Zmienność wskaźników platyknemii, platymerii i pilastrii w populacjach środkowej doliny Eufratu (Syria)

Transkrypt

1 Zmienność wskaźników platyknemii, platymerii i pilastrii w populacjach środkowej doliny Eufratu (Syria) Jacek Tomczyk Zakład Antropologii, Instytut Ekologii i Bioetyki UKSW, Warszawa Arkadiusz Sołtysiak Zakład Antropologii Historycznej, Instytut Archeologii UW Środkowa dolina Eufratu, rozciągająca się pomiędzy żyznymi stepami północnej Syrii, a nadającymi się do irygacji aluwialną niziną południowego Iraku, jest obszarem o małym potencjale rolniczym ze względu na niskie średnie opady i ukształtowanie ternu. Mimo to już co najmniej od wczesnej epoki brązu istniały tam duże miasta, których podstawą egzystencji była kontrola szlaku handlowego biegnącego wzdłuż Eufratu. Teksty z Mari datowane na XVIII wiek p.n.e. ukazują złożoną społeczność składająca się z rolników uprawiających ziemię w dolinie oraz pasterzy wypasających stada kóz i owiec na obszarach suchego stepu. Stosowanie obu strategii pozyskiwania żywności minimalizowało ryzyko głodu w przypadku suszy lub zbyt wysokiego stanu wód (NISSEN 1990; ROUX 1998). Rozwój państwa asyryjskiego oraz zniszczenie Mari przez Hammurabiego sprawiły, że główny szlak wymiany łączący północ z południem przeniósł się z doliny Tygrysu, a środkowa dolina Eufratu na ponad tysiąc lat straciła znaczenie polityczne. Dopiero u schyłku starożytności, kiedy w północnej Mezopotamii przebiegła granica między Imperium Rzymskim a państwem partyjskim, a później państwem Sasanidów, środkowa dolina Eufratu zaczęła pełnić funkcję głównego szlaku przemarszu wojsk oraz w czasach pokoju wymiany handlowej między konkurującymi imperiami. Ta funkcja została do pewnego stopnia utrzymana w czasach Kalifatu i dopiero najazd Mongołów w XIII wieku spowodował niemal zupełna zagładę lokalnej osiadłej populacji. W dolinie środkowego Eufratu od wielu lat prowadzą wykopaliska archeologiczne dwie ekspedycje francuskie, jedna w Marii (wsp. Tell Hariri), druga w Terce (wsp. Tell Aszara). Wykopaliskami w Tell Aszara oraz na kilku sąsiednich stanowiskach (rys. 1) kierują Olivier Rouault (Uniwersytet w Lyonie 2) oraz Maria Grazia Masetti-Rouault (EPHE Sorbonie, Paryż). Od 2001 roku w ramach projektu archeologicznego realizowane są również badania szczątków ludzkich (SOŁTYSIAK 2002a; 2002b; 2003; 2005; 2007; TOMCZYK, SOŁTYSIAK 2007a; 2007b; SOŁTYSIAK, TOMCZYK 2007), które pochodzą głównie z wczesnej i środkowej epoki brązu (Tell Aszara i Tell Masaikh), okresu nowo-asyryjskiego (Tell Masaikh), wczesnego średniowiecza (Tell Masaikh) oraz XIX/XX wieku (Tell Aszara). 1

2 Rys. 1 Mapa Syrii z lokalizacją omawianych stanowisk. Platyknemia, platymeria i pilastria Spłaszczenie górnej części trzonu kości udowej (platymeria) i piszczeli (platyknemia) jest częściej obserwowane w archaicznych populacjach ludzkich, które również charakteryzują się bardziej rozbudowaną kresą chropawą uda (wysoki wskaźnik pilastrii) (HOLT 2003). Pierwotnie tłumaczono to faktem niedoborów pożywienia, zwłaszcza witamin i wapnia (BUXTON 1938). Obecnie większość autorów zgadza się, że zmiana geometrii kości kończyn dolnych wynika z aktywności fizycznej, za sprawą której powtarzalne napięcie pewnych grup mięśni wpływa na kształt trzonów kości w okresie ich wzrostu (RUFF 1987; LARSEN 1995; FEIK et al. 2000). Zwłaszcza platyknemia kojarzona jest z przyjmowaniem pozycji kucznej (LOVEJOY et al. 1976; por. MOLLESON 2007). Odmienne role społeczne mężczyzn i kobiet mogą różnicować stopień aktywności fizycznej obu płci, co powinno przynajmniej teoretycznie znajdować odbicie w różnicach wskaźników platyknemii, platymerii i pilastrii obu płci. Niektóre badania jednak wskazują, że różnice te w rzeczywistości są nieistotne statystycznie (GOŹDZIEWSKI 1957; WESCOTT 2005; 2006) lub wynikają z odmiennego ustawienia kości udowych (RUFF 1987; 2002; BROWN 2006). Dodatkowo geometria trzonów kości udowej i piszczelowej może być uwarunkowana przez klimat w populacjach zamieszkujących obszary chłodne trzony kości są zwykle bardziej przypłaszczone niż w populacjach podzwrotnikowych lub tropikalnych (PEARSON 2000; RUFF et al. 2006). W przypadku środkowej doliny Eufratu możliwe jest sprawdzenie zmienności wskaźników trzonów uda i piszczeli w czasie oraz różnic między kobietami i mężczyznami. Ponieważ ewentualne fluktuacje klimatyczne były zbyt słabe, aby w znaczącym stopniu wpłynąć na zmianę geometrii kości, wszelkie istotne różnice mogą być interpretowane jako efekt zmienności rodzaju lub natężenia aktywności fizycznej. 2

3 Materiał i metoda Analizowana próba składa się z 57 osobników, których kości zostały pomierzone w latach Można ja podzielić na trzy zespoły datowane odpowiednio na epokę brązu (ok p.n.e., 15 osobników), okres wielkich imperiów (ok. 800 p.n.e 600 n.e., 19 osobników), oraz okres islamski (ok n.e., 23 osobniki). Próba obejmuje 28 mężczyzn, 28 kobiet, płeć jednego osobnika nie została oznaczona. Ograniczenia pomiarów do trzonów kości długich zostało wymuszone przez stopień zachowania kości, których nasady zwykle były mocno zniszczone lub niekompletne. Wskaźniki zostały obliczone według norm pomiarowych MARTINA (1914): wskaźnik platymerii uda M10/M9x100, wskaźnik pilastrii uda M6/M7x100, wskaźnik platyknemii piszczeli M9a/M8ax100. Różnice między płciami i okresami zostały sprawdzone za pomocą testów t Studenta oraz Kruskala-Wallisa (nieparametryczny odpowiednik analizy wariancji). Wyniki Różnice dymorficzne we wskaźnikach platymerii i pilastrii w całej próbie okazały się nieistotne statystycznie, natomiast kości piszczelowe mężczyzn okazały się znacząco bardziej przypłaszczone niż kości piszczelowe kobiet (Tabela 1). Tabela 1: Wskaźniki platymerii, pilastrii i platyknemii poszczególnych płci. Kobiety Mężczyźni N X SD N X SD t p Platymeria Pilastria Platyknemia W poszczególnych zespołach chronologicznych wynik nie jest istotny statystycznie ze względu na małą liczebność próby, ale za każdym razem wskaźnik platyknemii kobiet jest wyraźnie wyższy niż mężczyzn. Nie zaobserwowano związku analizowanych wskaźników z chronologią. Jest wprawdzie bardzo słaba negatywna korelacja w przypadku platymerii, a bardzo słaba pozytywna w przypadku pilastrii, jednak oba wyniki są zupełnie nieistotne statystycznie. Ponieważ nie ma istotnych różnic między płciami we wskaźnikach platymerii i pilastrii, różnice chronologiczne tych wskaźników sprawdzone zostały na całej próbie. Dla platymerii wynik nie jest istotny statystycznie (N=39, H=1.29, p=0.53), podobnie w przypadku pilastrii (N=21, H=3.65, p=0.16), choć w epoce brązu wskaźnik pilastrii jest nieco większy, a wskaźnik platymerii mniejszy niż w późniejszych okresach. Różnice wskaźnika platyknemii 3

4 między okresami zostały sprawdzone po zestandaryzowaniu danych osobno dla każdej z płci; również i w tym wypadku wynik nie jest istotny statystycznie (N=25, H=1.98, p=0.37). Wnioski W analizowanej próbie występuje niewielki trend polegający na stopniowym zwiększaniu wskaźników platymerii i platyknemii oraz zmniejszaniu wskaźnika pilastrii w czasie (to znaczy trzony kości kończyny dolnej stają się coraz bardziej zaokrąglone). Zaobserwowany trend jest jednak w przypadku tak mało liczebnej próby nieistotny statystycznie. Prawidłowość zwiększania się wskaźnika platymerii i platyknemii w czasie zaobserwował już L.H. DUDLEY BUXTON (1938) porównując dane ze stanowiska z Kisz (Irak), datowanego na okres wczesnego brązu, z późniejszymi próbami min. współczesnych Chińczyków i Amerykanów, dawnych Indian amerykańskich oraz osiemnastowiecznych mieszkańców Malty. Zwiększanie obu wskaźników można interpretować jako efekt zmniejszonego obciążenia uda w warunkach mniejszej aktywności fizycznej. Później podobne wyniki otrzymali między innymi WESCOTT (2006) oraz WESCOTT i CUNNINGHAM (2006). Okazało się również, że we wszystkich trzech okresach (brązu, wielkich imperiów i islamskim) nie ma różnicy między kobietami a mężczyznami we wskaźnikach platymerii i pilastrii. Wielu autorów wskazuje, że redukcja dymorfizmu płciowego w geometrii kości udowej może być skutkiem zmian ekonomiczno-społecznych, zwłaszcza podczas przejścia z gospodarki łowiecko-zbierackiej do gospodarki wytwórczej, które skutkowało zmniejszeniem mobilności (LARSEN 2003; WESCOTT 2005; MARCHI 2008). Zatem brak różnic między płciami w osiadłej populacji zamieszkującej środkową dolinę Eufratu może potwierdzać to ustalenie. Jedyna istotna różnica między kobietami i mężczyznami wystąpiła we wskaźniku platyknemii trzony kości piszczelowych mężczyzn okazały się być średnio bardziej przypłaszczone niż kobiece. Jeśli przyjmiemy, że platyknemia jest związana z pozycją kuczną, taki wynik może wynikać z różnicy w rolach społecznych kobiet i mężczyzn. Na Bliskim Wschodzie mężczyźni zwykle zajmują się wypasem kóz i owiec i w związku z tym często przyjmują pozycje kuczną, natomiast zestaw wzorców ruchowych kobiet wykonujących prace domowe jest znacznie bardziej zróżnicowany. Analiza kości zwierzęcych odnalezionych na badanych stanowiskach potwierdziła, że w środkowej dolinie Eufratu hodowla kóz i owiec była powszechna we wszystkich okresach, z których pochodzą szczątki ludzkie (GRĘZAK, Instytut Archeologii UW, inf. ustna 2008). 4

5 Literatura: BROWN J.L., 2006, Morphological variation of the Proximal Femur in Selected Skeletal Remains, Master Thesis, Michigan State University. BUXTON L.H.D., 1938, Platymeria and Platycnemia, Journal of Anatomy, Nr 73, s GOŹDZIEWSKI S., 1957, Zagadnienie różnic w budowie kości udowej u odmiany białej I czarnej, Przegląd Antropologiczny, Vol. 23, z. 1, s HOLT B.M., 2003, Mobility in Upper Paleolithic and Mesolithic Europe: evidence from the lower limb, American Journal of Physical Anthropology, Nr 122, s FEIK S.A., THOMAS C.D.L., BRUNS R., CLEMENT J.G., 2000, Regional Variations in Cortical Modeling in Femoral Mid-Shaft: Sex and Age Differences, American Journal of Physical Anthropology, Nr 112, s LARSEN C.S., 1995, Biological Changes in Human populations with Agriculture, Annual Review of Anthropology, Nr 24, s LARSEN C.S., 2003, Bioarcheology. Interpreting behavior from the human skeleton, Cambridge University Press, Cambridge, LOVEJOY O., BURSTEIN A.H., HEIPLE K.G., 1976, The biomechanical analysis of bone strength: a method and its application to platycnemia, American Journal of Physical Anthropology, Vol. 44, s MARCHI D., 2008, Relationship between lower limb cross-sectional geometry and mobility: the case of a Neolithic sample from Italy, American Journal of Physical Anthropology, (in print). MARTIN R., 1914, Lehrbuch der Antropologie, Verlag von G. Fischer, Jena. MOLLESON T., 2007, A method for the study of activity related skeletal morphologies, Bioarcheology of the Near East, Nr 1, s NISSAN H.J., 1990, The early History of the Ancient Near East B.C., The University of Chicago Press, Chicago. PEARSON O.M., 2000, Activity, Climate, and Postcranial Robusticity, Current Anthropology, Vol. 41, nr 4, s ROUX G., 1998, Mezopotamia, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa. RUFF C.B., 1987, Sexual dimorphism in human lower limb bone structure: relationship to subsistence strategy and sexual dimorphism, Journal of Human Evolution, Nr 16, s RUFF C.B., 2002, Variation in Human Body Size and Shape, Annual Review in Anthropology, Nr 31, s

6 RUFF C.B., HOLT B.M., SLÁDEK V., BERNER M., MURPHY W.A., NEDDEN D., SEIDER H., RECHEIS W., 2006, Body size, body proportions, and mobility in the Tyrolean Iceman, Journal of Human Evolution, Nr 51, s SOŁTYSIAK A., 2002a, Human Remains from Tell Ashara Terqa. Seasons A Preliminary Raport, Atheneum. Studi di Letteratura e Storia dell Antichità, Vol. 90, nr 2, s SOŁTYSIAK A., 2002b, Human Remains from Tell Masaikh. Seasons A Preliminary Raport, Atheneum. Studi di Letteratura e Storia dell Antichità, Vol. 90, nr 2, s SOŁTYSIAK A., 2003, Preliminary raport on human Remains from Tell Masaikh, seasons 2002, Atheneum. Studi di Letteratura e Storia dell Antichità, Vol. 91, nr 2, s SOŁTYSIAK A., 2005, Preliminary raport on human Remains from Tell Masaikh. Seasons 2004, Atheneum. Studi di Letteratura e Storia dell Antichità, Vol. 93, nr 2, s SOŁTYSIAK A., 2007, Preliminary raport on human remains from Tell Ashara Terqa. Seasons , Atheneum. Studi di Letteratura e Storia dell Antichità, Vol. 95, nr 2, s SOŁTYSIAK A., TOMCZYK J., 2007, Preliminary report on human remains from Jebel Mashtale and Tell Marwaniyeh, Season 2005, Athenaeum. Studi di Letteratura e Storia dell Antichità, Vol. 95, nr. 1, s TOMCZYK J., SOŁTYSIAK A., 2007a, Preliminary report on human remains from Tell Ashara/Terqa, Season 2005, Athenaeum. Studi di Letteratura e Storia dell Antichità, Vol. 95, nr. 1, s TOMCZYK J., SOŁTYSIAK A., 2007b, Preliminary report on human remains from Tell Masaikh, Season 2005, Athenaeum. Studi di Letteratura e Storia dell Antichità, Vol. 95, nr. 1, s WESCOTT D.J., 2005, Population variation in Femur Subtrochanteric Shape, Journal of Forensic Science, Vol. 50, nr 2, s WESCOTT D.J., 2006, Ontogeny of Femur Subtrochanteric Shape in native Americans and American Black and Whites, Journal of Forensic Science, Vol. 51, nr 6, s WESCOTT D.J., CUNNINGHAM D.L., 2006, Temporal changes in Arikara humeral and femoral cross-sectional geometry associated with horticultural intensification, Journal of Archeological Science, Vol. 33, s