Nieinwazyjne metody terapii nowotworów gruczołu sutkowego u suk

Transkrypt

1 dr hab. Łukasz Adaszek, dr n. wet. Monika Wojciechowski, dr n. wet. Tomasz Piech*, lek. wet. Paweł Klimiuk**, lek. wet. Jacek Kutrzuba, lek. wet. Barbara Furmaga***, prof. dr hab. Stanisław Winiarczyk Katedra Epizootiologii i Klinika Chorób Zakaźnych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie *Katedra i Klinika Rozrodu Zwierząt Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie **Katedra Anatomii Patologicznej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie ***Katedra Przedklinicznych Nauk Weterynaryjnych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie Nieinwazyjne metody terapii nowotworów gruczołu sutkowego u suk The non-invasive treatment of mammary gland cancer in female dogs Streszczenie Guzy gruczołu mlekowego to najczęściej występujące nowotwory u psów. Zwykle występują u suk powyżej 5. roku życia. Leczenie obejmuje metody chirurgiczne i niechirurgiczne lub kombinacje tych dwu. W ostatnich kilku latach opracowano nowe protokoły terapii. W artykule omówiono dostępne nieinwazyjne metody terapii tych nowotworów, ze szczególnym uwzględnieniem najczęściej stosowanej chemioterapii. Słowa kluczowe guzy gruczołu mlekowego, psy, terapia Abstract Mammary tumor is the most frequent type of cancer in dogs. It is usually observed in female dogs over 5 years old. The treatment of mammary tumors requires surgical and non-surgical methods or a combination of both. The new protocols of the therapy of these cancer types were invented in recent years. The paper presents methods of the non-invasive therapy of these neoplasms with emphasis on chemotherapy, the most frequent treatment method. Keywords mammary tumors, dogs, therapy Choroby nowotworowe są jedną z głównych przyczyn śmierci zwierząt domowych, a pies jest najczęstszym obiektem zainteresowania onkologii weterynaryjnej. Można u niego stwierdzić prawie wszystkie typy nowotworów spotykanych u ludzi (1, 33). Spośród psów, które dożyły 10 lub więcej lat, 45% umiera z powodu nowotworu (26). Do najczęściej występujących nowotworów u psów należą nowotwory gruczołu sutkowego (14, 26-28). Pod względem częstotliwości występowania zajmują drugie miejsce po nowotworach skóry (8, 17, 29, 30, 31). Pojawiają się one przede wszystkim u suk (1, 2, 21, 25, 33). U samców występują sporadycznie, zazwyczaj u osobników starych, stanowią około 1% przypadków choroby nowotworowej. Związane są z nieprawidłowościami hormonalnymi, takimi jak ginekomastia lub guz komórek Sertoliego (20, 26, 29, 30, 31). Guzy gruczołu sutkowego rzadko występują u psów poniżej 2. roku życia (20). Przekroczenie przez sukę wieku 5 lat predysponuje ją do rozwoju procesu nowotworowego w gruczole sutkowym (29, 30, 31). Częstotliwość zachorowań gwałtownie rośnie między 6. a 7. rokiem życia, osiąga swój szczyt między 10. a 11. rokiem życia (8, 25, 26, 28-31). Spadek zachorowalności w późniejszym okresie życia jest pozorny i może mieć związek z malejącą liczbą psów w starszym wieku trafiających do lekarza weterynarii (25). Samce są prawie rok starsze niż samice w momencie zachorowania. Łagodne guzy mieszane zaczynają się pojawiać średnio 1-2 lata wcześniej niż guzy złośliwe (20). Leczenie nowotworów obejmuje metody operacyjne, nieoperacyjne oraz kombinacje obu tych metod. Operacyjne usunięcie nowotworów gruczołu sutkowego u suk można wykonać poprzez: wycięcie samego guza (nodulektomia), wycięcie pojedynczego pakietu (mammektomia), usunięcie kilku pakietów (częściowa mastektomia), usunięcie pakietów po jednej stronie ciała (jednostronna mastektomia) oraz poprzez usunięcie wszystkich pakietów gruczołu sutkowego chorej suki (obustronna mastektomia) (29-31). Do nieoperacyjnych metod leczenia nowotworów należą: chemioterapia, radioterapia, immunoterapia, terapia lekami hormonalnymi, hipertermia oraz terapia genowa, będąca najnowocześniejszą, wnikającą w struktury molekularne komórek, metodą leczenia nowotworów (23, 26). Ponieważ guzy gruczołów sutkowych stanowią istotny problem w medycynie weterynaryjnej, celem niniejszego artykułu jest przedstawienie możliwych nieoperacyjnych form leczenia tego typu nowotworów. Metody leczenia Radioterapia, immunoterapia, hipertermia Radioterapię zaczęto stosować w medycynie weterynaryjnej krótko po odkryciu promieni X przez Roentgena w 1895 r. Jej skuteczność w leczeniu 84

2 ONKOLOGIA chorób nowotworowych zwierząt i ludzi jest oceniana wysoko. Ze względu na wysoki koszt specjalistycznego sprzętu i ograniczoną liczbę klinik weterynaryjnych oferujących radioterapię jej zastosowanie u zwierząt jest ograniczone (13). Wciąż brak przekonujących danych na temat jej skuteczności w leczeniu guzów gruczołu sutkowego (26, 29-31). Immunoterapia jest postępowaniem zmierzającym do pobudzenia obrony immunologicznej organizmu. Obecnie wyróżnia się trzy postacie immunoterapii: czynną, bierną i adoptywną. W przypadku chorób nowotworowych u ludzi są one stosowane jako uzupełnienie leczenia chirurgicznego oraz radio- i chemioterapii (16). Natomiast w weterynarii metoda ta jest wciąż ograniczona do badań eksperymentalnych i prób klinicznych. Hipertermia polega na niszczeniu nowotworu wysoką temperaturą; obecnie zaleca się zakres C. Takie wartości są osiągane wewnątrz guza za pomocą fal radiowych, ultradźwięków lub promieniowania mikrofalowego (6). Hipertermia nie jest obecnie głównym sposobem postępowania w przypadku nowotworów u ludzi i zwierząt, jednak są prowadzone intensywne programy badawcze dotyczące jej zastosowania. Dotychczasowe próby kliniczne wykazały wzrost skuteczności leczenia w przypadku połączenia hipertermii z radio- lub chemioterapią (6, 18, 19). Hormonoterapia Hormonoterapia jest uzasadniona w przypadku nowotworów wymagających do swego wzrostu hormonów (20, 23, 26, 27). Wyróżnia się terapię ablacyjną i addycyjną. Ablacja to wyeliminowanie lub zmniejszenie stężenia danego czynnika hormonalnego bądź zmniejszenie jego efektu biologicznego poprzez blokowanie dostępu do receptorów. Terapia addycyjna polega na znacznym zwiększeniu stężenia określonego hormonu (24). Klasycznym przykładem ablacji jest owariektomia. U suk pełni ona funkcję czynnika zapobiegającego powstawaniu nowotworów (26, 27). Wpływ owariektomii na rozwój już powstałego guza jest niepewny (20, 26). Ablację można również osiągnąć, wykorzystując fizyczne oddziaływanie promieniowania jonizującego lub dzięki związkom farmakologicznym (24). W przypadku nowotworów piersi u kobiet powszechnie stosowane są związki o działaniu antyestrogenowym, będące antagonistami odpowiednich receptorów. Przykładem jest tamoksifen niesteroidowy, kompetycyjny antagonista receptorów estrogenowych, szeroko i z powodzeniem stosowany w hormonoterapii raka piersi u kobiet (24). Badano skuteczność tamoksyfenu w leczeniu guzów gruczołu sutkowego suk in vitro oraz, w ograniczonym stopniu, podjęto próby kliniczne, jednakże nie dostarczyły one jednoznacznych odpowiedzi. Ponadto stwierdzono szereg efektów ubocznych i obecnie terapia z użyciem tamoksyfenu u suk nie jest zalecana (11, 26). Chemioterapia Chemioterapia to metoda leczenia nowotworów za pomocą naturalnych i syntetycznych leków cytostatycznych. Stosuje się ją głównie: 1. u pacjentów z guzami o znanej wrażliwości na chemioterapię; 2. jako leczenie paliatywne (przedłużające życie) nowotworów nieoperacyjnych, układowych i przerzutów; 3. jako leczenie adiuwantowe (wspomagające, pomocnicze) po chirurgicznym usunięciu lub radioterapii nowotworu w celu zapobieżenia wznowie, przerzutom oraz zapobiegające lub niszczące ewentualne mikroprzerzuty; 4. jako leczenie neoadiuwantowe (neopomocnicze), stosowane w celu przygotowania do zabiegu operacyjnego lub radioterapii i mające na celu zwiększenie skuteczności leczenia zasadniczego przez możliwe zmniejszenie wielkości guza, stopnia złośliwości lub obecności mikroprzerzutów (4, 9, 10, 18, 19, 23); 5. decyzja o zastosowaniu chemioterapii zależy od typu leczonego nowotworu, stadium jego złośliwości i kondycji zwierzęcia. Głównym celem chemioterapii i każdego innego postępowania leczniczego w chorobie nowotworowej jest jej wyleczenie. Jeżeli jest ono niemożliwe, należy dążyć do uzyskania remisji i jak najdłuższego utrzymania uzyskanej poprawy, co pozwala na wydłużenie życia przy równoczesnym zachowaniu jego dobrej jakości oraz sprawności leczonego zwierzęcia (4, 23). Stosując leki cytostatyczne, należy uwzględnić ich wpływ na cykl komórkowy. Cykl ten, zwany inaczej cyklem generacyjnym, to okres od jednego do drugiego podziału komórki. Składa się z pięciu faz: 1. G 1 faza wzrostu dochodzi do syntezy RNA i białek, następują wzrost komórki i różnicowanie określonych struktur cytoplazmatycznych, ilość DNA nie zmienia się; 2. S-faza aktywnej syntezy DNA wskutek tworzenia podwójnej ilości DNA zostaje podwojony garnitur chromosomalny, komórka przygotowuje się do podziału; 3. G 2 faza wzrostu drugi okres syntezy RNA i białek; 4. M-faza faza mitozy dochodzi do podziału komórek; 5. G 0 faza nieproliferacji komórki znajdują się w fazie spoczynku. Chemioterapeutyki mogą uszkadzać DNA i w ten sposób zapobiegać replikacji komórek i/lub indukować apoptozę lub mogą reagować podczas specyficznych faz cyklu. Ponieważ aktywnie dzielące się komórki są bardziej wrażliwe na uszkodzenie DNA, chemioterapia jest najbardziej skuteczna, kiedy jest stosowana w przypadku szybko rosnących mas guza. Wzrost guza jest najlepiej scharakteryzowany przez kinetykę wzrostu Gompertza. Według tej zasady rozrost nowotworu ulega zwolnieniu w miarę zwiększania się masy guza, zmniejsza się wtedy frakcja wzrostu, zwalnia się czas replikacji, a większość komórek znajduje się w fazie G 0. W takim stadium znajduje się większość nowotworów w chwili rozpoznania. Najważniejsze okresy cyklu komórkowego, decydujące o powodzeniu chemioterapii w leczeniu nowotworów, to faza S (synteza DNA), faza M (mitoza) i faza G 0. Faza G 0 jest ważna, ponieważ znajdujące się w niej komórki są niewrażliwe na działanie większości leków cytostatycznych (9, 10, 23, 26, 32). W zależności od ingerencji w proliferację komórkową leki cytostatyczne dzielą się na trzy grupy: 85

3 ryc. archiwum autorów Ryc. 1. Miejsca wprowadzania kapsuł stosowanych w nowatorskim leczeniu guzów gruczołu sutkowego u suk 1. nieswoiste niszczą komórki nowotworowe we wszystkich fazach cyklu; 2. swoiste dla cyklu niszczą przede wszystkim komórki znajdujące się w cyklu komórkowym, znacznie słabiej działają na komórki w fazie G 0 ; 3. swoiste dla fazy niszczą komórki znajdujące się w określonej fazie cyklu (23). Stosunkowo nowatorską metodę chemioterapii nowotworów gruczołu sutkowego u suk, polegającą na ogniskowaniu aktywności cyklofosfamidu w obrębie guza przy pomocy mikrokapsułek zawierających komórki wydzielające enzym cytochromu P450, przedstawiła Wojciechowski (34). W badaniach tych zastosowano komórki pochodzące z ludzkiego klonu komórkowego 22P1G wydzielającego cytochrom P450, cechujący się zdolnością przekształcania nietoksycznego cyklofosfamidu (prolek) do aktywnych związków działających przeciwnowotworowo. Zawierały one szczurzy gen CYP2B1 pod kontrolą promotora CMV w wektorze pochodnym pbr322, który został do nich wprowadzony drogą transdukcji. W celu ochrony komórek przed atakiem immunologicznym zostały one zamknięte w mikrokapsułkach (CapCell ). Kapsułki te, chroniąc genetycznie zmodyfikowane allogeniczne komórki przed systemem immunologicznym gospodarza, miały za zadanie wydłużenie ich życia (4). Cechowały się one wysoką mechaniczną wytrzymałością. Cap- Cell były wstrzykiwane przez igły motylkowe (G17) i strzykawki o pojemności 2 ml w 5 miejsc: w 4 równo od siebie oddalone miejsca na obwodzie guza i w 1 miejsce na jego szczycie (ryc. 1). W dniu 0. (dzień rozpoczynający terapię) chorym sukom implantowano mikrokapsułki i wykonywano pomiar wielkości guza nowotworowego. W 2., 9., 22. i 29. dniu terapii wykonywano dożylne wlewy cyklofosfamidu w dawce 7 mg/kg, badania laboratoryjne krwi i moczu oraz pomiar wielkości guza nowotworowego z jednoczesną oceną wystąpienia odczynu lokalnego w miejscu implantacji CapCell. Po 4 tygodniach przerwy, w 57. dniu terapii u leczonych suk, wykonywano badanie kliniczne, badania laboratoryjne krwi i moczu oraz ostatni pomiar wielkości guza wraz z oceną lokalnego odczynu zapalnego w miejscu implantacji mikrokapsułek. Następnie dokonywano resekcji guza. Analiza uzyskanych danych wykazała, iż komórki ludzkiego klonu 22P1G wydzielające cytochrom P450 przekształcają cyklofosfamid (prolek) do aktywnych związków, które działają na guzy gruczołu sutkowego u suk, prowadząc do ich regresji. Dzięki zastosowaniu takiego schematu leczenia w przypadku 7 z 11 badanych guzów uzyskano redukcję masy guza o ponad 50%. Zastosowana terapia, polegająca na podniesieniu stężenia aktywnych metabolitów cyklofosfamidu w obrębie guza, jest więc zdecydowanie bardziej skuteczna w porównaniu do klasycznego zastosowania tego proleku i nie zwiększa jego działania ubocznego. Zahamowanie angiogenezy nowotworowej jest nowym celem terapii przeciwnowotworowych. Okazało się, że oprócz preparatów bezpośrednio ingerujących w kontrolę procesu tworzenia nowych naczyń krwionośnych również szeroko stosowane chemioterapeutyki, takie jak np. cyklofosfamid lub etopozyd, mogą wykazywać aktywność antyangiogenną. Niestety działanie antyangiogenne tych związków stosowanych w konwencjonalnej chemioterapii jest minimalizowane przez sposób jej podawania, ponieważ uczestniczące w angiogenezie komórki naczyń odbudowują się w czasie 2-3-tygodniowych przerw w podawaniu leków. Ponieważ okazuje się, że komórki biorące udział w angiogenezie są wrażliwe na wielokrotnie mniejsze stężenia chemioterapeutyków, zaproponowano codzienne doustne podawanie niewielkiej dawki leków. Chemioterapia metronomiczna, bo tak nazwano to nowe podejście terapeutyczne, mimo podobnej skuteczności stanowi obiecującą strategię leczenia, ponieważ jej stosowanie związane jest ze znacznie mniejszą toksycznością niż w konwencjonalnej chemioterapii opartej na stosowaniu maksymalnej tolerowanej dawki. Możliwość doustnego przyjmowania preparatów, a także brak konieczności hospitalizacji zwiększają komfort leczenia i dają możliwość znacznego obniżenia kosztów terapii (3). Chemioterapia neoadiuwantowa to chemioterapia stosowana przed zabiegiem chirurgicznym, mająca na celu zmniejszenie masy guza, przez co jego usunięcie staje się łatwiejsze. Przy raku gruczołu sutkowego u suk jest to kwestia dyskusyjna (skuteczność jest nieznaczna). W terapii neoadiuwantowej w przypadku guzów sutka u suk może być zastosowana doksorubicyna. Terapia adiuwantowa polega na zastosowaniu chemioterapii po zabiegu chirurgicznym (jako uzupełnienie tego zabiegu). W przypadku guza sutka stosuje się cyklofosfamid, 5-fluorouracyl oraz doksorubicynę (4). Terapia genowa Naczelnym celem terapii genowej chorób uwarunkowanych genetycznie jest usuwanie ich przyczyn, a nie objawów. Można to osiągnąć poprzez komplementację defektu genetycznego, hamowanie lub korektę zmutowanego genu, modyfikację genetyczną komórek lub ich eliminację. Ta ostatnia metoda jest jedną z popularniejszych strategii stosowanych w leczeniu nowotworów. Komórki nowotworowe mogą być eliminowane bezpośrednio wtedy, gdy wprowadzony gen kodujący toksyczne białko ulegnie ekspresji w komórkach nowotworowych za sprawą swoistych promotorów. Do śmierci komórek nowotworowych można doprowadzić pośrednio, aktywując do swoistego ich zabijania komórki układu immu- 86

4 ONKOLOGIA nologicznego lub hamując unaczynienie nowotworu. Jeden z głównych nurtów immunoterapii dotyczy tworzenia szczepionek antyrakowych. Szczepionki te mają wzmocnić swoistą reakcję układu odpornościowego pacjenta na komórki nowotworowe. W tym celu komórki rakowe uzyskane od pacjenta (autologiczne) lub z linii komórkowych (allogeniczne) są in vitro modyfikowane genetycznie, dość często wprowadza się do nich geny cytokin (12). Innym przykładem immunoterapii w leczeniu nowotworów jest dostarczenie immunostymulujących genów, głównie cytokin, do tkanki guza in vivo. Ekspresja tych genów w komórkach guza poprawia prezentację jego antygenów dla układu immunologicznego i wzmaga powstawanie przeciwciał antyrakowych (22). Badania przedkliniczne z zastosowaniem takich szczepionek w mysim modelu raka okrężnicy przyniosły obiecujące rezultaty (7), jednak po użyciu tego typu szczepionki w przypadku raka piersi nie zaobserwowano odpowiedzi (15). Wydaje się, że immunoterapia z użyciem kilku rodzajów szczepionek będzie bardziej skuteczna niż z użyciem jednego rodzaju szczepionki. Natomiast szczepionki wywierające słabą odpowiedź układu immunologicznego mogą znaleźć zastosowanie jako terapia adiuwantowa po zabiegu chirurgicznym lub klasycznej chemioterapii w celu wyeliminowania pozostałych komórek rakowych. Do bezpośredniej likwidacji komórek nowotworowych dość często wykorzystuje się geny samobójcze i proapoptoczne. Oba rodzaje genów indukują apoptozę, z tym że typowe geny samobójcze kodują swoiste białka przekształcające nieaktywne proleki do toksycznych dla komórek metabolitów, natomiast drugi rodzaj genów koduje białka inicjujące procesy szlaku apoptozy. Toksyczne metabolity produkowane w zmodyfikowanych genetycznie komórkach docelowych dyfundują do najbliższego otoczenia, niszcząc sąsiadujące niezmodyfikowane komórki. Śmierć komórek nowotworowych doprowadza do uwolnienia antygenów, które, wzmagając odpowiedź układu immunologicznego, pozwalają na niszczenie odległych przerzutów. Dla zapewnienia swoistości ekspresji tylko w komórkach nowotworowych, z pominięciem prawidłowych, geny samobójcze umieszcza się pod promotorami swoiście indukowanymi przez swoiste czynniki transkrypcyjne, występujące w określonych rodzajach nowotworów. W leczeniu czerniaków geny terapeutyczne umieszczane są pod kontrolą promotorów dla tyrozynazy, która wydzielana jest głównie przez komórki czerniaka. Kolejna, szybko rozwijająca się metoda terapii genowej nowotworów wykorzystuje wirusy onkolityczne, które zostały genetycznie zmodyfikowane tak, aby rozpoznawały i niszczyły komórki nowotworowe, nie szkodząc jednocześnie pozostałym, prawidłowym komórkom organizmu. Wirusy onkolityczne, namnażając się w komórkach nowotworowych, indukują ich śmierć w wyniku nagromadzenia się cytotoksycznych białek, które doprowadzają do lizy komórki. Do tego 87

5 celu używa się wirusów ospy krowiej, adenowirusów, herpeswirusów, reowirusów i wirusa choroby Newcastle. W większości przypadków wirusy te zostały wybrane z powodu ich naturalnej zdolności do zakażania komórek rakowych. Jednym z dodatkowych kryteriów predysponujących dany wirus do zastosowania w terapii jest szybkość jego replikacji, która musi być większa od tempa wzrostu komórek rakowych (34). Eksperymenty z użyciem wirusów w terapii nowotworów wykazały ich ogromne zalety, ale również słabe strony uniemożliwiające ich zastosowanie na szeroką skalę w leczeniu nowotworów u ludzi. Większość osób posiada przeciwciała przeciwko tym wirusom, co powoduje ich niszczenie przez układ immunologiczny, zanim zdążą zainfekować komórki. Z uwagi na duże ryzyko związane z zastosowaniem wirusów w terapii przeciwnowotworowej, koszty prowadzenia badań klinicznych w fazie I i II są bardzo kosztowne. Pacjenci z rakiem piersi i prostaty, u których zastosowano terapeutycznie wirusa krowianki, wymagali hospitalizacji i izolacji, mającej na celu wyeliminowanie zagrożenia dla reszty populacji. Podsumowanie Reasumując, należy stwierdzić, iż nowatorskie metody nieinwazyjnej terapii nowotworów gruczołu sutkowego w medycynie weterynaryjnej będą zyskiwały na znaczeniu, a uzyskanie pozytywnych wyników ich skuteczności na zwierzętach jest zawsze punktem wyjścia do ich wdrożenia w medycynie ludzkiej. Piśmiennictwo 1. Adamu D.: Ocena patomorfologiczna i klasyfi kacja samoistnych nowotworów u psów. Med. Wet., 1992, 48, Bostock D.E.: Canine and feline mammary neoplasms. Br. Vet. J., 1986, 142, Bujak A., Kałas W.: Chemioterapia metronomiczna jako nowa strategia leczenia chorób nowotworowych. Postępy Hig. Med. Dosw., 2008, 62, Chun R., Garrett L., MacEwen E.G.: Cancer Chemotherapy. Small Animal Clinical Oncology. W.B. Saunders Company, Philadelphia, Dautzenberg H., Schuldt U., Grasnick G.: Development of cellulose sulfate-based polyelectrolyte complex microcapsules for medical applications. Ann. NY Acad. Sci., 1999, 875, Gillette E.L.: Alternative treatments for solid tumors. Small Animal Clinical Oncology. W.B. Saunders Company, Philadelphia Greiner J.W., Zeytin H., Anver M.R., Schlom J.: Vaccine-based therapy directed against carcinoembryonic antigen demonstrates antitumor acivity on spontaneous intestinal tumors in the absence of autoimmunity. Cancer Res., 2002, 62, Houszka M., Kaszubkiewicz C.: Nowotwory zwierząt domowych. Med. Wet., 1969, 25, Kania B.F.: Leki przeciwnowotworowe stosowane u zwierząt. Część I. Nowa Weterynaria, 1997, 2, Kania B.F.: Leki przeciwnowotworowe [W:] Chemioterapia weterynaryjna. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa Kłaczyński W.: Skuteczność preparatu Tamoxifen-Hexal w nowotworach u psów. Med. Weter., 1998, 54, Kowalczyk D.W., Wysocki P.J., Mackiewicz A.: Cancer immunotherapy using cells modifi ed with cytokine genes. Acta Biochim Pol., 2003, 50, LaRue S.M., Gillette E.L.: Radiation therapy. Small Animal Clinical Oncology. W.B. Saunders Company, Philadelphia Malicka E., Piusiński W., Sendecka H.: Nowotwory psów stwierdzane w badaniach anatomopatologicznych w latach Med. Wet., 1996, 52, Marshall J.L., Hoyer R.J., Toomey M.A.: Phase I study in advanced cancer patients of a diversifi ed prime- and -boost vaccination protocol using recombinant vaccinia virus and recombinant nonreplicating avipox virus to elicit anti-carcinoembryonic antigen immune responses. J. Clin. Oncol., 2000, 18, Mazur G.: Immunologiczne aspekty chemioterapii nowotworów. Zarys chemioterapii nowotworów narządowych i układowych. Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr hab. med. Krystyny Orzechowskiej- Juzwenko. Volumed, Wrocław Michalska Z.: Obserwacje nad dynamiką rozwoju samoistnych nowotworów psów. Med. Wet., 1975, 30, Morrison W.B.: Selecting the best cancer treatment. Cancer in dogs and cats: Medical and surgical management. Williams & Wilkins, Baltimore Morrison W.B.: Chemotherapy [W:] Cancer in dogs and cats: Medical and surgical management. Williams & Wilkins, Baltimore Moulton J.E.: Tumors of the mammary gland. Tumors in Domestic Animals. University of California Press, Berkeley and Los Angeles Muto T., Wakui S., Takahashi H.: P53 gene mutations occuring in spontaneous benign and malignant mammary tumors of the dog. Vet. Pathol., 2000, 37, Nawrocki S., Wysocki P.J., Mackiewicz A.: Genetically modified tumour vaccines: an obstacle race to break host tolerance to cancer. Expert Opin. Biol. Ther., 2001, 1, Orzechowska-Juzwenko K.: Podstawy teoretyczne i ogólne zasady współczesnej chemioterapii nowotworów. Zarys chemioterapii nowotworów narządowych i układowych. Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr hab. med. Krystyny Orzechowskiej-Juzwenko, Volumed, Wrocław Płużańska A., Potemski P.: Hormonoterapia nowotworów narządowych. Zarys chemioterapii nowotworów narządowych i układowych. Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr hab. med. Krystyny Orzechowskiej-Juzwenko, Volumed, Wrocław Ratajska-Michalczak K.: Występowanie nowotworów gruczołu mlekowego u suk. Med. Wet., 1980, 45, Rutteman G.R., Withrow S.J., MacEwen E.G.: Tumors of the mammary gland. Small animal clinical oncology. W.B. Saunders Company, Philadelphia Schafer K.A., Kelly G., Schrader R.: A canine model of familial mammary gland neoplasia. Vet Pathol., 1998, 35, Sobczak-Filipiak M., Malicka E.: Metody immunocytochemiczne w diagnostyce nowotworów gruczołu mlekowego suk. Życie Wet., 1999, 74, Szczubiał M., Łopuszyński W.: Rokowanie przy nowotworach złośliwych gruczołu mlekowego suk. Med. Wet., 2002, 58, Szczubiał M., Wawron W.: Nowotwory gruczołu mlekowego u suk. Cz. 1. Etiologia, objawy kliniczne, rozpoznawanie. Mag. Wet., 1999, 8, Szczubiał M., Wawron W.: Nowotwory gruczołu mlekowego u suk. Cz. 2. Rokowanie, leczenie i zapobieganie. Mag. Wet., 1999, 8, Szreniawski Z.: Leki onkostatyczne. Farmakologia. Podstawy farmakoterapii i farmakologii klinicznej. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa Zembrzycka H., Borkowska E.: Analiza występowania i przebiegu choroby nowotworowej u psów. Med. Wet. 1976, 30, Wojciechowski M.: Zastosowanie komórek wydzielających cytochrom P450 aktywujący cyklofosfamid w terapii guzów gruczołu sutkowego u suk. Praca doktorska, Lublin dr hab. Łukasz Adaszek Katedra Epizootiologii i Klinika Chorób Zakaźnych Wydział Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Lublin, ul. Głęboka 30 88