kontynuacja o którą toczyliśmy boje także nie ma znaczenia. Dla Sądu Apelacyjnego liczy się tylko wniosek komitetu założycielskiego złożony w trybie Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989, czyli złożony jako nowo powstałe Stowarzyszenie, a nie jako stowarzyszenie wcześniej istniejące! 7. Dotychczasowy efekt działań Po opinii Sądu apelacyjnego, nasz optymizm prysnął jak bańka mydlana. Jednak postępowanie przed Sądem okręgowym toczyło się nadal. Na rozprawach zaczęli się pojawiać przedstawiciele skarbu państwa stwierdzający, że są zainteresowani utrzymaniem stanu istniejącego, a adwokat z Warszawy dorzucał Sądowi jakieś wyjaśnienia, zmuszające do odłożenia wyroku. Ale przyszedł nareszcie dzień 17- ego listopada 2005 i Sąd Okręgowy ogłosił postanowienie. Istniejący wpis w księdze wieczystej należy zmienić, i w miejsce Skarb Państwa wpisać Krakowskie Towarzystwo Techniczne! W ustnym uzasadnieniu Sąd nie podzielił poglądu strony notowskiej i przyznał, że rozwiązanie KTT w roku 1949 nastąpiło pod przymusem i jako takie jest prawnie nieskuteczne, że w roku 1991 towarzystwo wybierając drogę rejestracji postąpiło słusznie, bo innej drogi nie miało. Publikujemy tę wiadomość w Czasopiśmie Technicznym, chociaż wyrok nie jest jeszcze prawomocny i może się zdarzyć, że czeka nas jeszcze długa droga do trwałego sukcesu. Ale już możemy mieć więcej nadziei, możemy twierdzić, że w pierwszej instancji zwyciężyła zasada prawna, mówiąca że wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść praw i wolności. Czas ucieka, niestety, nasi seniorzy już nie doczekali się sprawiedliwości. Odchodzili kolejno, każdy z tytułem członka honorowego KTT, kol. Maciej Mischke zmarły r., Jan Proszak CZASOPISMO TECHNICZNE

29 2004 r., Bronisław Kopyciński r. To byli ostatni członkowie z grona odnowicieli Krakowskiego Towarzystwa Technicznego. Ich sylwetki przedstawiono obok w specjalnym wspomnieniu. Teraz musimy jeszcze aktywniej działać, sami albo z tymi sojusznikami, którym zależy aby Dom Technika nie stał się własnością biurokratów z Warszawy i aby, zgodnie z wolą członków KTT z okresu przed likwidacją Towarzystwa po wsze czasy służył krakowskiemu środowisku technicznemu. Może zostaną raz na zawsze wykreślone skutki decyzji z czasów stalinowskich, które wyeliminowały towarzystwo z grona krakowskich stowarzyszeń naukowo technicznych i rozpędziły jego członków. Tak jak skończyły się czasy, gdy wieloletni prezydent Krakowa był skromnym, szykanowanym członkiem KTT, a wieloletni krakowski drukarz był Prezydentem Miasta. Ale zagrożenie, że NOT może odwoływać się od decyzji korzystnej dla KTT, a po jej obaleniu kupić Domu Technika na własność i wymusić aby krakowskie stowarzyszenia wyprowadziły się z jego dostojnych murów, z powodu wysokich kosztów wynajmu, nadal istnieje. Jeszcze może się spełnić fatalistyczny sen o tym jak nowy nabywca domu, przy ulicy Straszewskiego 28, któremu RK FSNT NOT sprzeda w przyszłości zawłaszczoną niegdyś własność KTT krzywi się na widok, stuletniej już marmurowej tablicy upamiętniającej budowniczych tego obiektu. A gesty figur wyrzeźbionych nad wejściem do budynku, będących alegorią nauki i techniki w służbie narodu, odczytuje jako gesty bezsilnej rozpaczy. CZASOPISMO TECHNICZNE 27

30 doc. dr inż. Jerzy Banaś Wspomnienie o ostatnich seniorach przedwojennego KTT W ciągu kilkunastu miesięcy, należących do lat , odeszło od nas czterech Członków Honorowych Towarzystwa. Byli to, w kolejności odejścia: mgr inż. Kazimierz Kosiński ( ), mgr inż. Maciej Mischke ( ), inż. Jan Proszak ( ) i prof. dr inż. Bronisław Kopyciński ( ). Wszyscy mieli szczęście dożyć późnej starości zachowując pełną sprawność ciała i umysłu, kultywując niezmiennie swoje wartości i ideały, do których należała między innymi działalność w Krakowskim Towarzystwie Technicznym, do którego należeli już przed przed rokiem Jako pierwszy, w roku 1934, wstąpił do KTT kolega Kopyciński. Wtedy to, jako młody inżynier zdobył w krakowskim magistracie stanowisko Statyka Miejskiego, które piastował przez szereg lat. Studiował w Politechnice Lwowskiej, tam odbywał staż naukowy i ogłaszał pierwsze publikacje, początkowo w czasopiśmie studenckim a następnie w lwowskiej edycji Czasopisma Technicznego. W KTT od początku nawiązał kontakt z redakcją krakowskiej edycji Czasopisma Technicznego, do którego wnosił swoje doświadczenia autorskie i zawodowe. Kolega Jan Proszak wstąpił do KTT w roku Był absolwentem Krakowskiej Szkoły Budowlanej, która od lat pretendowała do statusu wyższej uczelni technicznej, mając już wtedy ponad 100-letnią tradycję kształcenia techników w Krakowie. Jan Proszak traktował szansę przynależności do KTT jako zaszczyt i chociaż po roku wywędrował z Krakowa na kresy wschodnie, budować umocnienia graniczne w wojskowym Batalionie Budowlanym, to regularnie, aż do wybuchu wojny, opłacał składki członkowskie i otrzymywał materiały od Towarzystwa. Kolega Maciej Mischke, także absolwent Politechniki Lwowskiej, wstąpił do KTT gdy po krótkim Bronisław Kopyciński Jan Proszak 28 CZASOPISMO TECHNICZNE

31 Maciej Mischke okresie pracy nad regulacją rzek na Podkarpaciu, znalazł pracę w Krakowie. Po wojnie włączył się do pracy w KTT, po powrocie ze Szwajcarii gdzie był internowany od roku 1940 jako oficer 1. Dywizji Grenadierów we Francji. Jako internowany wykorzystał możliwości dokształcenia się w swojej specjalizacji: konstrukcje inżynierskie. Jego żoną była dr inż. Danuta Mischke, która także była członkiem KTT. Charakterystyczne dla tamtych czasów było odnalezienie się małżonków rozdzielonych przez wojnę. Danuta odpowiedziała, na ogłoszony w Czasopiśmie Technicznym apel Zarządu KTT o kontakt członków z macierzystym towarzystwem i tak trafiła do męża. (Szczegółowy życiorys i pożegnanie Macieja Mischke zamieścił w Cz.T. nr kol. M. Dziadkowiec). Kolega Kazimierz Kosiński został członkiem KTT w roku 1945., a więc jako ostatni z pośród osób tutaj wspominanych. On także był absolwentem Politechniki Lwowskiej, a od roku 1938 członkiem Lwowskiego Towarzystwa Politechnicznego. Podjął pracę w miejskich wodociągach i nie zamierzał emigrować ze swego miasta. Zmusiły go do tego dopiero represje ze strony Armii Czerwonej, gdy Lwów włączono do ZSSR. Wstępując do KTT wykorzystał szansę szybkiej integracji z nowym środowiskiem zawodowym i znalazł forum dla swojej społecznikowskiej aktywności. (Osiągnięcia zawodowe K. Kosińskiego zostały opisane Kazimierz Kosiński przez kolegę. N. Nowakowskiego w Cz.T. nr 62-64). Wszyscy należeli do pokolenia, które cieszyło się w społeczeństwie szczególnym autorytetem inżyniera. Oni, w okresie międzywojennym, rozwijali technikę polską aby zrównać jej poziom z techniką europejską i światową. Po napaści hitlerowskiej na Polskę inżynierowie albo walczyli w armii polskiej albo chronili swoje zakłady pracy i zatrudnionych tam ludzi przed grabieżą i represjami okupanta. Ale najpiękniejszą kartę zapisali po ustąpieniu Niemców, gdy z niezwykłym entuzjazmem, nie bacząc na polityczne okoliczności, przystąpili do odbudowy kraju. Zapał widoczny był także w działalności KTT, które od początku roku udzielało pomocy migrującym ze wschodu inżynierom, zwłaszcza członkom LTP i dążyło do powołania w Krakowie Politechniki dla kształcenia młodzieży z regionów, które dawniej ciążyły do Politechniki Lwowskiej. Wydawano miesięcznik Czasopismo Techniczne z myślą o uzupełnianiu wiedzy inżynierów, którzy w czasie wojny byli odcięci od dokonującego się w świecie postępu i rozwoju nauk technicznych, i potrzeb studentów pozbawionych podręczników. Ludzie, których tutaj wspominamy przekonali się wtedy praktycznie jaką pożyteczną rolę spełniają organizacje społeczno-zawodowe umożliwiające rozwój indywidualnej inicjatywy i pobudzające energię ludzi. Rozwiązanie KTT dokonane z nakazu CZASOPISMO TECHNICZNE 29

32 władz w roku odczuli Oni jako przykrość i osobistą krzywdę, i jeszcze jeden przejaw powszechnego w tamtych czasach gwałcenia praw obywatelskich. Trudno Im było pogodzić się z tym, ale innego wyjścia nie mieli. Od roku koledzy: Kopyciński i Mischke aktywnie działali w PZITB, kolega Kosiński w PZITS a kolega Proszak wstąpił do utworzonego po wojnie Polskiego Związku Inżynierów i Techników Przemysłu Materiałów Budowlanych. Stowarzyszenia były już wtedy oazą, w której można było, chociaż w zakresie ograniczanym, dopominać się o prawa dla zawodu inżyniera i o autentyczny postęp w technice, wobec uciekającej daleko w przód technologii krajów zachodnich. Z punktu widzenia KTT koledzy Ci, utrzymując przez szereg lat łączność ze sobą i innymi byłymi członkami KTT, tworzyli jakby wirtualne dawne Towarzystwo, a w stowarzyszeniach branżowych przekazywali nam młodym działaczom, w sposób coraz bardziej jawny, wiadomości o Krakowskim Towarzystwie Technicznym i jego historii. I dzięki temu, pomimo braku przez 42 lata naboru nowych członków, gdy w roku 1991 powstała Trzecia Rzeczpospolita nasi Seniorzy razem z kilkunastoma jeszcze żyjącymi katetowcami wznowili działalność Towarzystwa, rejestrując je w oparciu o aktualne prawo. W krótkim czasie ich szeregi potroiły się, a obecnie utrzymują się na stałym poziomie około 80 osób. Przypomnijmy nazwiska i tytuły niektórych wybitniejszych członków, obok wspominanych tu czterech: prof. dr inż. Stanisław Andruszewicz, prof. dr inż. Władysław Borusiewicz, doc. dr inż. Danuta Mischke, mgr inż. Zbigniew Klewar, mgr inż. arch. Jan Wojdyło i kilku innych. Długowieczność i przywiązanie do Towarzystwa pozwoliło wspominanym Kolegom na przekazanie obecnemu pokoleniu członków KTT żywej tradycji działalności społecznej a także poczucia wartości i dumy z przynależności do najstarszego na ziemiach polskich stowarzyszenia inżynierów i techników. Największą zasługą ludzi tamtego pokolenia była restytucja działalności KTT w roku 1991, zarejestrowanie towarzystwa w myśl obowiązującego prawa i rozpoczęcie mozolnej i najeżonej przeciwnościami działalności w dawnym stylu. Ci zacni Koledzy, w podeszłym już wieku, wznowili wydawanie Czasopisma Technicznego i przystąpili do walki o odzyskanie praw własności do swojej przedwojennej siedziby, czyli Domu Technika zbudowanego ze składek członkowskich. Inżynier Maciej Mischke, adiunkt w Politechnice Krakowskiej podkreślał, że na pierwszym zebraniu w roku 1991 to On zgłosił, poparty przez wszystkich wniosek, że rozwiązanie KTT w roku 1949 nie było aprobowane przez większość członków, a ustalenia w tym względzie zapadły pod naciskiem atmosfery ówczesnych procesów politycznych i z pogwałceniem Statutu KTT. Wszyscy czterej panowie byli osobowościami niezwykłymi, a kontakt z nimi stanowił źródło satysfakcji. Kolega Mischke był człowiekiem pogodnym i miłośnikiem gór. Przez wiele lat był prezesem, a następnie prezesem Honorowym Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Jego byli studenci wspominają, jak to na poniedziałkowych porannych zajęciach pojawiał się w grubym góralskim swetrze i przepraszał, że nie zdążył się przebrać, ponieważ wrócił do Krakowa nad ranem, nocnym pociągiem z Zakopanego. Do końca zachował poczucie humoru i jasne spojrzenie niebieskich oczu, którymi rozpoznawał wiadomości studenta czy kwalifikacje działacza. Od Jana Proszaka emanowała dobrotliwość i siła ducha. W ostatnim roku swego życia poruszył nas informacją o tym, że wysłał osobisty list protestacyjny do Prezydenta Francji, gdy tenże negatywnie wypowiedział się o Polakach w związku z misją stabilizacyjną naszych żołnierzy w Iraku. Mam do tego prawo jako odznaczony medalem Obrońcy Francji w roku tak rozpoczął opowiadanie o tym, jak to we wrześniu 39. roku jego batalion budowlany zdążono przesunąć do granicy rumuńskiej, jak kluczyli pojedynczo po Europie, aby dotrzeć wreszcie do 1. Dywizji Grenadierów i walczyć z Niemcami pomimo ciągłego cofania się jednostek francuskich. Walczyli, aż do rozwiązania oddziałów i indywidualnej już ucieczki w kierunku miasta Nancy. Maszerowaliśmy we trójkę, już przebrani w ubrania cywilne, gdy zatrzymał nas niemiecki oddział frontowy. Zdążyliśmy między sobą ustalić tylko tyle, że byliśmy na budowlanej praktyce we Francji i że chcemy wracać do Polski. Próbowaliśmy jakoś porozumieć się z żołnierzami, ja mówiłem po niemiecku, drugi kolega po francusku a trzeci tylko po polsku. Dowódca zapowiedział, że przekaże nas żandarmerii a ona nas przepyta i albo wyśle do Polski, albo do oflagu. Tymczasem rozdzielono nas i zakazano rozmawiania między sobą. Wiedziałem, że nie utrzymamy jednoli- 30 CZASOPISMO TECHNICZNE

33 tości zeznań, więc za wszelką cenę chciałem kolegom przekazać zasady. Cudem wyszperałem w kieszeniach ołóweczek i karteczkę. Na postoju napisałem: spotkaliśmy się wczoraj i nie znamy się. Podałem papierek drugiemu, on z trudnościami trzeciemu i wreszcie zobaczyłem jak ten ostatni wdeptuje białą kuleczkę w ziemię. Teraz Niemcy nie mogli znaleźć sprzeczności w naszych zeznaniach, a jeden z naszych, ten, który znał język francuski, wyszukał w Nancy zakład budowlany, gdzie uzyskał potwierdzenie naszych opowieści o praktyce. Dostaliśmy zaświadczenia, upoważniające do powrotu pociągiem do kraju. Umówiliśmy się, że kolega dopowie resztę przygód innym razem..., ale już nie było okazji. Profesora Kopycińskiego zaliczamy do najwybitniejszych postaci w gronie wszystkich pokoleń członków KTT. Jako uczony współtworzył rozwój teorii konstrukcji żelbetowych i technologii betonu. Swój ogromny talent organizacyjny ujawnił jako rektor trzech kadencji Politechniki Krakowskiej tworząc szereg Instytutów i nadając tej uczelni rozmach i wysoką rangę wśród najlepszych uczelni w kraju. Jeszcze w latach 60. w ramach politechniki wznowił wydawnictwo, w którym przywołał stary tytuł Czasopismo Techniczne. A po odtworzeniu KTT w roku 1991, w czym brał czynny udział, objął funkcję Redaktora Naczelnego wznowionego Czasopisma Technicznego KTT i piastował ją przez blisko 10 lat, publikując wiele wspomnień i opisów z dawnych czasów. Szczególnie interesowała go tematyka lwowska. Dzieło jego życia jest ogromne, ale myliłby się ten, kto wyobrażałby sobie profesora jako postać olbrzyma. Wprost przeciwnie jego wzrost i tusza były skromne, a rzucającą się w oczy cechą zewnętrzną była elegancja i niemal wytworny sposób bycia. Niezwykle zdyscyplinowany styl życia pozwolił mu zachować formę i styl, do ostatnich dni 94. lat życia, z zachowaniem codziennego spaceru po plantach i okresowych wypadów na linię A-B w Rynku Głównym. Kazimierzowi Kosińskiemu należy przyznać największy wkład w działalność zarządu odnowionego KTT, którego był Prezesem przez trzy kadencje i jedynym członkiem, odznaczonym godnością Prezesa Honorowego. Z poświęceniem i sukcesem wydawał Czasopismo Techniczne namawiając autorów do publikowania i współpracując z redaktorem Naczelnym. To on prowadził procesy o odzyskanie pełni praw dla KTT i nie zrażał się niepowodzeniami, chociaż przynosiły mu wiele goryczy. Źródłem jego energii była wrodzona tężyzna fizyczna i wytrwałość, które pozwoliły mu znosić trudy życia, gdy po śmierci żony i utracie syna dożywał sędziwych 90-ciu lat. Śmierć ostatnich odnowicieli KTT zakończyła kolejną epokę w 128. letniej historii Towarzystwa. Ci wspaniali panowie jeszcze w lipcu 2003 roku odpowiedzieli na apel Kuratora KTT i przybyli na zebranie, aby pod przewodnictwem honorowego prezesa, jeszcze raz dać dla sądu, wyraz swej woli, aby Towarzystwo istniało, nadal działało i czyniło starania o zachowanie Domu Technika dla krakowskiego środowiska inżynierów i techników, bez opłacania haraczu dowolnie eskalowanego przez warszawski Zarząd Główny NOT. Abyśmy, my członkowie Towarzystwa, zawsze reprezentowali wysoki poziom zawodowy i etyczny. Wykonując ich wolę w najlepszy sposób czcimy Ich pamięć! Niechaj tak będzie zawsze w Krakowskim Towarzystwie Technicznym! CZASOPISMO TECHNICZNE 31

34 SPIS TREŚCI: 1. Jerzy Banaś, Zbigniew Mucha: Wybór małych oczyszczalni ścieków teoria i praktyka część I teoria Tadeusz Olkuski: Skroplony gaz ziemny szansa na dywersyfikację dostaw Grzegorz Czarny: Prawne aspekty restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego Jerzy Banaś: Starania Krakowskiego Towarzystwa Technicznego o odzyskanie Domu Technika Jerzy Banaś: Wspomnienie o ostatnich seniorach przedwojennego KTT LIST OF CONTENTS: 1. Jerzy Banaś, Zbigniew Mucha: SELECTION OF SMALL WASTEWATER TREATMENT PLANT THEORY AND PRACTICE PART I THEORY Tadeusz Olkuski: LIQUEFIED NATURAL GAS THE CHANCE FOR SUPPLY DIVERSIFICATION Grzegorz Czarny: LEGAL ASPECTS HARD COAL MINING RESTRUCTURING Jerzy Banaś: STRIVES OF THE CRACOW TECHNICAL SOCIETY TO RECAPTURE THE TECHNICIAN HOUSE Jerzy Banaś: RECOLLECTION ABOUT THE LAST SENIORS OF THE PREWAR CRACOW TECHNICAL SOCIETY WYDAWCA: KRAKOWSKIE TOWARZYSTWO TECHNICZNE Kraków, ul. Straszewskiego 28 tel. (012) Redaguje: Komitet Redaktor naczelny: prof. dr hab. inż. NIKODEM MARIAN NOWAKOWSKI Redaktor techniczny: prof. dr hab. inż. WIESŁAW S. BLASCHKE Redaktor zeszytu nr : doc. dr inż. Jerzy BANAŚ Skład i łamanie tekstu: mgr inż. STANISŁAW A. BLASCHKE Kolegium Redakcyjne: dr inż. ANDRZEJ CHYBA mgr inż. MIECZYSŁAW DZIADKOWIEC doc. dr inż.. STANISŁAW RYBICKI dr inż. WIESŁAWA STYKA KONTO: PKO BP S.A. IO/Kraków Redakcja nie zwraca nadesłanych materiałów. W publikowanych artykułach redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów. Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń. CZŁONKOWIE WSPIERAJĄCY: Biprokom S.A.-Kraków (dawniej Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego w Krakowie), Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji S.A. w Krakowie, Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne S.A. w Krakowie Agrobisp Sp. z o.o. Biuro Studiów i Projektów Budownictwa Wiejskiego w Krakowie Koksownia Przyjaźń Sp. z o.o. w Dąbrowie Górniczej Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych O/Kraków, Polski Związek Inżynierów i Techników Budownictwa w Krakowie, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Komunikacji w Krakowie, oraz wszyscy autorzy artykułów i osoby współpracujące w zespołach z tytułu przekazywania swych opracowań nieodpłatnie Czasopismu Technicznemu. Copyright by Krakowskie Towarzystwo Techniczne 2004 Copyright by Koksownia Przyjaźń Sp. z o.o ISSN NR INDEKSU CZASOPISMO TECHNICZNE

35 Oczyszczalnia ścieków w Pcimiu

36 Oczyszczalnia ścieków w Sromowcach Wyżnych