Ewaluacja programu edukacyjnego ARS, czyli jak dbać o miłość Program realizowany w ramach projektu pt. Profilaktyczny program w zakresie

Transkrypt

1 Ewaluacja programu edukacyjnego ARS, czyli jak dbać o miłość Program realizowany w ramach projektu pt. Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych Infondo Sp. z o. o. listopad 2016

2 Spis treści Spis treści... 2 Streszczenie... 4 Opis przedmiotu badania... 6 Metodologia... 7 Cele badania ewaluacyjnego... 7 Cele główne badania:... 7 Cele szczegółowe badania:... 8 Operacjonalizacja celów badania... 8 Pytania badawcze i wskaźniki... 9 Dobór próby badawczej Realizacja badań terenowych Realizacja pierwszej fali badań terenowych Realizacja drugiej fali badań terenowych Wyniki ewaluacji Obszar badawczy 1 - Wpływ uczestnictwa w programu na używanie substancji psychoaktywnych przez jego odbiorców Wpływ uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na faktyczne zachowania uczniów w zakresie używania substancji psychoaktywnych Wpływ uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na postawy uczniów w odniesieniu do używania substancji psychoaktywnych w przyszłości Obszar badawczy 2 - Wpływ uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na wiedzę uczniów dotyczącą szkodliwości substancji psychoaktywnych Poziom wiedzy uczestników programu w zakresie szkodliwego działania substancji psychoaktywnych Ocena wpływu uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na poziom wiedzy uczniów w zakresie szkodliwego działania substancji psychoaktywnych z perspektywy uczniów Obszar badawczy 3 - Wpływ programu na umiejętności społeczne uczniów Wpływ udziału w zajęciach realizowanych w ramach programu na rozwinięcie wśród uczniów postaw asertywnych w kontekście używania substancji psychoaktywnych

3 Obszar badawczy 4 - Wpływ programu na spostrzeganie przez uczniów ryzyka przyjmowania substancji psychoaktywnych Wpływ udziału w zajęciach realizowanych w ramach programu na uświadomienie w zakresie ryzyk związanych z używaniem substancji psychoaktywnych Obszar badawczy 5 - Wpływ programu na przekonania normatywne uczniów dotyczące rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych Wpływ udziału uczniów w zajęciach realizowanych w ramach programu na ich przekonania normatywne dotyczące rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych Obszar badawczy 6 - Przebieg procesu implementacji oraz realizacji programu Zgodność przebiegu implementacji programu z przyjętymi założeniami projektowymi. 67 Czynniki wpływające na implementację projektu Zgodność procesu realizacji programu ze standardami założonymi w dokumentacji programowej Obszar badawczy 7 Odbiór programu w poszczególnych grupach docelowych Percepcja programu wśród uczniów uczestniczących w zajęciach Percepcja programu wśród koordynatorów szkolnych realizujących zajęcia w ramach programu Percepcja programu wśród rodziców uczniów uczestniczących w zajęciach realizowanych w ramach programu Wnioski i rekomendacje Załączniki Kwestionariusz pre- i posttestu Scenariusz IDI z koordynatorami szkolnymi Scenariusz IDI z rodzicami uczniów Tabele wyników Grupa eksperymentalna pre-test Grupa kontrolna Grupa eksperymentalna post-test

4 Streszczenie Niniejszy raport opisuje wyniki badania ewaluacyjnego profilaktycznego programu edukacyjnego ARS, czyli jak dbać o miłość realizowanego w ramach projektu pt. Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych, współfinansowanego przez Szwajcarsko-Polski Program Współpracy. Główne cele badania objęły sprawdzenie stopnia realizacji celu głównego i celów szczegółowych programu, opis sposobów implementacji i przebiegu jego realizacji oraz określenie stopnia w jakim zachowane zostały standardy prowadzenia zajęć. Metodologia badania zakładała realizację badania metodą ankiety audytoryjnej w schemacie quasi-eksperymentalnym w dwudziestu oddziałach klasowych (dziesięć oddziałów stanowiących grupę eksperymentalną oraz dziesięć tworzących grupę kontrolną) szkół ponadgimnazjalnych. Badanie realizowano w schemacie pre-test, post-test. Interwał czasowy pomiędzy realizacją poszczególnych fal badania wyniósł około 31 dni. W badaniu wykorzystano dodatkowe metody badawcze w postaci analizy dokumentów oraz indywidualnych wywiadów pogłębionych z koordynatorami szkolnymi. Próbę badawczą wylosowano stosując schemat warstwowo-losowy. Dostarczony przez Zamawiającego operat losowania próby podzielono na następujące warstwy: typ szkoły (liceum ogólnokształcące, technikum, zasadnicza szkoła zawodowa), wielkość miejscowości (miasto, wieś) oraz regiony (mazowiecki i pomorski). Rozkład wylosowanych jednostek odpowiadał w przybliżeniu rozkładowi w populacji. W wyniku zastosowania procedury doboru w próbie znalazło się pięć liceów ogólnokształcących, trzy technika i dwie szkoły zawodowe. Badanie zrealizowano we wrześniu i październiku 2016 roku. W sumie zebrano 590 wypełnionych kwestionariuszy ankiet. W pierwszej fali badania uzyskano 203 ankiety w grupie eksperymentalnej i 188 w grupie kontrolnej. W drugiej fali badania uzyskano 199 ankiet w grupie eksperymentalnej. Podczas realizacji badań ankietowych w szkołach respondentom zapewniono pełną anonimowość. Ankieterzy dbali oto, aby personel szkolny nie miał możliwości wglądu w ankiety wypełniane przez uczniów. Bezpośrednio po wypełnieniu, ankiety były pakowane do kopert, zaklejanych w obecności respondentów. Już na etapie wprowadzania danych następowała ich pełna anonimizacja w odniesieniu do osób, oddziałów, szkół i miast, z których pochodziły. Podczas drugiej fali badania zrealizowano wywiady pogłębione z koordynatorami szkolnymi. 1 Z uwagi na krótki interwał pomiędzy realizacją poszczególnych fal badania nie realizowano badania post-test w grupie kontrolnej. 4

5 Wyniki przeprowadzonych analiz wskazały, że: udział w programie w nieznaczny sposób wpłynął na zmiany w faktycznych zachowaniach uczniów w zakresie używania substancji psychoaktywnych w okresie realizacji zajęć oraz bezpośrednio po ich zakończeniu, odnotowano pozytywne zmiany w zakresie deklarowanych zamiarów ograniczenia lub całkowitej rezygnacji z używania środków psychoaktywnych przez uczniów, udział w programie okazał się mieć istotnie pozytywny wpływ na poziom wiedzy uczniów w zakresie zagrożeń ze strony środków psychoaktywnych dla budowania relacji partnerskich z perspektywą założenia rodziny i pełnienia ról rodzicielskich, uczniowie uczestniczący w programie podnieśli poziom swoich kompetencji w zakresie zachowań asertywnych, samodzielnego podejmowania decyzji, ich uzasadniania oraz oceny wynikających z nich konsekwencji, proces uświadamiania uczniów w zakresie zagrożeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych znalazł odzwierciedlenie w deklaracjach rezygnacji bądź też ograniczenia stosowania używek, proces implementacji programu przeprowadzono zgodnie z założeniami - zakładane wartości wskaźników zostały osiągnięte, a w niektórych przypadkach - przekroczone, program spotkał się z bardzo pozytywnym odbiorem wśród uczniów, rodziców oraz nauczycieli i pedagogów prowadzących zajęcia. 5

6 Opis przedmiotu badania Przedmiotem ewaluacji jest profilaktyczny program edukacyjny pt. ARS, czyli jak dbać o miłość?, którego autorem jest Krzysztof A. Wojcieszek, realizowany w ramach projektu Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych, współfinansowanego przez Szwajcarsko-Polski Program Współpracy. Realizowany przez wojewódzkich, powiatowych i szkolnych koordynatorów pod nadzorem Głównego Inspektoratu Sanitarnego, program skierowany jest do uczniów i ich rodziców oraz nauczycieli, pedagogów, psychologów i pielęgniarek szkolnych, którzy chcą podwyższyć swoje kwalifikacje w zakresie edukacji zdrowotnej i profilaktyki uzależnień. Placówki biorące udział w programie otrzymują bezpłatne materiały edukacyjne (podręczniki dla osób prowadzących zajęcia z młodzieżą, broszury, ulotki, plakaty, materiały multimedialne np. filmy, prezentacje), a także możliwość korzystania z platformy e-learningowej: Program ARS, czyli jak dbać o miłość? koncentruje się na profilaktyce używania substancji psychoaktywnych (alkohol, tytoń, narkotyki, dopalacze). Grupę docelową stanowi młodzież ze szkół ponadgimnazjalnych. Zaplanowano, że w programie weźmie udział ok. połowa szkół tego typu z całego kraju. Program składa się z trzech części, które realizowane są w ciągu co najmniej sześciu godzin lekcyjnych. Opcjonalnie można wydłużyć ten czas do maksymalnie dwunastu godzin. Sposób realizacji zajęć szkoły dostosowują do swoich potrzeb i możliwości organizacyjnych. Zalecany sposób prowadzenia zajęć zakłada aktywizację uczestników, którzy, odpowiadając na zadawane przez prowadzącego pytania, samodzielnie formułują tezy i komunikaty profilaktyczne. I część programu: Życie i dobre zdrowie podstawowym warunkiem ludzkiej miłości zogniskowana jest wokół dwóch podstawowych tez: życie i dobre zdrowie to najważniejszy warunek miłości, substancje psychoaktywne nas oszukują, nie dają nam tego, co obiecują, powodują problemy. II część programu: Czy używanie substancji psychoaktywnych może popsuć ludzką miłość? koncentruje się na ukazaniu młodym ludziom destrukcyjnego wpływu substancji psychoaktywnych na więzi między ludźmi oraz na rozwój człowieka w zakresie tożsamości i zadań związanych z płcią. Kluczowe tezy tej części programu sformułowano w następujący sposób: substancje psychoaktywne mogą niszczyć miłość, substancje psychoaktywne negatywnie wpływają na zdrowie człowieka. 6

7 III część programu: Substancje psychoaktywne a zdrowie prokreacyjne odnosi się do problematyki zdrowia w aspekcie wpływu aktualnych wyborów życiowych uczniów na zdrowie ich przyszłego potomstwa. Ukazanie potencjalnych konsekwencji używania przez rodziców substancji psychoaktywnych dla dzieci ma na celu promocję postaw odwołujących się do odpowiedzialności w kontekście przyszłego rodzicielstwa. Najważniejsze tezy tej części programu sformułowano następująco: substancje psychoaktywne przyjmowane w czasie ciąży mogą powodować szereg zaburzeń i wad rozwojowych u dziecka, miłość rodzicielska chroni dzieci przed ryzykownymi zachowaniami. Cechą wyróżniającą program ARS, czyli jak dbać o miłość? jest podejście autora do metodyki oddziaływań profilaktycznych. Konstrukcja programu oparta została na kluczowych wartościach uznawanych przez młodzież, takich jak miłość, rodzina, bezpieczeństwo. Poszczególne części programu i ich kluczowe tezy osadzone są w systemie wartości postrzeganym w grupie docelowej jako naturalny i powszechnie akceptowany. Podejście to zwiększa, w opinii autora, skuteczność i efektywność oddziaływań profilaktycznych. Głównym celem programu pt. ARS, czyli jak dbać o miłość? jest ograniczenie używania substancji psychoaktywnych przez młodzież (np. alkoholu, tytoniu, narkotyków i dopalaczy), także w kontekście przyszłych ról rodzicielskich. Głównym przesłaniem programu jest: miłość wymaga troski, zadbania, jest pewnego rodzaju sztuką. Metodologia Cele badania ewaluacyjnego Koordynatorzy programu ARS, czyli jak dbać o miłość? sformułowali cele badania ewaluacyjnego w postaci trzech celów głównych oraz siedmiu celów szczegółowych: Cele główne badania: 1. Sprawdzenie stopnia realizacji celu głównego i celów szczegółowych programu; 2. Uzyskanie wiedzy na temat sposobu implementacji programu oraz jego przebiegu; 3. Sprawdzenie w jakim stopniu standardy dotyczące implementacji i prowadzenia programu opisane w dokumentach do programu (podręcznik dla nauczycieli) są zachowane podczas jego realizacji. 7

8 Cele szczegółowe badania: 1. uzyskanie informacji na temat wpływu programu na używanie substancji psychoaktywnych przez jego odbiorców; 2. uzyskanie informacji dotyczącej wpływu programu na wiedzę uczniów dotyczącą szkodliwości substancji psychoaktywnych; 3. uzyskanie informacji na temat wpływu programu na umiejętności społeczne uczniów; 4. uzyskanie informacji dotyczącej wpływu programu na spostrzeganie przez uczniów ryzyka przyjmowania substancji psychoaktywnych przez jego odbiorców; 5. uzyskanie informacji na temat wpływu programu na przekonania normatywne uczniów dotyczące rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych; 6. uzyskanie wiedzy na temat procesu implementacji oraz realizacji programu; 7. uzyskanie informacji na temat opinii dotyczącej odbioru programu od wszystkich uczestników procesu (uczniów, realizatorów programu, rodziców uczniów objętych programem). Schemat badawczy Głównym założeniem metodologicznym badania była jego realizacja w schemacie quasieksperymentalnym z wykorzystaniem grupy kontrolnej oraz strategii pre-test post-test. Badanie ankietowe (metodą ankiety audytoryjnej) zrealizowano więc w dwóch falach. W pierwszej fali przeprowadzono ankiety pre-test w grupie eksperymentalnej i w grupie kontrolnej. W drugiej fali badania (po zakończeniu realizacji programu edukacyjnego w szkołach) zrealizowano ankiety post-test tylko w grupie eksperymentalnej, biorąc pod uwagę, że interwał czasowy pomiędzy obiema falami badania wyniósł około 3-4 tygodni, trudno oczekiwać zauważalnych efektów zmian w grupie kontrolnej. Ponadto w analizach wykorzystano wyniki ankiet ewaluacyjnych zaprojektowanych przez Zamawiającego oraz dane pochodzące z wywiadów indywidualnych z koordynatorami szkolnymi realizującymi program w klasach wylosowanych do udziału w badaniu. Operacjonalizacja celów badania Na podstawie analizy dokumentacji programowej w postaci materiałów dydaktycznych i publikacji przeprowadzono proces operacjonalizacji celów badania. W rezultacie określono obszary badawcze odpowiadające poszczególnym celom szczegółowym badania. Dla poszczególnych obszarów sformułowano pytania ewaluacyjne oraz wskaźniki, na podstawie których opracowano z kolei metodologię badania, schemat badawczy oraz schematy analityczne. Na tej podstawie zbudowano zestaw zmiennych, który posłużył do budowy narzędzi badawczych w postaci kwestionariuszy ankiet i scenariuszy wywiadów. 8

9 Pytania badawcze i wskaźniki W procesie operacjonalizacji celów badania sformułowano następujące pytania ewaluacyjne w poszczególnych obszarach badawczych: Obszar badawczy 1 - Wpływ uczestnictwa w programie na używanie substancji psychoaktywnych przez jego odbiorców Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 1.1 Jaki wpływ miał udział uczniów w zajęciach na ich faktyczne zachowania związane z używaniem substancji psychoaktywnych? Wskaźniki: Różnice w odsetkach uczniów deklarujących w badaniu ankietowym używanie środków psychoaktywnych (tytoniu, alkoholu, narkotyków) w poszczególnych grupach respondentów: Grupa eksperymentalna porównanie odsetków odpowiedzi wskazujących na używanie przez uczniów substancji psychoaktywnych notowanych w badaniu pre-test oraz w badaniu post-test. Grupa kontrolna porównanie odsetków odpowiedzi wskazujących na używanie przez respondentów substancji psychoaktywnych, notowanych w grupie eksperymentalnej oraz w grupie kontrolnej Różnice w deklarowanej przez uczniów w badaniu ankietowym częstotliwości używania środków psychoaktywnych (tytoniu, alkoholu, narkotyków) w poszczególnych grupach respondentów: Grupa eksperymentalna porównanie odsetków odpowiedzi na pytania o częstotliwość i intensywność używania środków psychoaktywnych wskazujących na zmniejszenie, brak zmiany lub zwiększenie częstotliwości ich używania przez uczniów, notowanych w badaniu pre-test oraz w badaniu posttest. Grupa kontrolna porównanie odsetków odpowiedzi na pytania o częstotliwość i intensywność używania środków psychoaktywnych wskazujących na zmniejszenie, brak zmiany lub zwiększenie częstotliwości ich używania przez uczniów, notowanych w grupie eksperymentalnej i w grupie kontrolnej. W kwestionariuszach ankiet pre-test i post-test wprowadzono pytania (pytania nr 6, 7, 8, 9 w kwestionariuszu pre-test oraz 8, 9, 10, 11 w kwestionariuszu post-test) dotyczące częstotliwości i intensywności używania substancji psychoaktywnych zawierające kafeterie odpowiedzi zbliżone do kafeterii wykorzystywanych w badaniach międzynarodowego 9

10 projektu: European School Survey Project on Alcohol and Drugs (ESPAD) 2, które obejmuje m. in podobną kohortę respondentów. Umożliwia to porównanie uzyskanych rozkładów odpowiedzi i osadzenie ich w szerszym kontekście z uwagi na to, że badanie ESPAD realizowane jest na znacznie liczniejszej próbie posiadającej walor reprezentatywności 3. Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 1.2. Jaki wpływ miał udział uczniów w zajęciach realizowanych w ramach programu na ich postawy w odniesieniu do używania substancji psychoaktywnych w przyszłości? Wskaźniki: Odsetek respondentów badania post-test deklarujących ograniczenie lub całkowitą rezygnację z używania substancji psychoaktywnych. W celu określenia wartości wskaźnika wykorzystano wyniki analizy rozkładu częstości odpowiedzi na pytanie nr 2 w kwestionariuszu post-test Odsetek respondentów deklarujących w ankietach realizowanych na zakończenie zajęć zwiększenie ostrożności w zachowaniach związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. W celu określenia wartości wskaźnika wykorzystano wyniki analizy rozkładu częstości odpowiedzi na pytanie nr 11 w kwestionariuszu ankiety ewaluacyjnej wypełnianej przez uczniów bezpośrednio po zakończeniu zajęć. Obszar badawczy 2 - Wpływ uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na wiedzę uczniów dotyczącą szkodliwości substancji psychoaktywnych Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 2.1 Jaki wpływ miał udział uczniów w zajęciach realizowanych w ramach programu na poziom ich wiedzy w zakresie szkodliwego działania substancji psychoaktywnych? Wskaźniki: Różnice w odsetkach uczniów wskazujących poprawne odpowiedzi na zawarte w kwestionariuszach pytania sprawdzające wiedzę na temat skutków używania substancji psychoaktywnych w poszczególnych grupach respondentów: Grupa eksperymentalna porównanie odsetków poprawnych odpowiedzi na pytania sprawdzające wiedzę notowanych w badaniu pre-test oraz w badaniu post-test. 2 Sierosławski J. Używanie Alkoholu i Narkotyków Przez Młodzież Szkolną, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa Ibidem, s. 9 10

11 Grupa kontrolna porównanie odsetków poprawnych odpowiedzi na pytania sprawdzające wiedzę notowanych w grupie eksperymentalnej oraz w grupie kontrolnej. W celu określenia wartości wskaźnika wykorzystano wyniki analizy porównawczej odsetków poprawnych odpowiedzi na pytania nr 1 i 4 w kwestionariuszu pre-test oraz na pytania nr 3 i 7 w kwestionariuszu post-test. Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 2.2. Jaka jest opinia uczniów na temat wpływu uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na poziom ich wiedzy w zakresie szkodliwego działania substancji psychoaktywnych? Wskaźniki: Odsetek respondentów deklarujących w ankietach realizowanych na zakończenie zajęć zwiększenie poziomu swojej wiedzy na temat treści programowych przedstawianych w czasie zajęć. W celu określenia wartości wskaźnika wykorzystano wyniki analizy rozkładu częstości odpowiedzi na pytania nr 4, 5, oraz 13 w kwestionariuszu ankiety ewaluacyjnej wypełnianej przez uczniów bezpośrednio po zakończeniu zajęć. Obszar badawczy 3 - Wpływ programu na umiejętności społeczne uczniów Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 3.1 Jaki wpływ miał udział w zajęciach realizowanych w ramach programu na rozwinięcie wśród uczniów postaw asertywnych w kontekście używania substancji psychoaktywnych? Wskaźniki: Różnice w odsetkach uczniów deklarujących w badaniu ankietowym skłonność do przyjmowania postaw asertywnych w poszczególnych grupach respondentów: Grupa eksperymentalna porównanie odsetków odpowiedzi na pytania sprawdzające (na poziomie deklaratywnym) postawy w sytuacji presji ze strony otoczenia, notowanych w badaniu pre-test oraz w badaniu post-test. Grupa kontrolna porównanie odsetków odpowiedzi na pytania sprawdzające (na poziomie deklaratywnym) postawy w sytuacji presji ze strony otoczenia, notowanych w grupie eksperymentalnej oraz w grupie kontrolnej. W celu określenia wartości wskaźnika wykorzystana zostanie analiza porównawcza odsetków poprawnych odpowiedzi na pytania nr 2 i 3 w kwestionariuszu pre-test oraz na pytania nr 5 i 6 w kwestionariuszu post-test. Pytania te zawierają serie stwierdzeń, z których część jest nacechowana znaczeniowo w kontekście badania (np. To ja decyduję o tym, czy zapalić czy 11

12 też nie), a inne pozostają neutralne (Sam wybieram sposób, w jaki się bawię..) Wszystkie jednak mają wartość diagnostyczną umożliwiającą wnioskowanie o skłonności respondenta do samodzielnego podejmowania decyzji i kontrolowania swoich zachowań w sytuacji występowania presji zewnętrznej ze strony grupy rówieśniczej czy też stereotypów i wzorców kulturowych (np. Kiedy wszyscy piją, nie wypada odmówić.). Konstrukcja pytania umożliwia przeprowadzenie analiz korelacyjnych pozwalających na wnioskowanie na temat spójności kierunku i siły oddziaływania interwencji (udziału ucznia w programie) na poziom kompetencji społecznych (asertywność, odporność na wpływy zewnętrzne) uczniów. Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 3.2. Jaka jest opinia uczniów na temat wpływu uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na poziom ich umiejętności w zakresie zachowań asertywnych? Wskaźniki: Odsetek respondentów badania post-test deklarujących podniesienie poziomu umiejętności w zakresie zachowań asertywnych w wyniku uczestnictwa w zajęciach. W celu określenia wartości wskaźnika wykorzystano wyniki analizy rozkładu częstości odpowiedzi na pytanie nr 1 w kwestionariuszu post-test. Obszar badawczy 4 - Wpływ programu na postrzeganie przez uczniów ryzyka przyjmowania substancji psychoaktywnych Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 4.1 Jaki wpływ miał udział w zajęciach realizowanych w ramach programu na uświadomienie uczniów w zakresie ryzyk związanych z używaniem substancji psychoaktywnych? Wskaźniki: Różnice w odsetkach uczniów wskazujących poprawne odpowiedzi na zawarte w kwestionariuszach pytania dotyczące ryzyk związanych z używaniem substancji psychoaktywnych w poszczególnych grupach respondentów: Grupa eksperymentalna porównanie odsetków poprawnych odpowiedzi na pytania dotyczące ryzyk związanych z przyjmowaniem używek, notowanych w badaniu pre-test oraz w badaniu post-test. Grupa kontrolna porównanie odsetków poprawnych odpowiedzi na pytania dotyczące ryzyk związanych z przyjmowaniem używek, notowanych w grupie eksperymentalnej oraz w grupie kontrolnej. W celu określenia wartości wskaźnika wykorzystano wyniki analizy porównawczej odsetków poprawnych odpowiedzi na pytanie nr 4 w kwestionariuszu pre-test oraz na pytanie nr 7 w kwestionariuszu post-test. 12

13 Obszar badawczy 5 - Wpływ programu na przekonania normatywne uczniów dotyczące rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 5.1 Jaki wpływ miał udział uczniów w zajęciach realizowanych w ramach programu na przekonania normatywne uczniów dotyczące rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych? Wskaźniki: Różnice w odsetkach uczniów wskazujących odpowiedzi oparte na rzetelnej wiedzy w pytaniach opisujących stereotypowe opinie na temat rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych w poszczególnych grupach respondentów: Grupa eksperymentalna porównanie odsetków adekwatnych odpowiedzi, notowanych w badaniu pre-test oraz w badaniu post-test. Grupa kontrolna porównanie odsetków adekwatnych odpowiedzi, notowanych w grupie eksperymentalnej oraz w grupie kontrolnej. W celu określenia wartości wskaźnika wykorzystano wyniki analizy porównawczej odsetków poprawnych odpowiedzi na pytania nr 1 i 4 w kwestionariuszu pre-test oraz na pytanie nr 3 i 7 w kwestionariuszu post-test Różnice w odsetkach uczniów trafnie identyfikujących błędne stereotypy na temat rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych. w poszczególnych grupach respondentów: Grupa eksperymentalna porównanie odsetków odpowiedzi wskazujących na trafną identyfikację błędnych stereotypów, notowanych w badaniu pre-test oraz w badaniu post-test. Grupa kontrolna porównanie odsetków odpowiedzi wskazujących na trafną identyfikację błędnych stereotypów, notowanych w grupie eksperymentalnej i w grupie kontrolnej. W celu określenia wartości wskaźnika wykorzystano wyniki analizy porównawczej odsetków poprawnych odpowiedzi na pytanie nr 5 w kwestionariuszach pre-test i post-test. Obszar badawczy 6 - Przebieg procesu implementacji oraz realizacji programu Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 6.1 W jakim stopniu proces implementacji programu był zgodny z założeniami? 13

14 Wskaźniki: Poziom osiągniętych wartości wybranych (odnoszących się do działań realizowanych w szkołach) wskaźników produktu na podstawie zbiorczych sprawozdań z realizacji poszczególnych edycji programu: Liczba dwudniowych szkoleń dla wojewódzkich koordynatorów. Liczba jednodniowego szkolenia dla powiatowych koordynatorów. Liczba wojewódzkich i powiatowych koordynatorów biorących udział w szkoleniu. Liczba jednodniowych szkoleń dla nauczycieli. Liczba nauczycieli biorących udział w szkoleniu. Liczba uczniów w szkołach ponad gimnazjalnych objętych programem edukacyjnym. Liczba dystrybuowanych plakatów. Liczba dystrybuowanych ulotek. Liczba dystrybuowanych broszur. Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 6.2 Jakie czynniki sprzyjały, a jakie utrudniały implementację projektu? Wskaźniki: Odnotowane w wywiadach opinie koordynatorów realizujących program identyfikujące czynniki wpływające (zarówno pozytywnie, jak i negatywnie) na proces implementacji programu. Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 6.3 W jakim stopniu proces realizacji programu był zgodny ze standardami założonymi w dokumentacji programowej? Wskaźniki: Odsetek respondentów deklarujących w ankietach realizowanych na zakończenie zajęć pozytywną ocenę sposobu prowadzenia zajęć z uwzględnieniem nastawienia na metody aktywizujące oraz dostosowania do potrzeb i oczekiwań odbiorców (pytania nr 1,2,3,6,7,10). 14

15 6.3.2 Odnotowane w wywiadach opinie koordynatorów szkolnych opisujące proces przygotowywania się koordynatorów do realizacji zajęć Odnotowane w wywiadach opinie koordynatorów szkolnych opisujące podejście metodyczne (zastosowane środki i pomoce dydaktyczne, sposób organizacji procesu dydaktycznego). Obszar badawczy 7 Odbiór programu w poszczególnych grupach docelowych Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 7.1 Jaka jest percepcja programu wśród uczniów uczestniczących w zajęciach? Wskaźniki: Odsetek respondentów deklarujących w ankietach realizowanych na zakończenie zajęć pozytywną ocenę programu Identyfikacja mocnych i słabych stron programu na podstawie analizy wyników ankiet realizowanych na zakończenie zajęć. Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 7.2 Jaka jest percepcja programu wśród koordynatorów szkolnych realizujących zajęcia w ramach programu? Wskaźniki: Odnotowane w wywiadach opinie koordynatorów szkolnych opisujące efektywność zajęć w kontekście metodycznym i profilaktycznym. Pytanie ewaluacyjne (badawcze): 7.3 Jaka jest percepcja programu wśród rodziców uczniów uczestniczących w zajęciach realizowanych w ramach programu? Wskaźniki: Odnotowane w wywiadach opinie rodziców oceniające przydatność programu w procesie wychowania dziecka. 15

16 Dobór próby badawczej Główną determinantę schematu doboru próby badawczej stanowi realizacja badania w schemacie quasi-eksperymentalnym na grupie uczniów z 20 klas szkół ponadgimnazjalnych. Uczniowie z 10 klas, w których program był realizowany we wrześniu i w październiku 2016 roku (jednocześnie nieposiadający wcześniej styczności z programem) stanowią grupę eksperymentalną, a uczniowie kolejnych 10 klas nieposiadający wcześniejszych ani aktualnych doświadczeń z tym programem stanowią grupę kontrolną. W celu minimalizacji wpływu zmiennych zakłócających (np. uwarunkowania środowiskowe, poziom osiągnięć szkolnych) na uzyskane wyniki założono dobór klas do grupy kontrolnej z tych samych szkół, z których rekrutowane będą klasy do grupy eksperymentalnej. Z uwagi na to, że program obejmuje swoim zasięgiem teren całego kraju i jest realizowany w różnych typach szkół, przyjęto dodatkowe kryteria doboru: Typ szkoły. Lokalizacja na terenach miejskich i wiejskich. Lokalizacja w różnych regionach kraju. Zgodnie z danymi GUS na rok szkolny 2015/2016 struktura szkół ponadgimnazjalnych w Polsce przedstawia się w następujący sposób 4 : Licea ogólnokształcące 3391 placówek, co stanowi 45,6% ogólnej liczby szkół ponadgimnazjalnych w kraju. Zdecydowana większość liceów ogólnokształcących (ponad 92%) zlokalizowana jest na terenach miejskich. Jedynie niespełna 8% (318) szkół tego typu zlokalizowanych jest na terenach wiejskich. Technika 2424 placówki, co stanowi 29,1% ogólnej liczby szkół ponadgimnazjalnych w kraju. Zdecydowana większość techników (ponad 84%) zlokalizowana jest na terenach miejskich. Jedynie niespełna 16% (329) szkół tego typu zlokalizowanych jest na terenach wiejskich. Zasadnicze szkoły zawodowe (ZSZ) 1721 placówek, co stanowi 25,2% ogólnej liczby szkół ponadgimnazjalnych w kraju. Zdecydowana większość ZSZ (niespełna 88%) zlokalizowana jest na terenach miejskich. Jedynie nieco ponad 12% (214) szkół tego typu zlokalizowanych jest na terenach wiejskich. Zakładając liczebność próby na poziomie N=10 oddziałów dla grupy eksperymentalnej oraz kolejne 10 oddziałów zlokalizowanych w tych samych placówkach, które stanowić będą grupę kontrolną, za jednostkę losowania należy przyjąć szkołę. Przyjmując typ szkoły oraz wielkość miejscowości, w której jest ona zlokalizowana jako kryteria doboru składu grupy eksperymentalnej rozkład szkół poszczególnych typów w grupie wygląda następująco: 4 Źródło: Oświata i Wychowanie w Roku Szkolnym 2014/2015, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa

17 Licea ogólnokształcące zlokalizowane na terenach miejskich 4 placówki. Licea ogólnokształcące zlokalizowane na terenach wiejskich 1 placówka. Technika zlokalizowane na terenach miejskich 2 placówki. Technika zlokalizowane na terenach wiejskich 1 placówka. Zasadnicze szkoły zawodowe zlokalizowane na terenach miejskich 1 placówka. Zasadnicze szkoły zawodowe zlokalizowane na terenach wiejskich 1 placówka. Próba badawcza N=10 Typ szkoły: LO N = 5 Typ szkoły: Technikum N = 3 Typ szkoły: ZSZ N = 2 Lokalizacja szkoły: woj. mazowieckie Lokalizacja szkoły: woj. pomorskie Lokalizacja szkoły: woj. mazowieckie Lokalizacja szkoły: woj. pomorskie Lokalizacja szkoły: woj. mazowieckie Lokalizacja szkoły: woj. pomorskie Położenie szkoły: wieś Położenie szkoły: miasto Położenie szkoły: wieś Położenie szkoły: miasto Położenie szkoły: wieś Położenie szkoły: miasto Położenie szkoły: miasto Położenie szkoły: miasto Położenie szkoły: miasto Położenie szkoły: miasto 17

18 Jako kolejne kryterium doboru szkół do grupy eksperymentalnej przyjęto lokalizację szkoły. W celu uzyskania możliwości identyfikacji ewentualnego wpływu lokalizacji placówki na wyniki badania założono realizację na terenie województw mazowieckiego i pomorskiego. Biorąc pod uwagę omówione kryteria ostateczny schemat doboru grupy eksperymentalnej wygląda jak na powyższym wykresie. Losowanie szkół przeprowadzono na podstawie operatu, który przygotowano wykorzystując listy szkół uczestniczących w aktualnej edycji programu. Listy zawierające wszystkie placówki, w których realizowano zajęcia profilaktyczne zostały dostarczone przez Zamawiającego. Po dokonaniu podziału na warstwy (typ szkoły, wielkość miejscowości) w wybranych województwach dokonano losowania założonej w schemacie liczby placówek. Realizacja badań terenowych Realizacja pierwszej fali badań terenowych Realizację badań terenowych części pre-test badania rozpoczęto w dniu 27 września 2016 r. Badanie metodą ankiety audytoryjnej przeprowadzono w dziesięciu szkołach ponadgimnazjalnych, zgodnie z przyjętym schematem doboru szkół do próby badawczej. Ostatnią sesję tej fali badania przeprowadzono 10 października 2016 r. Podczas realizacji ankiet w szkołach udało się zachować zakładane warunki zapewniające respondentom zachowanie anonimowego charakteru badania. Nauczyciele prowadzący zajęcia w klasach, w których przeprowadzano badanie nie ingerowali w jego przebieg i, zgodnie z prośbą ankieterów, zajmowali miejsca zapewniające uczniom anonimowość. Nie stwierdzono, aby nauczyciele podejmowali próby odczytywania odpowiedzi udzielanych przez uczniów ani w czasie ich pracy z kwestionariuszami, ani podczas zbierania wypełnionych ankiet. Każda z zebranych ankiet była niezwłocznie i na oczach respondentów pakowana do nieoznaczonej koperty. W ten sposób realizowano zapewnienie uczniów o całkowicie anonimowym charakterze badania w odniesieniu do poszczególnych osób, klas oraz szkół. Procedura badawcza przeprowadzana była w identyczny sposób zarówno w klasach tworzących grupę eksperymentalną, jak i w klasach z grupy kontrolnej. Rola szkolnego koordynatora sprowadzała się do wprowadzenia ankietera do sali lekcyjnej, przedstawienia go uczniom i nauczycielowi prowadzącemu zajęcia. Ankieter przedstawiał pokrótce cel badania oraz udzielał instrukcji dotyczących technicznych aspektów pracy z kwestionariuszem. Po rozdaniu ankiet uczniowie rozpoczynali udzielanie odpowiedzi na pytania. Średni czas pracy z ankietą wyniósł około 15 minut. Zdecydowana większość respondentów z uwagą i w skupieniu odpowiadała na pytania zawarte w kwestionariuszu. Rozmowy między uczniami oraz komentowanie treści zawartych w ankietach zdarzało się sporadycznie. Rzadko również dochodziło do subtelnych interwencji nauczycieli uciszających uczniów, którzy próbowali rozmawiać podczas pracy z kwestionariuszem. Takie przypadki zdarzały się głównie w szkołach zawodowych. 18

19 Realizacja próby badawczej Zgodnie z przyjętymi założeniami badanie przeprowadzono w dziesięciu szkołach ponadgimnazjalnych zlokalizowanych na terenie województw mazowieckiego (6 placówek) i pomorskiego (4 placówki). Łącznie zebrano 391 wypełnionych kwestionariuszy, w tym 203 wypełnione przez uczniów tworzących grupę eksperymentalną oraz 188 wypełnionych przez uczniów z grupy kontrolnej. Wśród badanych szkół znalazły się licea ogólnokształcące (5 placówek), technika (3 placówki) i zasadnicze szkoły zawodowe (2 placówki) w proporcjach odzwierciedlających rzeczywisty rozkład liczebności poszczególnych typów szkół ponadgimnazjalnych w kraju. Na poniższym wykresie zaprezentowano rozkład badanej próby pod względem typu szkoły. Biorąc pod uwagę, że za jednostkę losowania próby przyjęto szkołę, a zakładana liczebność wynosi 10 placówek uzyskany rozkład należy uznać za odzwierciedlający rzeczywistą strukturę szkolnictwa na poziomie ponadgimnazjalnym. Na poniższym wykresie przedstawiono porównanie rozkładów pod względem typu szkoły dla wylosowanej próby oraz ogółu szkół ponadgimnazjalnych w kraju (populacja). 19

20 Badanie zrealizowano zarówno w szkołach położonych na terenach wiejskich, jak i w miastach. W celu możliwie dokładnego odzwierciedlenia rzeczywistego rozkładu w poszczególnych typach szkół ze względu na wielkość miejscowości, w których są zlokalizowane, do udziału w badaniu wylosowano cztery licea miejskie i jedno wiejskie, dwa technika położone w miastach i jedno na wsi oraz po jednej zasadniczej szkole zawodowej z miasta i z terenów wiejskich. Na poniższym wykresie przedstawiono rozkład badanej próby ze względu na wielkość miejscowości, w których położone są badane szkoły z uwzględnieniem ich typów. 20

21 Uzyskany rozkład należy również i w tym przypadku uznać za odzwierciedlający rzeczywistą strukturę szkolnictwa na poziomie ponadgimnazjalnym. Na poniższym wykresie przedstawiono porównanie rozkładów pod względem zarówno typu szkoły oraz wielkości miejscowości, w której jest ona zlokalizowana, dla wylosowanej próby oraz ogółu szkół ponadgimnazjalnych w kraju (populacja). W kwestionariuszach ankiet pre-test i post-test wprowadzono pytania zawierające kafeterie odpowiedzi zbliżone do kafeterii wykorzystywanych w badaniach międzynarodowego projektu: European School Survey Project on Alcohol and Drugs (ESPAD) 5, które obejmuje m. in. podobną kohortę respondentów. Umożliwiło to porównanie uzyskanych rozkładów odpowiedzi i weryfikację trafności m. in. doboru próby badawczej i procedur realizacji ankiety audytoryjnej z uwagi na to, że badanie ESPAD realizowane jest cyklicznie, na znacznie liczniejszej próbie posiadającej walor reprezentatywności w sensie statystycznym. Na poniższych wykresach zaprezentowano porównanie rozkładów odpowiedzi na pytania związane z używaniem przez młodzież substancji psychoaktywnych uzyskanych w badaniu ESPAD oraz w fazie pre-test ewaluacji programu ARS. Pierwsza seria wykresów dotyczy pytania o częstotliwość palenia papierosów w okresie 30 dni przed realizacją badania. Wykresy obrazują porównanie rozkładów odpowiedzi w badanych próbach z podziałem na płeć respondentów. 5 Sierosławski J. Używanie Alkoholu i Narkotyków Przez Młodzież Szkolną, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa

22 Przedstawione na wykresie dane wyraźnie wskazują, że uzyskane w obu badaniach rozkłady są w zasadzie tożsame. Różnice dla poszczególnych kategorii odpowiedzi nie przekraczają 2%. 22

23 Analizując dane z uwzględnieniem podziału na dziewczęta i chłopców również uzyskujemy bardzo zbliżone rozkłady odpowiedzi. Jedynie w grupie niepalących chłopców odnotowano różnicę sięgającą niespełna 6%. W pozostałych kategoriach różnice nie przekraczają poziomu 3%. 23

24 Podobnie, jedynie nieznaczne różnice odnotowano, analizując wyniki uzyskane w obu badaniach dla dziewcząt. Maksymalne różnice sięgają poziomu niespełna 4%. Analizie porównawczej poddano również rozkłady odpowiedzi na pytania dotyczące nadużywania alkoholu w okresie 30 dni przed badaniem. Na poniższym wykresie zestawiono wyniki uzyskane w obu badaniach z uwzględnieniem podziału na dziewczęta i chłopców. 24

25 Porównanie danych wskazuje na nieznaczne różnice sięgające nieco ponad 3% dla badanych prób. Przy uwzględnieniu podziału ze względu na płeć, różnice okazały się jeszcze mniejsze. Zbliżoną rozpiętość częstości wskazań w porównywanych rozkładach odnotowano w odniesieniu do pytania o używanie najpopularniejszych środków odurzających: marihuany/haszyszu, środków wziewnych oraz tzw. dopalaczy. Kolejne wykresy przedstawiają porównanie rozkładów odpowiedzi na to pytanie dla badanych prób oraz w podziale na dziewczęta i chłopców. 25

26 W przypadku pytania o korzystanie z narkotyków maksymalne różnice częstości wskazań plasują się na poziomie 3%. Można więc stwierdzić, że rozkłady są praktycznie tożsame. Analiza porównawcza rozkładów odpowiedzi respondentów na pytania, w których wykorzystano kafeterie odpowiedzi zbliżone do kafeterii zastosowanych w badaniach ESPAD, wskazuje na występowanie nieznacznych różnic dla obu badań. Pozwala to na potwierdzenie 26

27 trafności doboru próby badawczej oraz procedury realizacji ankiety audytoryjnej w badaniu ewaluacyjnym. W efekcie badanie uzyskuje walor reprezentatywności, co z kolei umożliwia ekstrapolowanie uzyskanych wyników na całość grupy docelowej. Realizacja drugiej fali badań terenowych Realizację badań terenowych części post-test badania rozpoczęto 4 listopada 2016 r. Analogicznie do pierwszej fali badania ankiety audytoryjne przeprowadzono w tych samych (dziesięciu) szkołach ponadgimnazjalnych, zgodnie z przyjętym schematem doboru szkół do próby badawczej. Badania terenowe zakończono 24 listopada 2016 r. Realizacja próby badawczej Analogicznie do pierwszej fazy badania ankiety audytoryjne przeprowadzono w dziesięciu szkołach ponadgimnazjalnych zlokalizowanych na terenie województw mazowieckiego (6 placówek) i pomorskiego (4 placówki). Zgodnie z przyjętymi założeniami metodologicznymi badaniem objęto uczniów klas stanowiących grupę eksperymentalną (klasy uczestniczące w badaniu pre-test, w których realizowano program ARS). Łącznie zebrano 199 wypełnionych kwestionariuszy (podczas fazy pre-test zebrano 203 ankiety w grupie eksperymentalnej i 188 w grupie kontrolnej). Na poniższych wykresach zaprezentowano rozkład badanej próby pod względem typu szkoły oraz wielkości miejscowości. Odnotowane różnice wynikają ze zróżnicowanej frekwencji uczniów w dniu realizacji poszczególnych części badania. 27

28 Uzyskane liczebności w poszczególnych próbach umożliwiają przeprowadzenie analiz porównawczych w założonym schemacie quasi-eksperymentalnym. 28

29 Wyniki ewaluacji Obszar badawczy 1 - Wpływ uczestnictwa w programu na używanie substancji psychoaktywnych przez jego odbiorców Wpływ uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na faktyczne zachowania uczniów w zakresie używania substancji psychoaktywnych Na poniższym wykresie zaprezentowano porównanie odsetków odpowiedzi wskazujących na używanie przez uczniów tytoniu (przynajmniej raz w ciągu 30 dni przed realizacją danej fali badania) notowanych w badaniu pre-test i post-test w grupie eksperymentalnej, w grupie kontrolnej oraz w badaniu ESPAD. Zebrane dane wskazują, że ponad 40% uczniów używa tytoniu (przynajmniej sporadycznie). W tym zakresie dane zebrane w badaniu ewaluacyjnym są zbieżne z wynikami raportowanymi w badaniach ESPAD. Pomiar dokonany po realizacji programu profilaktycznego nie przyniósł istotnych zmian w rozkładzie odpowiedzi na pytanie o używanie tytoniu. Odnotowane różnice rzędu 1,5% można uznać za nieistotne, co wskazuje, że uczestnictwo w zajęciach programu nie przynosi natychmiastowych, bezpośrednich efektów w zakresie faktycznych zachowań uczniów odniesieniu do używania tytoniu. 29

30 Zbliżone wnioski wynikają z analizy rozkładów odpowiedzi na pytanie o częstotliwość palenia papierosów. Wyniki odnotowane w porównywanych grupach są zbieżne, a różnice występujące w większości analizowanych kategorii nieistotne. Zaobserwowane różnice nie przekraczają poziomu 3%. Szczegółowe rozkłady odpowiedzi przedstawia poniższy wykres. 30

31 Na kolejnym wykresie zaprezentowano porównanie odsetków odpowiedzi wskazujących na używanie przez uczniów napojów alkoholowych (co najmniej raz w ciągu miesiąca przed realizacją danej fali badania) uzyskanych w fazach pre-test i post-test w grupie eksperymentalnej, w grupie kontrolnej oraz w badaniu ESPAD. Zebrane dane wskazują, że około 60% uczniów w badanych szkołach ma kontakt z napojami alkoholowymi (co najmniej incydentalny). W badaniu ESPAD odsetek ten okazał się wyższy i sięgnął ponad 82%. Dane zebrane w badaniu ewaluacyjnym różnią się od wyników uzyskanych w badaniach ESPAD. Natomiast pomiar dokonany po realizacji programu profilaktycznego nie przyniósł istotnych zmian w rozkładzie odpowiedzi w stosunku do wyników uzyskanych w fazie pre-test. Odnotowane różnice w grupie eksperymentalnej rzędu 1,6% można uznać za nieistotne. Uzyskane wyniki pozwalają wnioskować, że również w odniesieniu do używania napojów alkoholowych, uczestnictwo w zajęciach programu nie przynosi natychmiastowych, bezpośrednich efektów w zakresie faktycznych zachowań uczniów. Niewielkie zróżnicowanie (pomiędzy wynikami odnotowanymi w fazie pre-test i wynikami z post-testu) odnotowano natomiast w odniesieniu do częstotliwości używania przez młodzież napojów alkoholowych. O blisko 10% wzrosła liczba uczniów deklarujących jednokrotne użycie alkoholu w ciągu miesiąca przed badaniem. Jednocześnie o blisko 5% zmniejszyła się liczba uczestników programu deklarujących dwukrotne używanie alkoholu w ciągu 30 dni przed datą realizacji danej fali badania. W pozostałych kategoriach odnotowane różnice oscylują w granicach 3% i można je uznać za nieistotne. Prezentowany 31

32 rozkład wyników należy określić jako niekonkluzywny. Nie daje on jednoznacznych wskazówek co do rzeczywistych zmian w zachowaniach uczniów. Należy jednak zwrócić uwagę na wzrost wskazań na sporadyczne korzystanie z alkoholu (kategoria: 1 raz ) przy jednoczesnym spadku liczby wskazań w kategorii 2 razy wśród uczniów uczestniczących w zajęciach programu. Szczegółowe rozkłady odpowiedzi przedstawia poniższy wykres. 32

33 Porównanie odsetków odpowiedzi wskazujących na nadużywanie (przynajmniej jednokrotne silne upicie się, tzn. wypicie takiej ilości alkoholu, żeby np. zataczać się, bełkotać, nie pamiętać, co się działo) przez uczniów napojów alkoholowych w okresie 30 dni przed realizacją danej fali badania, uzyskanych w fazach pre-test i post-test w grupie eksperymentalnej, w grupie kontrolnej oraz w badaniu ESPAD nie wykazało istotnych zmian będących rezultatem uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu. Odsetek respondentów deklarujących w fazie post-test przynajmniej jednokrotne silne upicie się w ciągu miesiąca poprzedzającego badanie praktycznie nie zmienił się w stosunku do wyników odnotowanych w pre-teście. Wyniki uzyskane w obu falach badania są zbliżone do wartości odnotowanych w badaniach ESPAD. Szczegółowy rozkład odpowiedzi w poszczególnych grupach ilustruje poniższy wykres. Jedyną różnicą odnotowaną w analizie rozkładu odpowiedzi na pytanie o częstotliwość nadużywania napojów alkoholowych jest nieznaczny (blisko 2%) wzrost liczby uczniów uczestniczących w zajęciach, którzy po zakończeniu programu zadeklarowali, że w przeciągu miesiąca poprzedzającego fazę post-test badania nie nadużywali napojów alkoholowych. Szczegółwy rozkład odpowiedzi zaprezentowano na poniższym wykresie. 33

34 Rozkład odpowiedzi na pytanie o korzystanie z wybranych (najpopularniejszych) środków odurzających również nie wskazuje na istotne zmiany w zachowaniach uczniów pomiędzy pierwszą i drugą falą badania ankietowego. Odnotowane różnice są nieznaczne (w granicach około 3%). Wyniki uzyskane w badaniu ewaluacyjnym okazały się w tym zakresie zbieżne z danymi zebranymi w badaniach ESPAD. Prezentowane na poniższym wykresie rozkłady odpowiedzi wskazują, że uczestnictwo w zajęciach programu nie przynosi natychmiastowych, bezpośrednich efektów w zakresie faktycznych zachowań uczniów odniesieniu do używania narkotyków i dopalaczy. 34

35 35

36 Wpływ uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na postawy uczniów w odniesieniu do używania substancji psychoaktywnych w przyszłości Przedstawione powyżej deklaracje uczniów na temat używania środków psychoaktywnych wskazują na brak bezpośredniego wpływu udziału w zajęciach na zachowania uczniów w tym zakresie w czasie realizacji programu profilaktycznego (okres 30 dni przed realizacją drugiej fali badania ewaluacyjnego). Jednak nie należy wnioskować na tej podstawie o skuteczności podejmowanych działań profilaktycznych. Rozkłady odpowiedzi na pytania o planowane zmiany zachowań związanych z używaniem tytoniu, alkoholu i substancji odurzających w kontekście realizowanego programu wskazują na znaczące efekty perswazyjne uzyskane w rezultacie przeprowadzonych oddziaływań edukacyjnych. Blisko 20% uczniów uczestniczących w programie zadeklarowało całkowitą rezygnację z używania narkotyków w wyniku doświadczeń wyniesionych z zajęć. Biorąc pod uwagę, że zdecydowana większość uczestników (ponad 70%) wskazała na brak kontaktu z środkami odurzającymi w okresie 30 dni przed badaniem, odstetek ten należy uznać za bardzo wysoki. Kolejne 3,5% respondentów wskazało, że rozważa rezygnację z używania narkotyków, a jedynie nieco ponad 5,5% badanych stwierdziło, że udział w zajęciach nie wpłynął w ich przypadku na taki zamiar. Zbliżony rozkład odpowiedzi uzyskano w pytaniu o zamiar ograniczenia częstotliwości używania narkotyków w efekcie doświadczeń wyniesionych z udziału w zajęciach realizowanych w ramach programu. Ponad 17% respondentów zadeklarowało podjęcie decyzji o ograniczeniu częstotliwości korzystania ze środków odurzających, a kolejne 5% badanych wskazało, że zastanawiało się nad tym, ale nie podjęło jeszcze decyzji. Jedynie nieco ponad 5,5% badanych wyraziło opinię przeciwną. Należy przy tym pamiętać, że ponad 70 % respondentów nie miało w czasie realizacji programu profilaktycznego kontaktu z narkotykami. O ile wyniki odnotowane w odniesieniu do pytań związanych narkotykami bardzo wyraźnie wskazują na znaczący wpływ oddziaływań profilaktycznych programu, o tyle w odniesieniu do pytań odnoszących się do korzystania z napojów alkoholowych rozkłady wyników przedstawiają się w odmienny sposób. Najliczniejsza grupa - 44,2% - stwierdziła, że udział w programie nie skłonił ich do podjęcia decyzji o całkowitej rezygnacji z picia. Jedynie nieco ponad 8% badanych zadeklarowało podjęcie zamiaru całkowitej rezygnacji z używania alkoholu, a kolejne 16% wskazało że zastanawiało się nad tym, ale nie podjęło jeszcze decyzji. Natomiast znacznie liczniejsza grupa uczniów - ponad 30,15% zadeklarowała, że udział w programie skłonił ich do podjęcia decyzji o ograniczeniu ilości alkoholu wypijanego przy jednej okazji, ponad 16,08% rozważa taką decyzję, a nieco ponad 19% zadeklarowało, że nie powzięło takiego zamiaru. Należy przy tym pamiętać, że ponad 34% respondentów stwierdziło, że nie korzystało z alkoholu w okresie realizacji programu profilaktycznego. Blisko 19% respondentów zadeklarowało zamiar rzucenia palenia papierosów pod wpływem doświadczeń wyniesionych z zajęć realizowanych w ramach programu. Kolejne 10% 36

37 stwierdziło, że rozważa taką decycję. Natomiast najliczniejsza grupa niemal 18,6% badanych - wskazała, że nie zamierza rezygnować z używania tytoniu. Stosunkowo duża część respondentów prawie 26% - wyraziła zamiar ograniczenia liczby wypalanych papierosów, a kolejne 10,5% wskazało, że zastanawia się nad taką decyzją. Nieco ponad 13% badanych zadeklarowało, że nie zamierza zmieniać swojego postępowania w tym zakresie. Odnotowane wyniki wskazują, że doświadczenia wyniesione przez uczniów z udziału w zajęciach programu mają znaczny wpływ na ich zamierzenia w zakresie korzystania z substancji psychoaktywnych. Zdecydowana większość uczniów deklarujących korzystanie z narkotyków w okresie, w którym przeprowadzane były zajęcia w szkołach, wskazała na podjęcie decyzji o całkowitej rezygnacji lub ograniczeniu częstotliwości ich używania, a spora grupa zadeklarowała rozważenie takiej decyzji. Wprawdzie odsetek deklaracji wskazujący na zamiar rezygnacji z napojów alkoholowych okazał się znacznie niższy (co można uzasadniać wpływami kulturowymi i znacznym stopniem społecznego przyzwolenia na korzystanie z alkoholu), to należy zauważyć, że blisko połowa respondentów przyznających się do picia alkoholu zadeklarowała podjęcie decyzji o ograniczeniu ilości spożywanych przy jednej okazji, czyli nadużywania napojów alkoholowych. Również spora grupa uczniów rozważała podjęcie takiej decyzji. Podobną tendencję zauważyć można w odniesieniu do używania tytoniu. Stosunkowo niewielki odsetek badanych zadeklarował całkowite rzucenie palenia, jednak znacząco liczniejsza grupa wyraziła zamiar ograniczenia liczby wypalanych papierosów. Szczegółowe rozkłady odpowiedzi respondentów przedstawia poniższy wykres. 37

38 Teza o istotnym wpływie oddziaływań profilaktycznych na decyzje podejmowane przez uczniów szkół ponadgimnazjalnych w zakresie używania substancji psychoaktywnych znajduje potwierdzenie w wynikach ankiet realizowanych przez szkolnych koordynatorów programu po zakończeniu zajęć w ramach I, II i III edycji. Ponad połowa uczestników programu zgodziła się ze stwierdzeniem, że uczestnicy tego rodzaju zajęć będą po nich bardziej ostrożni w kwestii omawianych substancji psychoaktywnych. Warto podkreślić, że rozkłady wyników w kolejnych edycjach okazały się niemal identyczne (maksymalne odnotowane zróżnicowanie wyniosło nieco ponad 1%). Rozkłady odpowiedzi na to pytanie dla edycji I - III programu przedstawiono na poniższym wykresie. 38

39 Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, że udział w zajęciach realizowanych w ramach programu nie wpłynął w znaczący sposób na faktyczne zachowania uczestników w zakresie używania substancji psychoaktywnych w czasie ich trwania i bezpośrednio po ich zakończeniu. Należy jednocześnie zwrócić uwagę na fakt, że realizacja badania ewaluacyjnego nastąpiła bezpośrednio po zakończeniu działań edukacyjnych w szkołach. Brak możliwości przeprowadzenia pomiaru odroczonego uniemożliwia bezpośrednie wnioskowanie na temat ewentualnych zmian w zachowaniu uczniów w dłuższej perspektywie czasowej. Sytuacja braku natychmiastowych efektów w sferze behawioralnej nie stanowi wyjątku w praktyce realizacji programów profilaktycznych w dziedzinie uzależnień. W podręczniku dla koordynatorów szkolnych autor programu wskazuje, że: Wszystkie dotychczasowe działania profilaktyczne mają ograniczony wpływ na zachowania ich uczestników. ( ) Nie da się w krótkim oddziaływaniu trwale zmienić dyspozycji, które narastały latami, w normalnym rozwoju, w środowisku życia danej osoby czy grupy. ( ) Większość starannie prowadzonych działań profilaktycznych nie skutkowała jakimiś spektakularnymi efektami w postaci natychmiastowej i trwałej zmiany zachowań wielu ludzi. Odnotowano natomiast istotne zmiany w warstwie deklaratywnej. Znaczny odsetek respondentów badania ankietowego wskazywał na zamiar ograniczenia lub całkowitej rezygnacji z używania środków psychoaktywnych. W tym kontekście wyniki ewaluacji wskazują na znaczny stopień realizacji celu dydaktycznego programu, który został sformułowany przez jego autora w następujący sposób: ( ) chcemy wpłynąć poprzez przyrost wiedzy i perswazję na postawy, a być może i na zachowania kobiet w wieku prokreacyjnym 39

40 w taki sposób, aby nie nadużywały alkoholu, nie paliły tytoniu i nie używały narkotyków, zwłaszcza w kontekście zdrowia nowego pokolenia, czyli ich dzieci.( ). Można więc stwierdzić, że realizacja edukacyjnego programu profilaktycznego przyniosła u znacznej części badanych uczniów zauważalną zmianę postaw w stosunku do używania substancji psychoaktywnych. 40

41 Obszar badawczy 2 - Wpływ uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na wiedzę uczniów dotyczącą szkodliwości substancji psychoaktywnych Poziom wiedzy uczestników programu w zakresie szkodliwego działania substancji psychoaktywnych Analiza danych uzyskanych w badaniu ankietowym wskazuje, że młodzież dysponuje stosunkowo znacznym zasobem wiedzy na temat szkodliwości palenia papierosów. Na podstawie informacji pochodzących z wywiadów z koordynatorami szkolnymi ustalono, że wiedza ta pochodzi po części z licznych działań profilaktycznych prowadzonych na wcześniejszych etapach edukacyjnych - w szkołach podstawowych i gimnazjalnych - oraz z mediów. Jak widać na poniższym wykresie, zdecydowana większość (67,2 76,9%) uczniów orientuje się, jakie skutki ekonomiczne niesie za sobą uzależnienie od nikotyny. Równie wysoki odsetek badanych kojarzy palenie papierosów ze zwiększoną zapadalnością na choroby nowotworowe. 41

42 Około połowy respondentów zdaje sobie sprawę z wpływu biernego palenia na zwiększoną śmiertelność wśród ludzi narażonych na tę formę kontaktu z dymem tytoniowym. Natomiast stosunkowo niewielka grupa uczniów wykazała się wiedzą na temat globalnej skali przedwczesnych zgonów spowodowanych paleniem papierosów. Powyższy wykres wyraźnie wskazuje, że poziom wiedzy uczniów w zakresie negatywnych skutków nikotynizmu okazał się stosunkowo wysoki już przed udziałem w programie. Uczestnictwo w zajęciach nie przyniosło zasadniczych zmian w tym zakresie poza niespełna 9% wzrostem odsetka poprawnych odpowiedzi w pytaniu o ekonomiczne skutki palenia. Inaczej wygląda sytuacja w odniesieniu do problematyki związanej z głównym przesłaniem programu profilaktyki w kontekście przyszłego rodzicielstwa. Odnotowany w wynikach badania ankietowego poziom wiedzy na temat szkodliwości nikotyny dla zdrowia prokreacyjnego oraz dla przyszłego potomstwa można określić jako znaczny. Około 80% respondentów zadeklarowało świadomość konsekwencji, jakie ponosi dziecko w wyniku palenia papierosów przez matkę. Podobny odsetek uczniów wykazał się świadomością, jaki wpływ może mieć palenie na wygląd twarzy człowieka (atrakcyjność fizyczna uważana jest za jedną z istotniejszych cech branych pod uwagę przy wyborze partnera). Z wypowiedzi koordynatorów szkolnych prowadzących zajęcia z młodzieżą wynika, że kwestie związane z wpływem używek na zdrowie i wygląd cieszyły się bardzo dużym zainteresowaniem uczniów. Wysoki poziom wiedzy posiadanej przez młodzież na wejściu jeszcze przed rozpoczęciem zajęć - tłumaczy nieznaczny przyrost liczby uczniów udzielających prawidłowych odpowiedzi na te pytania w badaniu post-test. Natomiast znacznie niższy odsetek badanych (mniej niż połowa) wykazał się na wejściu świadomością wpływu nikotyny na sprawność seksualną mężczyzn. W tym przypadku odnotowano znaczący przyrost wiedzy pod wpływem udziału w zajęciach realizowanych w ramach programu. O ponad 17% wzrósł odsetek respondentów kojarzących wpływ nikotyny z występowaniem impotencji. O kolejne blisko 13% wzrósł odsetek uczniów mających świadomość skali tego zjawiska. Szczegółowy rozkład odpowiedzi na pytania o konsekwencje palenia papierosów dla zdrowia w kontekście prokreacji ilustruje poniższy wykres. 42

43 Tylko niespełna 30% uczniów przed rozpoczęciem zajęć zauważało związek pomiędzy skłonnością do używania substancji psychoaktywnych z deficytami natury afektywnej. Po zakończeniu zajęć odsetek ten wzrósł do ponad 52%. Znaczny wpływ uczestnictwa w zajęciach na zmianę opinii respondentów w tej kwestii ukazuje charakterystyczny profil programu, w którym oddziaływania profilaktyczne o charakterze perswazyjnym oparte są na odniesieniach do sfery afektywnej (miłość). Nauczyciele i pedagodzy prowadzący zajęcia z młodzieżą podkreślali w trakcie wywiadów, że to specyficzne podejście spotkało się z zainteresowaniem uczniów i dlatego często starali się wprowadzać poszczególne treści programu w kontekście relacji opartych na uczuciach partnerów tworzących związek, którego celem jest stworzenie w przyszłości rodziny i posiadanie zdrowego potomstwa. 43

44 Nieco ponad połowa badanych uczniów miała przed rozpoczęciem realizacji programu świadomość zależności siły oddziaływania wypitego alkoholu od masy ciała osoby pijącej i związanych z tym konsekwencji. Po zakończeniu zajęć odnotowano blisko 10% wzrost tej liczby. Podobne wyniki uzyskano dla pytania o konsekwencje spożywania alkoholu przez osoby młode. Odsetek respondentów zdających sobie sprawę z tego, że alkohol stanowi główną przyczynę zgonów w grupie osób do 30 roku życia (bezpośrednią i pośrednią, np. wskutek wypadków drogowych spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców) wzrósł o ponad 17,5%. Szczegółowe rozkłady odpowiedzi na pytania o skutki spożywania alkoholu przedstawia powyższy wykres. W odniesieniu do wiedzy na temat konsekwencji używania alkoholu w czasie ciąży oraz w okresie karmienia dziecka, wyniki badania ankietowego wskazują na znaczący wzrost poziomu kompetencji uczniów uczestniczących w zajęciach realizowanych w ramach programu. W pytaniach o częstotliwość występowania płodowego zespołu alkoholowego (FAS) w porównaniu do częstotliwości występowania innych uszkodzeń płodu oraz zespołu 44

45 Downa, odnotowano wzrost odsetków prawidłowych odpowiedzi (w porównaniu do pretestu) odpowiednio o blisko 37% i ponad 26,5%. Należy dodać, że prowadzący zajęcia koordynatorzy szkolni wskazywali w wywiadach, że zagadnienia związane z wpływem spożywania alkoholu podczas ciąży budziły wśród uczniów żywe zainteresowanie. Istotny wzrost odsetków prawidłowych odpowiedzi wśród respondentów, którzy uczestniczyli w programie, uzyskano również w odniesieniu do pytań o zaburzenia koordynacji ruchowej i trudności z zapamiętywaniem, liczeniem i pisaniem, jakich doświadczają dzieci, których matki używały alkoholu podczas ciąży i w okresie kamienia. Różnice wyniosły odpowiednio: ponad 11% i ponad 17%. Nieznaczny (4,2%) wzrost odsetka poprawnych odpowiedzi odnotowano natomiast w pytaniu dotyczącym zagrożenia uszkodzeniem płodu, jakie niesie ze sobą spożywanie nawet niewielkich ilości alkoholu przez ciężarną kobietę. Jednakże w tym przypadku ponad 80% uczniów wykazało się świadomością tego typu zagrożeń już na etapie pre-testu. Szczegółowe rozkłady odpowiedzi na pytania o konsekwencje spożywania alkoholu w czasie ciąży przedstawia poniższy wykres. 45

46 Ocena wpływu uczestnictwa w zajęciach realizowanych w ramach programu na poziom wiedzy uczniów w zakresie szkodliwego działania substancji psychoaktywnych z perspektywy uczniów Uczniowie uczestniczący we wcześniejszych edycjach (I - III edycja) programu ARS czyli jak dbać o miłość? bardzo wysoko ocenili poziom opanowania treści prezentowanych podczas zajęć. Jak widać na poniższym wykresie, wykorzystując szkolną, sześciostopniową skalę, respondenci najczęściej wybierali ocenę 5, nieco rzadziej oceny 4 i 6. Ponad 80% respondentów wypełniających ankiety ewaluacyjne po zakończeniu zajęć wskazywało oceny z przedziału od 4 do 6. Wyniki te potwierdzają wnioski płynące z analizy, prezentowanych w poprzednim paragrafie, rozkładów odpowiedzi na pytania o fakty i zjawiska stanowiące elementy treści programowych. Uczestnicząca w programie młodzież posiadała już wcześniej znaczny zasób wiedzy z zakresu omawianej problematyki. Zasób ten został podczas zajęć rozszerzony i ukierunkowany na postrzeganie zagrożeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych w perspektywie pełnienia ról partnerów i rodziców w przyszłym, dorosłym życiu. Zdecydowana większość uczniów biorących udział w zajęciach programu zadeklarowała, że już przed ich rozpoczęciem miała świadomość negatywnego wpływu używania środków psychoaktywnych na rozwój płodu. Opinię taką wyraziło ponad 85 88% uczestników I - III edycji programu. Taki rozkład wyników potwierdza tezę o wysokim poziomie wiedzy w tym zakresie posiadanej przez uczniów jeszcze przed rozpoczęciem zajęć i w znacznym stopniu wyjaśnia rozkłady odpowiedzi na pytania o znajomość elementów treści programowych. 46

47 Niemniej, znaczna część (ponad 65% - 68%) respondentów zadeklarowała, że uczestnictwo w zajęciach wniosło nowe elementy do ich wiedzy i poglądów na temat substancji psychoaktywnych. Rozkład odpowiedzi przedstawiony na poniższym wykresie wskazuje, że jedynie niewielki odsetek uczniów (od blisko 14% do niespełna 15,5%) nie znalazł w programie zajęć nowych wiadomości na temat omawianej problematyki. 47

48 Analiza zebranych danych wskazuje, że uczestnictwo w zajęciach realizowanych w ramach programu w istotny sposób wpływa na podniesienie poziomu wiedzy uczniów w zakresie problematyki substancji psychoaktywnych. Wpływ ten widoczny jest głównie w obszarach zogniskowanych wokół głównej osi problemowej programu budowania relacji partnerskich z perspektywą posiadania zdrowego potomstwa. Prezentowane zestawienia nie ukazują spektakularnych efektów zmian w poziomie wiedzy uczniów. Należy jednak pamiętać, że odnotowano wysoki poziom znajomości omawianych problemów jeszcze przed rozpoczęciem zajęć oraz, że koordynatorzy szkolni mieli dużą dowolność w wyborze poszczególnych treści programowych, dostosowując je do możliwości, potrzeb i preferencji uczestników. Natomiast zastosowane instrumenty badawcze nie umożliwiały kompleksowego pomiaru w zakresie całości materiału składającego się na program zajęć. Niemniej uzyskane wyniki wskazują na znaczny wzrost wiedzy w określonych obszarach tematycznych, co znajduje potwierdzenie w deklaracjach uczestników zajęć i wypowiedziach osób je prowadzących, które oceniły poziom opanowania przez uczniów treści programu na około 70%. Można zatem stwierdzić, że założenie oparcia oddziaływań profilaktycznych na rzetelnej i ugruntowanej empirycznie wiedzy zostało zrealizowane. Nie bez znaczenia jest również fakt, że zaproponowany zestaw zagadnień spotkał się z dużym zainteresowaniem młodzieży, co z pewnością wpłynęło na zwiększenie efektywności przekazu informacji. 48

49 Obszar badawczy 3 - Wpływ programu na umiejętności społeczne uczniów Wpływ udziału w zajęciach realizowanych w ramach programu na rozwinięcie wśród uczniów postaw asertywnych w kontekście używania substancji psychoaktywnych Przedstawione na poniższym wykresie 6 rozkłady odpowiedzi na pytania dotyczące skłonności uczniów do zachowań asertywnych wskazują, że zdecydowana większość badanych przejawia skłonność do tego typu zachowań. Ponad 80% badanych deklaruje, że potrafi zachować się asertywnie nawet w sytuacji presji zewnętrznej. Z kolei blisko 90% badanych twierdzi, że wie jak odmawiać zachowań, na które nie ma ochoty, a niewiele mniej - pomiędzy 83% a 86% twierdzi, że zwykle robi to, na co ma ochotę, niezależnie od tego, co robią inni. Zbliżony odsetek badanych utrzymuje, że podejmując decyzję, z reguły wybiera to, co uważa za najlepsze dla siebie niezależnie od opinii innych. Taki rozkład wyników wskazuje na wysoki poziom kompetencji respondentów w zakresie asertywności. Należy zwrócić uwagę na wysokie odsetki uzyskane w fazie pre-testu, co wskazuje na to, że większość badanych posiadała tego typu umiejętności już przed udziałem w programie. Porównanie wyników z obu części badania (pre i post-test) pokazuje, że dla poszczególnych pytań różnice w rozkładach są nieistotne lub stosunkowo niewielkie. W przypadku umiejętności asertywnego wyrażania własnych opinii (to znaczy w taki sposób, aby nie urazić innych osób) odnotowane wyniki różnią się o niespełna 10%. Zbliżony rozkład odpowiedzi uzyskano pytaniu dotyczącym wartościowania przekonań własnych w stosunku do przekonań grupy rówieśniczej. Również w tym przypadku odnotowano niespełna 10% wzrost odsetka deklaracji uczniów wskazujących na asertywność w sposobie oceny wartości własnych przekonań w stosunku do opinii innych osób. Przedstawione wyniki wskazują, że udział w zajęciach programu miał zauważalny wpływ na wzrost skłonności uczniów do zachowań asertywnych. Ponadto uzyskane rezultaty wskazują na stosunkowo wysoki poziom kompetencji społecznych związanych z asertywnością w całej badanej próbie. 6 Na wykresie zaprezentowano wartości współczynnika top two boxes, czyli zsumowanych odsetków odpowiedzi oraz się. 49

50 Zawarte w kwestionariuszu ankietowym pytania dotyczące skłonności do asertywnego zachowania się w sytuacji silnej presji zewnętrznej umożliwiły zdiagnozowanie deklarowanych postaw uczniów w zakresie zachowania się w sytuacjach związanych z presją środowiska na używanie substancji psychoaktywnych. Jak widać na poniższym wykresie 7, zdecydowana większość respondentów w badaniu ankietowym deklaruje odporność na presję zewnętrzną związaną ze stereotypowymi zachowaniami dotyczącymi używania alkoholu i papierosów w sytuacjach społecznych (na przykład na spotkaniach towarzyskich w grupie rówieśniczej). Stosunkowo niewielka część badanych (od nieco ponad 20% do 27,66% w poszczególnych grupach) uczniów zgodziła się z opinią, iż nie wypada odmawiać wypicia alkoholu w sytuacji, w której wszyscy inni uczestnicy spotkania piją. Zbliżony rozkład odpowiedzi odnotowano w pytaniu dotyczącym palenia papierosów od 18,6% do 25% badanych zadeklarowało skłonność do towarzyszenia grupie znajomych, gdy wychodzą oni, żeby zapalić papierosa. Jeszcze mniejszy odsetek uczniów jest skłonny zaakceptować pogląd, że nie wypada odmówić, jeśli jest się częstowanym papierosem (od 11,6% do 18,6% w poszczególnych grupach). Warto też zwrócić uwagę na fakt, że w każdym z tych trzech pytań odnotowano zauważalny spadek odsetków opinii potwierdzających funkcjonujące w społeczeństwie polskim stereotypy na temat spożywania alkoholu i palenia tytoniu. Wprawdzie różnice okazały się stosunkowo niewielkie (w granicach 7%), niemniej odnotowano je we wszystkich trzech pytaniach, co wskazuje na wystąpienie efektu wpływu 7 Na wykresie zaprezentowano wartości współczynnika top two boxes, czyli zsumowanych odsetków odpowiedzi oraz się. 50

51 udziału w zajęciach na skłonność uczniów do przejawiania zachowań asertywnych (przynajmniej w warstwie deklaratywnej) w kontekście używania substancji psychoaktywnych takich jak papierosy czy alkohol. Przedstawione powyżej rozkłady odpowiedzi wskazujące wysoki odsetek uczniów deklarujących skłonność do zachowań asertywnych w ogóle oraz w szczególności w sytuacjach kontaktu z substancjami psychoaktywnymi znalazły swoje potwierdzenie w rozkładach wyników na pytania o skłonność badanych do samodzielnego podejmowania decyzji. Zdecydowana większość badanych twierdzi, że samodzielnie decyduje o tym, w jaki sposób zachowuje się na spotkaniach towarzyskich (85,6% 91,5% w poszczególnych grupach), samodzielnie podejmuje decyzję o tym czy użyje substancji psychoaktywnej, na przykład papierosów (91% 95,6% w poszczególnych grupach). Ponadto większość badanych twierdzi, że jest w stanie samodzielnie ocenić swoje zachowanie, a także przewidywać konsekwencje podejmowanych przez siebie decyzji (75,4% 91,5% w poszczególnych grupach). Nieco mniejszy odsetek badanych zadeklarował, że potrafi samodzielnie podejmować i uzasadniać swoje decyzje (71% 93,6% w poszczególnych grupach). W większości przypadków nie odnotowano znaczących zmian w rozkładzie wyników pomiędzy poszczególnymi falami badania. Jedynie w przypadku pytań o umiejętność przewidywania konsekwencji swoich decyzji oraz umiejętności ich uzasadniania odnotowano istotne różnice przekraczające 10%. Szczegółowy rozkład odpowiedzi na te pytania 51

52 zaprezentowano na poniższym wykresie 8. Ponieważ jedną z kluczowych metod dydaktycznych stosowanych podczas zajęć była dyskusja moderowana przez prowadzącego, można przypuszczać, że wzrost umiejętności uzasadniania własnych decyzji mógł być w znacznej mierze spowodowany swoistą formą treningu, jaki przeszli uczniowie podczas zajęć. Podobnie w przypadku umiejętności przewidywania konsekwencji własnej decyzji, odnotowane rozkłady wyników mają prawdopodobnie związek ze strukturą programu zajęć, który zakłada uświadamianie uczniów w zakresie konsekwencji, jakie niosą ze sobą decyzję związane z używaniem środków psychoaktywnych. Informacje zebrane podczas wywiadów z osobami prowadzącymi zajęcia z młodzieżą potwierdzają te przypuszczenia. Warstwa metodyczna programu oparta została na intensywnym wykorzystywaniu metod aktywizujących ze szczególnym uwzględnieniem uzasadniania opinii formułowanych przez uczniów. Natomiast w warstwie normatywnej duży nacisk kładziono na poczucie odpowiedzialności i świadomość konsekwencji związanych z decyzjami podejmowanymi przez uczniów w dorosłym życiu. 8 Na wykresie zaprezentowano wartości współczynnika top two boxes, czyli zsumowanych odsetków odpowiedzi oraz się. 52

53 Wnioski płynące z analiz rozkładów odpowiedzi na pytania dotyczące kompetencji społecznych znalazły swoje potwierdzenie w deklaracjach uczniów dotyczących nabycia w czasie zajęć realizowanych w ramach programu specyficznych umiejętności związanych z profilaktyką uzależnienia od tytoniu. Jak widać na poniższym wykresie, zdecydowana większość uczestników programu twierdzi, że podczas zajęć nauczyło się przewidywać długoterminowe (82,4%, w tym blisko 50% w sposób zdecydowany) oraz krótkoterminowe (74,9%, w tym blisko 38% w sposób zdecydowany) skutki palenia papierosów. Aż 71,4% badanych (w tym ponad 46% w sposób zdecydowany) deklaruje, że uczestnicząc w programie, nauczyło się odmawiać palenia papierosów, a blisko 83% (w tym niespełna 53% w sposób zdecydowany) samodzielnie oceniać ryzyka związane z paleniem tytoniu. Uzyskane rezultaty są zbieżne z wynikami uzyskanymi w pytaniach o skłonność do zachowań asertywnych i samodzielnego podejmowania decyzji. 53

54 Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że udział w zajęciach programu ARS czyli jak dbać o miłość? wpłynął na rozwinięcie kompetencji społecznych uczniów w zakresie zachowań asertywnych, samodzielnego podejmowanie decyzji, ich uzasadniania oraz świadomości konsekwencji, jakie mogą powodować. Zarówno dobór problematyki jak i sposób prowadzenia zajęć miały istotny wpływ na osiągnięte efekty edukacyjne. Oparcie programu szkoleniowego na solidnym fundamencie empirycznym (zestawienia danych, charakterystyczne przykłady i porównania, które prezentowano uczniom, uwiarygodniały w ich oczach przekazywane treści. Z kolei zastosowanie metod aktywizujących, a często warsztatowych umożliwiło uczestnikom ćwiczenie i rozwijanie kompetencji społecznych. 54

55 Obszar badawczy 4 - Wpływ programu na spostrzeganie przez uczniów ryzyka przyjmowania substancji psychoaktywnych Wpływ udziału w zajęciach realizowanych w ramach programu na uświadomienie w zakresie ryzyk związanych z używaniem substancji psychoaktywnych 55

56 Analiza rozkładów odpowiedzi na pytania badające wiedzę uczniów na temat zagrożeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych wskazuje, że ogólny poziom świadomości w tym zakresie można uznać za wysoki. Jednocześnie odnotowano stosunkowo nieznaczny wzrost odsetków uczniów wskazujących prawidłowe odpowiedzi na te pytania podczas fazy post-testu. W przypadku informacji o charakterze ogólnym, dotyczącym np. śmiertelności spowodowanej paleniem tytoniu, stosunkowo wysoki poziom wiedzy ogólnej może być traktowany jako wytłumaczenie niewielkiego zróżnicowania wyników pomiędzy poszczególnymi falami badania. Natomiast w przypadku pytania o ekonomiczne skutki uzależnienia od tytoniu odnotowano blisko dziesięcioprocentowy wzrost prawidłowych odpowiedzi w fazie post-test. Przykład ten wskazuje, że uczniowie są generalnie świadomi zagrożeń płynących z używania substancji psychoaktywnych, natomiast udział w programie profilaktycznym umożliwia im pozyskanie szczegółowych informacji opartych na rzetelnych danych. Informacje te pozwalają uczestnikom na uświadomienie sobie niezauważanych dotychczas aspektów wiążących się z zachowaniami ryzykownymi. Zwrócenie uwagi na ekonomiczny wymiar korzystania z używek w dłuższej perspektywie czasowej to przykład bardzo sugestywnego oddziaływania na wyobraźnię prowadzącego do pogłębienia świadomości tego, jak wielowymiarowe mogą być skutki uzależnień. Przykładowe rozkłady odpowiedzi zaprezentowano na powyższym wykresie. Natomiast w przypadku pytań dotyczących problemów specyficznych w kontekście zdrowia prokreacyjnego odnotowano zauważalny wzrost odsetków poprawnych odpowiedzi na pytania sprawdzające wiedzę uczniów w drugiej fali badania. Jest to widoczne szczególnie w przypadku pytań dotyczących zaburzeń, jakie dotykają dzieci kobiet spożywających alkohol podczas ciąży. W przypadku pytań o zaburzenia koordynacji ruchowej oraz problemy z zapamiętywaniem, pisaniem i liczeniem, dotykające dzieci matek spożywających alkohol w czasie ciąży, odnotowano odpowiednio 10% i ponad 17% wzrostu odsetków poprawnych odpowiedzi fazie post-test. Podobnie jak w przypadku pytań dotyczących zagrożeń związanych z nikotynizmem, zagadnienia o charakterze ogólnym są znane większości uczniów. Natomiast bardziej specyficzne problemy trafiają do świadomości młodych ludzi w efekcie oddziaływań profilaktycznych. Zaprezentowane wyniki wskazują, że wartością dodaną zajęć jest uświadomienie uczestnikom specyficznych dla zdrowia prokreacyjnego aspektów zagrożeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. 56

57 Ponieważ przedstawione powyżej wyniki nie dają możliwości jednoznacznej oceny wpływu programu na poziom uświadomienia zagrożeń będących konsekwencją korzystania z substancji psychoaktywnych wśród uczniów, przeprowadzono analizę porównawczą skłonności do zmiany zachowań (związanych z paleniem papierosów) w kontekście poziomu świadomości zagrożeń powodowanych przez zachowania ryzykowne związane z używkami (w tym przypadku z paleniem tytoniu). Poniższy wykres przedstawia zestawienie deklaracji uczniów dotyczących zmiany zachowań w kontekście korzystania z substancji psychoaktywnych w grupie osób udzielających poprawnych odpowiedzi na pytania o negatywne skutki palenia papierosów. Ponad 16% respondentów uświadamiających sobie 57

58 ekonomiczne konsekwencje nikotynizmu, zadeklarowało rezygnację z palenia, a kolejne ponad 23,5% zamiar ograniczenia liczby wypalanych papierosów. W sumie jest to blisko 40% tej grupie badanych. Skłonność do zmiany swoich zachowań związanych z korzystaniem z tytoniu wskazała nieco większa część respondentów prawidłowo odpowiadających na pytania o śmiertelność wywołaną biernym paleniem oraz związkiem palenia tytoniu z występowaniem impotencji u mężczyzn (odpowiednio 42,2% oraz 43,6%). W całej grupie respondentów wykazujących świadomość negatywnych konsekwencji palenia odsetek osób deklarujących zmianę zachowań w tym zakresie, wynikającą z uczestnictwa w zajęciach programu, wyniósł około 40%. Kolejny wykres przedstawia zestawienie deklaracji uczniów dotyczących zmiany zachowań związanych z używaniem substancji psychoaktywnych w grupie osób udzielających poprawnych odpowiedzi na pytania o negatywne skutki palenia papierosów i picia alkoholu w kontekście zagrożeń specyficznych dla okresu ciąży i karmienia dziecka. Rozkład deklaracji dotyczących palenia papierosów kształtuje się na poziomie zbliżonym do prezentowanego powyżej około 40% respondentów wskazuje zamiar rezygnacji z palenia lub ograniczenia liczby wypalanych papierosów. Bardziej zróżnicowany jest rozkład dotyczący picia alkoholu. O ile blisko 1/3 respondentów deklaruje zamiar ograniczenia jednorazowo spożywanej ilości alkoholu, o tyle stosunkowo niewielki odsetek w tej grupie badanych przejawia skłonność do całkowitej rezygnacji z używania napojów alkoholowych. 58

59 Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że około 40% respondentów wykazujących świadomość zagrożeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych zadeklarowało zamiar zmiany swoich zachowań w tym zakresie. Wynik ten jest istotny o tyle, że dotyczy grupy uczniów, którzy mieli już kontakt z używkami (pozostała część respondentów w pytaniu o zamiar rezygnacji bądź ograniczenia korzystania z substancji psychoaktywnych wybierała najczęściej opcję nie dotyczy ). Można zatem stwierdzić, że realizowany podczas zajęć proces uświadamiania uczniów ma swoje odzwierciedlenie w ich postawach wobec omawianych zagrożeń. 59

60 Obszar badawczy 5 - Wpływ programu na przekonania normatywne uczniów dotyczące rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych Wpływ udziału uczniów w zajęciach realizowanych w ramach programu na ich przekonania normatywne dotyczące rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych Przedstawione poniżej zestawienie odpowiedzi na pytania dotyczące skali konsekwencji wynikających z używania substancji psychoaktywnych wskazuje, że poziom wiedzy uczniów w tym zakresie jest zróżnicowany. Większość - około 70% uczniów - ma świadomość związku palenia papierosów z zapadalnością na choroby nowotworowe. Natomiast znacznie niższy odsetek badanych potrafi poprawnie określić skalę takich zjawisk jak śmiertelność powodowana biernym paleniem, czy też śmiertelność w ogóle związana uzależnieniem od nikotyny. Analizując wpływ udziału w programie na częstotliwość udzielania poprawnych odpowiedzi na te pytania, można zauważyć, że największą zmianę odnotowano w odniesieniu do pytania o wpływ używania tytoniu na występowanie impotencji u mężczyzn (wzrost o ponad 12%). Rozkład odpowiedzi wskazuje, że udział w zajęciach wpłynął na zmiany przekonań uczniów w zakresie skali rozpowszechnienia zjawisk związanych z używaniem substancji psychoaktywnych w specyficznych obszarach związanych z głównymi nurtami stanowiącymi podstawy treści programowych zajęć. Chodzi o problematykę związaną ze zdrowiem prokreacyjnym reprezentowaną w omawianym zestawieniu przez pytanie o wpływ palenia na występowanie impotencji u mężczyzn. 60

61 W kolejnym etapie analiz zestawiono opinie uczniów na temat funkcjonujących w naszej przestrzeni kulturowej stereotypów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. Zdecydowana większość badanych (około 80%) zgodziła się ze stereotypowym stwierdzeniem, że zdecydowana większość dorosłych Polaków pije alkohol (w tym ponad 30% respondentów zgodziło się w sposób zdecydowany). Stosunkowo niewielki odsetek, bo od 10% do 15,5% badanych, miał w tej kwestii wątpliwości, a tylko nieliczni - od 4% do nieco ponad 6%, wyrazili opinię przeciwną. Nie odnotowano również znaczących różnic w rozkładach odpowiedzi właściwych dla kolejnych faz badania nie przekroczyły one poziomu 3%. Bardziej zróżnicowany rozkład odpowiedzi uzyskano w przypadku stwierdzenia, że w Polsce żyje kilka milionów alkoholików. Ponad 60% badanych zgodziło się z wyżej wymienionym stwierdzeniem (w tym od blisko 14% do ponad 16,5% w sposób zdecydowany). Nieco wyższe niż w przypadku poprzedniego stwierdzenia były za to odsetki osób wahających się i wyniosły 61