Blandyna Zajdler. Przyroda. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

Transkrypt

1 Blandyna Zajdler Przyroda Przewodnik metodyczny dla nauczyciela 4

2 Redaktor serii Beata Zawistowska Redaktor prowadzący Anna Ostrowska Redakcja merytoryczna Anna Ostrowska, Małgorzata Struczewska, Beata Zawistowska Redakcja językowa Anna Kołat Korekta Ludmiła Wiorek Redakcja artystyczna Magdalena Sarnot-Wrzecionowska Projekt i koncepcja artystyczna Futu Creative / Kay Humelt i Rafał Kwiczor Skład komputerowy Oficyna Wydawnicza Pegaz / Rafał Kulig Karolina Połosak Fotoedycja Grzegorz Wrzecionowski Redakcja techniczna Paweł Kowalski Opracowanie kartograficzne CartoTeam Projekt okładki Futu Creative Ilustracje Iga Gawrońska s. 177, Anna Górnicka s. 175, Kay Humelt s. 169, Olga Kawacińska s. 68, 142, Joanna Ławniczak s. 166, Renata Motyka s. 149, Daniel Wawrzyniec s , 158 Wydawca oświadcza, że dołożył wszelkich starań, aby dotrzeć do wszystkich właścicieli i dysponentów praw autorskich. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie publikacji w całości lub we fragmentach bez zgody wydawnictwa zabronione. Grupa MAC S.A ISBN Grupa MAC S.A Kielce, ul. Witosa 76 tel , faks: kontakt@mac.pl,

3 Spis treści Wprowadzenie 4 Rozkład materiału 6 Przedmiotowe zasady oceniania 31 Scenariusze lekcji i karty pracy 43 Scenariusze lekcji. Dział 1. Ja i przyroda 43 Scenariusze lekcji. Dział 2. Cztery strony świata 50 Scenariusze lekcji. Dział 3. Pogoda i jej składniki 60 Scenariusze lekcji. Dział 4. Moje ciało 70 Scenariusze lekcji. Dział 5. Moje zdrowie i bezpieczeństwo 84 Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 97 Scenariusze lekcji. Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 118 Karty pracy 134 3

4 Wprowadzenie Oddajemy w Państwa ręce przewodnik metodyczny, który jest kompleksowym opracowaniem pozwalającym sprawnie i efektywnie planować pracę na lekcjach przyrody w klasie 4. Jest to publikacja wchodząca w skład pakietu Przyroda kl. 4, przygotowanego do nowej podstawy programowej (załącznik nr 2 do Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej [ ], Dz.U. z 2017 r., poz. 356). Podstawa programowa, przyjęta w 2017 roku, wprowadza istotne zmiany w zakresie nauczania przyrody w szkole podstawowej z przedmiotu nauczanego przez 3 lata po 3 godziny w klasach 46 stała się przedmiotem nauczanym jedynie w klasie 4, w zakresie 2 godzin tygodniowo. Ogólne założenia nowej podstawy programowej można przedstawić następująco: stopniowe wprowadzanie podstaw geografii i biologii poprzez obserwacje i doświadczenia, poznawanie środowiska najbliższej okolicy: rozpoznawanie i podawanie nazw występujących organizmów oraz dostrzeganie zależności między nimi, kształtowanie umiejętności w zakresie obserwacji bezpośredniej w terenie, a także obserwacji pośredniej, kształtowanie umiejętności dokumentowania prowadzonych obserwacji i badań, a także prezentacji efektów swojej pracy, kształtowanie umiejętności orientacji w terenie poprzez posługiwanie się planem i mapą, kształtowanie umiejętności właściwego reagowania w razie kontaktu z organizmami zagrażającymi życiu i zdrowiu, kształtowanie postawy badawczej. Twórcy podstawy położyli nacisk na umożliwienie uczniowi poznania najbliższego otoczenia kraj obrazu najbliższej okolicy i zależności, które w nim występują poprzez obserwację i badanie, ale także doświadczanie i kształtowanie umiejętności komunikowania się z innymi. Nacisk jest położony na bezpieczeństwo, w tym unikanie zagrożeń ze strony używek oraz niebezpiecznych organizmów, a także na zagadnienia dotyczące budowy i higieny ciała oraz właściwej dbałości o własny organizm. Podstawa nakłada na nauczycieli przyrody obowiązek wprowadzenia uczniów w trudny okres dojrzewania płciowego; przygotowanie ich do zmian zachodzących w tym okresie w organizmach dziewcząt i chłopców. Treści w podstawie programowej podzielono na 7 działów tematycznych, w których umieszczone są w równym stopniu zagadnienia biologiczne i geograficzne. W niewielkim stopniu występują treści z dziedziny fizyki i chemii. Ogólna tematyka poszczególnych działów podstawy programowej przedstawia się następująco: I. Sposoby poznawania przyrody: Obserwacje i doświadczenia w poznawaniu przyrody. Przyrządy wykorzystywane w poznawaniu przyrody. Źródła wiedzy o przyrodzie. Zmysły niezbędne do prowadzenia obserwacji przyrodniczych. Zasady bezpieczeństwa podczas zajęć w terenie. II. Orientacja w terenie: Widnokrąg. Kierunki na widnokręgu i sposoby ich wyznaczania. Miejsca wschodu, górowania i zachodu Słońca. Zależność między wysokością górowania Słońca a długością i kierunkiem cienia. Zmiany w położeniu Słońca nad widnokręgiem w ciągu doby i w ciągu roku. Plan i mapa. Legenda mapy. Kierunki na planie i mapie. III. Pogoda, składniki pogody, obserwacje pogody: Pogoda i jej składniki. Przyrządy służące do pomiaru składników pogody. Zjawiska pogodowe. Stany skupienia wody. IV. Ja i moje ciało: Wybrane układy budujące ciało człowieka i ich rola w organizmie. Zmiany zachodzące w organizmach dziewcząt i chłopców w okresie dojrzewania płciowego. Higiena ciała i otoczenia. 4 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

5 V. Ja i moje otoczenie: Bezpieczny wypoczynek. Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach. Choroby; zapobieganie chorobom. Różnorodne substancje i ich znaczenie w życiu codziennym. Rośliny trujące, zwierzęta niebezpieczne, zasady postępowania w przypadku kontaktu z nimi. Uzależnienia, w tym od internetu i telefonu komórkowego; niebezpieczeństwa z nimi związane. Zasady zdrowego stylu życia. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy: Formy ukształtowania powierzchni terenu. Składniki przyrody nieożywionej (skały, wody) i ożywionej (roślinność, zwierzęta). Warunki życia na lądzie. Przystosowanie organizmów do życia w środowisku lądowym. Las, łąka, pole uprawne i ich charakterystyczne organizmy. Warunki życia w wodzie. Organizmy wodne. Przystosowanie organizmów do życia w środowisku wodnym. VII. Środowisko antropogeniczne najbliższej okolicy i jego krajobrazy: Składniki środowiska związane z działalnością człowieka. Cechy krajobrazu współczesnego. Przemiany krajobrazu i ich ocena. Taki sam podział prezentowanych treści zastosowaliśmy w podręczniku Przyroda, kl. 4. W podręczniku wydzielono 49 tematów, których realizację proponujemy przeprowadzić na 55 jednostkach lekcyjnych. W tej liczbie mieszczą się również lekcje powtórzeniowe po działach tematycznych. Podręcznikowi towarzyszą następujące elementy obudowy: dla ucznia: zeszyt ćwiczeń, dla nauczyciela: program nauczania, sprawdziany po każdym dziale z kartą odpowiedzi i propozycją punktacji w wersji A i B oraz dla uczniów o obniżonych wymaganiach edukacyjnych w wersji C, testy diagnozujące: na początek klasy 4 i na zakończenie klasy 4 (na stronie internetowej Wydawnictwa multibook oraz przewodnik metodyczny. Przewodnik metodyczny zawiera: Rozkład treści nauczania ściśle skorelowany z podstawą programową kształcenia ogólnego zatwierdzoną przez MEN; jest spójny z podręcznikiem, odnosi się do treści, które się w nim znajdują; zawiera szereg elementów pomocnych w codziennej pracy nauczyciela, jak hasłowo wypunktowany zakres tematyczny każdej lekcji; oczekiwane osiągnięcia ucznia, warunki i sposoby osiągania celów oraz propozycję aktywności ucznia, odniesienie do podstawy programowej. Przedmiotowe zasady oceniania propozycja wymagań na poszczególne oceny szkolne; można je traktować jako punkt odniesienia, nie należy zbyt sztywno przestrzegać zawartych w nich wymagań, gdyż uczniowie mają różne możliwości, które zna w pełni tylko nauczyciel bezpośrednio pracujący z daną klasą. Scenariusze wszystkich lekcji (w tym lekcji terenowych) to pełne scenariusze, w których bardzo przydatnym elementem są informacje zawarte w części wstępnej: utrwalamy (pojęcia i zagadnienia z poprzedniej lekcji); pytamy (propozycja pytań skorelowanych z podstawą programową, celami poprzedniej lekcji oraz treściami zawartymi w podręczniku); wprowadzamy (wypunktowane pojęcia dotyczące tematu nowej lekcji); komentarz merytoryczny (informacje wyjaśniające i pogłębiające tematykę nowej lekcji w celu ułatwienia pracy nauczycielowi). Scenariusze lekcji są opracowane w sposób tradycyjny, to znaczy zawierają propozycję przebiegu części wstępnej i nawiązania do tematu nowej lekcji. Część zasadnicza zawiera propozycje ćwiczeń, doświadczeń oraz obserwacji, a także wskazanie sposobu ich przeprowadzenia. Zamieszczono w niej także spodziewane obserwacje i wnioski do doświadczeń opisanych w podręczniku. W scenariuszach znajdują się odniesienia do kart pracy, w których jest miejsce na samodzielną pracę ucznia. W części podsumowującej zaproponowano sposób sprawdzenia poziomu osiągnięcia celów lekcji. Karty pracy do każdej lekcji urozmaicają działania ucznia na lekcji i ułatwiają pracę nauczycielowi. Można je w dowolnym momencie skserować i przygotować w stosownej liczbie. Zostały tak przygotowane, aby po powiększeniu podczas kserowania do formatu A4, wielkość czcionki była odpowiednia dla ucznia klasy 4. W kartach pracy znajdują się tradycyjne ćwiczenia utrwalające wiedzę i umiejętności wprowadzane na danej lekcji. Można je wykorzystać np. jako krótką kartkówkę na lekcji następnej, a także w części podsumowującej lekcji jako utrwalenie materiału. Wprowadzenie 5

6 Rozkład materiału Treści kształcenia i wymagania szczegółowe w podziale na 55 jednostek lekcyjnych, w tym zajęcia w terenie Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji Treści nauczania w podręczniku Oczekiwane osiągnięcia ucznia Warunki i sposoby realizacji Aktywności ucznia Dział 1. Ja i przyroda 1.1. Poznaję przyrodę 1. Poznaję przyrodę przedmioty szkolne wchodzące w skład przyrody; obserwacje i doświadczenia w poznawaniu przyrody; źródła wiedzy o przyrodzie; zasady korzystania z różnych źródeł wiedzy; zmysły niezbędne do prowadzenia obserwacji przyrodniczych. wyjaśnia, w jaki sposób można poznawać przyrodę; wymienia zmysły niezbędne do prowadzenia obserwacji przyrodniczych; wymienia różne źródła wiedzy o przyrodzie; wyjaśnia, dlaczego podczas obserwacji należy przestrzegać kodeksu przyrodnika. Przeprowadzenie pogadanki na temat zasad pracy na lekcjach przyrody, ustalenie kontraktu. Omówienie metod pracy na lekcjach przyrody, m.in. działań praktycznych takich, jak obserwacja i pomiar, oraz metod aktywizujących (np. gier dydaktycznych). Wskazanie roli zmysłów podczas obserwacji przyrodniczych. korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody 2. Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody przyrządy wykorzystywane w poznawaniu przyrody (np. lupa, lornetka, taśma miernicza, linijka, kompas); zasady korzystania z przyrządów niezbędnych podczas obserwacji przyrody. opisuje sposoby poznawania przyrody; podaje przykłady zmysłów niezbędnych do prowadzenia obserwacji przyrodniczych; stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji przyrodniczych. Zademonstrowanie przyrządów przyrodnika i omówienie możliwości ich wykorzystania podczas obserwacji przyrodniczych. Wyjaśnienie, jak należy odczytywać wyniki pomiarów. Przeprowadzenie obserwacji z wykorzystaniem lupy. Z uczniami szczególnie zainteresowanymi można przeprowadzić obserwacje mikroskopowe. korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie; posługuje się przyrządami stosowanymi w poznawaniu przyrody podczas prowadzonych pomiarów, obserwacji i doświadczeń Moje pierwsze obserwacje i doświadczenia 3. Moje pierwsze obserwacje obserwacje jako jedna z metod badawczych przyrody; instrukcje do prowadzenia obserwacji. stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji przyrodniczych; wymienia obserwacje, jako sposoby poznawania przyrody; Wyjaśnienie, że obserwacje prowadzone samodzielnie i z pomocą nauczyciela są ważnym źródłem informacji przyrodniczych. Wskazanie roli dokumentacji w postaci opisu, notatki, podaje przykłady dokumentowania obserwacji przyrodniczych; planuje i przeprowadza samodzielnie i z pomocą nauczyciela obserwacje Wymagania szczegółowe z PP I. Sposoby poznawania przyrody. 1) opisuje sposoby poznawania przyrody, podaje różnice między doświadczeniem a obserwacją; 3) podaje przykłady wykorzystania zmysłów do prowadzenia obserwacji przyrodniczych; 6) korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie. I. Sposoby poznawania przyrody. 2) podaje nazwy przyrządów stosowanych w poznawaniu przyrody, określa ich przeznaczenie (lupa, kompas, taśma miernicza). I. Sposoby poznawania przyrody. 4) stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji i doświadczeń przyrodniczych; 6 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

7 podaje nazwy przyrządów stosowanych podczas obserwacji przyrody; przeprowadza obserwacje zgodnie z instrukcją; stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji przyrodniczych. fotografii lub rysunku w prowadzonych obserwacjach przyrodniczych. Wskazanie, jak czytać w podręczniku instrukcje Przekonaj się oraz omówienie na podstawie Przekonaj się Obserwacja rozwoju fasoli, jak można obserwować i dokumentować rozwój fasoli. przyrodnicze, np. zwierząt i roślin w szkolnej pracowni przyrodniczej, obserwacje nieba, obserwacje najbliższego otoczenia szkoły Moje pierwsze obserwacje i doświadczenia 4. Moje pierwsze doświadczenia przyrodnicze metody badawcze; różnice między doświadczeniem i obserwacją; instrukcje do prowadzenia doświadczeń przyrodniczych. wymienia doświadczenia, jako sposoby poznawania przyrody; wymienia zmysły niezbędne do prowadzenia obserwacji i doświadczeń przyrodniczych; wymienia różne źródła wiedzy o przyrodzie; stosuje zasady bezpieczeństwa podczas doświadczeń przyrodniczych. Wyjaśnienie, że obserwowanie oraz doświadczenia i eksperymenty również dostarczają informacji o zjawiskach zachodzących w przyrodzie. Wyjaśnienie roli dokumentacji doświadczenia przyrodniczego. Wskazanie, jak czytać w podręczniku instrukcje Krok po kroku na podstawie Jak przeprowadzać doświadczenia? Zwrócenie uwagi na etapy doświadczenia przyrodniczego, w tym stawianie hipotezy, na podstawie Przekonaj się Czy kwiaty cięte pobierają wodę? planuje i przeprowadza samodzielnie i z pomocą nauczyciela doświadczenia przyrodnicze Podsumowanie działu 1 5. Powtórzenie wiadomości z działu 1. Wiadomości i umiejętności z działu 1. Wymagania szczegółowe I punktu podstawy programowej. Dział 2. Cztery strony świata 2.1. Zdobywam wiedzę o widnokręgu 6. Czym jest widnokrąg? (lekcja w terenie) pojęcie widnokrąg; wielkość widnokręgu, obserwacje na widnokręgu. wyjaśnia, co to jest widnokrąg; opisuje kształt widnokręgu; wyjaśnia, jak się zmienia widnokrąg, kiedy obserwator zmienia miejsce obserwacji; Zapoznanie uczniów z pojęciem widnokrąg i sposobami obserwacji na widnokręgu. Uświadomienie im, że obszar widnokręgu zmienia się wraz z wysokością im wyżej znajduje się obserwator, tym większy obszar może objąć wzrokiem. wskazuje w terenie widnokrąg; wyjaśnia, jak zmienia się widnokrąg wraz ze zmianą miejsca obserwacji. 5) wymienia różne źródła wiedzy o przyrodzie. I. Sposoby poznawania przyrody. 1) opisuje sposoby poznawania przyrody, podaje różnice między doświadczeniem a obserwacją; 4) stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji i doświadczeń przyrodniczych; 5) wymienia różne źródła wiedzy o przyrodzie. II. Orientacja w terenie. 1) opisuje przebieg linii widnokręgu, wymienia nazwy kierunków głównych. Rozkład materiału 7

8 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 2.2. Poznaję kierunki geograficzne 7. Poznaję kierunki geograficzne 2.3. Wędrówka Słońca nad widnokręgiem 8. Wędrówka Słońca nad widnokręgiem (opcjonalnie lekcja w terenie) Treści nauczania w podręczniku kierunki główne, ich nazwy polskie i międzynarodowe; wyznaczanie kierunków głównych w terenie; kierunki pośrednie sposoby wyznaczania kierunków geograficznych. droga Słońca nad widnokręgiem w ciągu doby i w ciągu roku; miejsca wschodu, górowania i zachodu Słońca w ciągu dnia i w ciągu roku; Oczekiwane osiągnięcia ucznia uzasadnia, że widnokrąg zmienia się w momencie zmiany miejsca obserwacji. wymienia nazwy kierunków głównych; wyznacza kierunki główne za pomocą kompasu; podaje nazwy kierunków głównych na widnokręgu; wyznacza kierunki na widnokręgu za pomocą kompasu i kierunek północny za pomocą gnomonu; wskazuje kierunki geograficzne w terenie; wymienia kierunki pośrednie; wymienia kierunki główne, używając nazw polskich i ich skrótów w języku angielskim; wyjaśnia, jak wyznaczyć kierunki w terenie bez użycia przyrządów, a tylko obserwując przyrodę; wyznacza kierunki w terenie za pomocą Słońca i Gwiazdy Polarnej. wskazuje położenie Słońca nad widnokręgiem w ciągu doby; obserwuje pozorną wędrówkę Słońca w ciągu doby; Warunki i sposoby realizacji Uczniowie analizują rysunek w podręczniku na s. 23 oraz infografikę na s. 24 (Jak się zmienia widnokrąg wraz ze zwiększaniem wysokości obserwacji?). Zapoznanie uczniów ze sposobami wyznaczania głównych kierunków geograficznych za pomocą kompasu oraz kierunku północnego za pomocą gnomonu. Ważnym elementem lekcji jest omówienie etapów wyznaczania kierunków głównych za pomocą gnomonu i kompasu. Można skorzystać z materiału Krok po kroku w podręczniku na s. 28 Wyznaczanie kierunków geograficznych za pomocą obserwacji cienia (gnomonu, osoby). Pogadanka na temat pozornej drogi Słońca nad widnokręgiem dobrze gdyby była wspierana animacją pokazującą zmianę długości cienia w ciągu doby i w ciągu roku. Aktywności ucznia wyznacza kierunki główne w terenie; wskazuje na widnokręgu kierunki główne, wymienia kierunki pośrednie; poszukuje w różnych źródłach informacji na temat innych sposobów wyznaczania kierunków w terenie; buduje prosty kompas opis w podręczniku na s. 29 Przekonaj się (Czy można samodzielnie zrobić kompas?). wyznacza kierunek północny za pomocą kompasu oraz za pomocą gnomonu, a następnie określa pozostałe kierunki geograficzne; Wymagania szczegółowe z PP II. Orientacja w terenie. 1) opisuje przebieg linii widnokręgu, wymienia nazwy kierunków głównych; 2) wyznacza kierunki główne za pomocą kompasu oraz kierunek północny za pomocą gnomonu i wskazuje je w terenie. II. Orientacja w terenie. 9) wyjaśnia zależność między wysokością Słońca a długością i kierunkiem cienia; 10) opisuje zmiany 8 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

9 2.4. Poznaję plan i mapę 9. Poznaję plan i mapę 2.5. Elementy mapy 10. Elementy mapy pojęcia: doba, dzień, noc, górowanie Słońca, południe słoneczne, wschód słońca, zachód Słońca; zależność długości cienia od pory dnia i pory roku; pojęcie pozorna wędrówka Słońca nad widnokręgiem. plan małych i dużych obiektów i przedmiotów; rysowanie planu małego przedmiotu; zasady rysowania planu przedmiotu; mapa; legenda mapy, czytanie planu i mapy. rodzaje map; legenda mapy, znaki w legendzie; planowanie wycieczki na podstawie map. wskazuje na widnokręgu miejsca wschodu i zachodu Słońca; wskazuje w terenie oraz na schemacie (lub horyzontarium) miejsca wschodu, zachodu i górowania Słońca w ciągu dnia i w różnych porach roku; wyjaśnia zależność między wysokością Słońca nad widnokręgiem a długością cienia; opisuje zmiany w położeniu Słońca nad widnokręgiem w ciągu doby i w ciągu roku; wyjaśnia pojęcie pozorna wędrówka Słońca nad widnokręgiem. rysuje plan dowolnego przedmiotu; odczytuje informacje z legendy planu; wymienia czynności umożliwiające sprawne narysowanie planu; wskazuje różnice między planem a mapą; wyjaśnia, że plan i mapę rysuje się w zmniejszeniu; wyjaśnia, w jakich sytuacjach znajomość rysowania planów jest przydatna. wymienia rodzaje map, np. topograficzna, turystyczna; rozpoznaje znaki topograficzne w legendzie mapy: punktowe, liniowe, powierzchniowe; wyjaśnia, co zawiera legenda mapy; Poruszane zagadnienia na lekcji to: zmiany związane z pozorną wędrówką Słońca nad widnokręgiem, południe słoneczne, górowanie Słońca, zachód i wschód Słońca. Pokaz nauczyciela z wykorzystaniem globusa i latarki pozwoli uczniom odpowiedzieć na pytanie: Dlaczego na Ziemi występuje dzień i noc? Wyjaśnienie, co to jest plan. Uczeń rysuje plan małego przedmiotu, np. gumki, temperówki. Uczeń korzysta z opisu umieszczonego w podręczniku na s. 36 Krok po kroku (Jak narysować plan przedmiotu?). Rozmowa z uczniem o planie i jego zastosowaniu w praktyce. Wyjaśnienie, co to jest mapa i jak czytać mapę, korzystając z jej legendy. Podczas lekcji należy zaprezentować uczniom różne rodzaje map i wyjaśnić ich przeznaczenie, a także zapoznać z legendą mapy i znakami, które się w niej znajdują. wskazuje w terenie oraz na schemacie (lub horyzontarium) miejsca wschodu, zachodu i górowania Słońca w ciągu dnia i w różnych porach roku. rysuje plan dowolnego przedmiotu, korzystając z tekstu Krok po kroku (Jak narysować plan przedmiotu?) podręcznik, s. 36. czyta znaki znajdujące się w legendzie mapy; korzysta z planu lub mapy podczas planowania wycieczki. w położeniu Słońca nad widnokręgiem w ciągu doby i w ciągu roku; 11) wskazuje w terenie oraz na schemacie (lub horyzontarium) miejsca wschodu, zachodu oraz górowania Słońca w ciągu dnia i w różnych porach roku. II. Orientacja w terenie. 3) podaje różnice między planem a mapą; 4) rysuje plan różnych przedmiotów. II. Orientacja w terenie. 6) odczytuje informacje z planu i mapy, posługując się legendą; 8) korzysta z planu i mapy wielkoskalowej podczas planowania wycieczki. Rozkład materiału 9

10 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 2.6. Jak korzystać z map? 11. Jak korzystać z map? 2.7. Podsumowanie działu Powtórzenie wiadomości z działu 2 Treści nauczania w podręczniku Oczekiwane osiągnięcia ucznia Warunki i sposoby realizacji Aktywności ucznia opisuje środowisko przyrodnicze wybranego obszaru, korzystając z mapy; odczytuje informacje z mapy, posługując się legendą; czyta mapę identyfikuje znaki na mapie z opisami w legendzie; odczytuje informacje z mapy, posługując się legendą; planuje instrukcję ułatwiającą czytanie wybranego fragmentu mapy; planuje wycieczkę po nieznanym terenie, korzystając z planu i mapy. Należy wyjaśnić uczniom, co to znaczy czytać mapę, objaśnić rolę znaków graficznych znajdujących się w legendzie mapy. Przykładowe znaki i ich podział umieszczono w podręczniku na s. 40. Uczeń, planując wycieczkę, może korzystać z tekstu w podręczniku na s. 41 Krok po kroku (Jakie mapy zabrać na dłuższą wycieczkę?) sposoby korzystania z mapy; orientowanie mapy za pomocą kompasu i za pomocą obiektów znajdujących się w terenie; ocena i pomiar odległości w terenie; szkic (np. okolicy szkoły). wyjaśnia, co to znaczy zorientować mapę; wymienia sposoby pomiaru odległości w terenie; wyjaśnia, co to jest szkic; wyjaśnia, co to znaczy zorientować mapę; podaje różnice miedzy szkicem, planem a mapą; orientuje mapę za pomocą kompasu i obiektów terenowych; podaje różnice między szkicem a planem i mapą; korzysta z planu i mapy wielkoskalowej podczas planowania wycieczki. Podczas lekcji następuje utrwalenie pojęć: orientowanie mapy i czytanie mapy. Podczas wyjścia przed szkołę uczniowie, pracując w zespołach, wykonują szereg ćwiczeń opisanych w podręczniku na s. 4445: Krok po kroku (Orientowanie mapy w terenie za pomocą kompasu, Orientowanie mapy topograficznej za pomocą obiektów w terenie) oraz Krok po kroku Pomiar odległości w terenie, a także szkicują drogę (Jak narysować i opisać szkic drogi z domu do szkoły?). czyta plan i mapę; orientuje mapę za pomocą kompasu i obiektów w terenie; wykonuje szkic terenowy; planuje wycieczkę na podstawie mapy. Wiadomości i umiejętności z działu 2. Wymagania szczegółowe II punktu podstawy programowej. Wymagania szczegółowe z PP II. Orientacja w terenie. 7) wskazuje na planie i mapie miejsce obserwacji i obiekty w najbliższym otoczeniu szkoły. 10 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

11 Dział 3. Pogoda i pory roku 3.1. Pogoda i jej składniki. Temperatura powietrza 13. Pogoda i jej składniki. Temperatura powietrza pogoda, składniki pogody; temperatura powietrza i jej pomiar; zasada działania termometru cieczowego Zachmurzenie. Opady i osady atmosferyczne 14. Zachmurzenie. Opady i osady atmosferyczne stany skupienia i przemiany wody pod wpływem temperatury powietrza parowanie, skraplanie, zamarzanie, topnienie; zachmurzenie, opady i osady atmosferyczne; przyrząd do pomiaru wielkości opadów atmosferycznych; zjawiska towarzyszące opadom atmosferycznym. wyjaśnia, co to jest pogoda; wymienia składniki pogody; wymienia przyrząd służący do pomiaru temperatury powietrza; opisuje budowę termometru cieczowego; odczytuje z termometru temperaturę powietrza; podaje przykłady zastosowania termometru w różnych sytuacjach życia codziennego. określa stopień zachmurzenia (niebo bez chmur, zachmurzenie częściowe, zachmurzenie całkowite); rozróżnia opady i osady atmosferyczne; wymienia stany skupienia wody; podaje przykłady opadów i osadów atmosferycznych oraz wskazuje ich stan skupienia; wyjaśnia, jak można zmierzyć wielkość opadów; rozpoznaje zjawiska pogodowe: burza, tęcza, deszcze nawalne i opisuje ich następstwa; opisuje, na podstawie doświadczenia, jak powstają opady. Podczas lekcji należy wyjaśnić pojęcia: pogoda, składniki pogody. Zaprezentować znaki, za pomocą których ilustruje się składniki pogody podręcznik, s. 50. Należy omówić temperaturę powietrza, wskazać, jak się mierzy temperaturę powietrza i odczytuje wynik pomiaru z termometru. Trzeba też wyjaśnić uczniom zasadę działania termometru cieczowego podręcznik, s. 51 i jego zastosowanie w różnych sytuacjach życia codziennego. Lekcję należy rozpocząć od omówienia stanów skupienia wody i podania nazw przemian wody: parowanie, skraplanie, zamarzanie, topnienie analiza schematu w podręczniku na s. 52. Uczniowie obserwują doświadczenie opisane w podręczniku na s. 53 Przekonaj się (Jak powstają chmury i opady?). Na podstawie doświadczenia należy omówić, jak powstają chmury. Uczniowie oceniają stopień zachmurzenia nieba podczas lekcji. odczytuje wartości pomiaru temperatury powietrza, stosując właściwą jednostkę; podaje przykłady zastosowania termometru w różnych sytuacjach życia codziennego. ocenia stopień zachmurzenia nieba; analizuje schemat zmian stanów skupienia w podręczniku na s. 52; wyciąga wnioski na podstawie doświadczenia Przekonaj się (Jak powstają chmury i opady?). III. Pogoda, składniki pogody, obserwacje pogody. 1) wymienia składniki pogody i podaje nazwy przyrządów służących do ich pomiaru (temperatura powietrza, zachmurzenie, opady i osady atmosferyczne, ciśnienie atmosferyczne, kierunek wiatru); 2) odczytuje wartości pomiaru składników, pogody, stosując właściwe jednostki; 3) prowadzi obserwacje składników pogody, zapisuje i analizuje ich wyniki oraz dostrzega zależności; 5) podaje przykłady zastosowania termometru w różnych sytuacjach życia codziennego. III. Pogoda, składniki pogody, obserwacje pogody. 1) wymienia składniki pogody i podaje nazwy przyrządów służących do ich pomiaru ([...] zachmurzenie, opady i osady atmosferyczne [...]); 2) odczytuje wartości pomiaru składników, pogody. stosując właściwe jednostki; 3) prowadzi obserwacje składników pogody, zapisuje i analizuje ich wyniki oraz dostrzega zależności; 4) podaje przykłady opadów i osadów atmosferycznych oraz wskazuje ich stan skupienia. Rozkład materiału 11

12 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 3.3. Ciśnienie atmosferyczne i wiatr 15. Ciśnienie atmosferyczne i wiatr 3.4. Pogoda w różnych porach roku 16. Pogoda w różnych porach roku Treści nauczania w podręczniku ciśnienie atmosferyczne; powstawanie wiatru, kierunek i prędkość wiatru; przyrząd do pomiaru prędkości i kierunku wiatru. cechy pogody w różnych porach roku; zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku; prognoza pogody i jej znaczenie w codziennym życiu. Oczekiwane osiągnięcia ucznia wyjaśnia, co to jest ciśnienie atmosferyczne; podaje nazwę przyrządu, za pomocą którego można zmierzyć ciśnienie atmosferyczne; podaje jednostkę ciśnienia atmosferycznego; podaje zasadę określania kierunku wiatru; podaje nazwę przyrządu, za pomocą którego można zmierzyć kierunek i prędkość wiatru; podaje jednostki, w których można określić prędkość wiatru; określa kierunek wiatru oraz prędkość wiatru (silny, słaby wiatr, brak wiatru); podaje zasady bezpiecznego zachowania się podczas występowania niebezpiecznych zjawisk pogodowych. opisuje zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku: burze, huragany, deszcze nawalne, zawieje śnieżne; opisuje prognozę pogody przedstawioną na mapie za pomocą znaków; analizuje wykresy i rysunki, przyporządkowując im zjawiska pogodowe w poszczególnych porach roku; Warunki i sposoby realizacji Podczas lekcji uczniowie powinni wykonać dwa doświadczenia opisane w podręczniku na s. 57 Przekonaj się (Kiedy powstaje ciśnienie?) oraz na s. 58 Przekonaj się (Co to jest wiatr?). Wnioski z tych doświadczeń pozwolą uczniom zrozumieć trudne pojęcia: ciśnienie atmosferyczne oraz prędkość i kierunek wiatru. Należy podać jednostki prędkości wiatru i wskazać, jak się należy zachować podczas silnego wiatru (huraganu) oraz zamieci śnieżnej. Uczniowie analizują schemat w podręczniku na s. 60 Zasady właściwego zachowania podczas niebezpiecznych zjawisk pogodowych. Należy przeprowadzić obserwację wiatru w dniu lekcji. Na lekcji należy przypomnieć uczniom wiadomości z lekcji 8 (temat 2.3) dotyczące zmian miejsca wschodu i zachodu Słońca na widnokręgu w ciągu roku, długości drogi Słońca nad widnokręgiem w ciągu dnia, czego efektem jest zmiana wysokości górowania Słońca nad widnokręgiem i długości trwania dnia i nocy w poszczególnych porach roku. Aktywności ucznia wykonuje doświadczenie Przekonaj się (Kiedy powstaje ciśnienie?) oraz demonstruje, jak powstaje wiatr, Przekonaj się (Jak powstaje wiatr?); buduje prosty wiatromierz, za pomocą którego planuje i prowadzi obserwacje kierunku i prędkości wiatru; analizuje zasady zachowania się podczas niebezpiecznych zjawisk atmosferycznych. opisuje i porównuje cechy pogody w różnych porach roku; analizuje prognozę pogody przedstawioną za pomocą symboli na mapie w podręczniku lub w innych źródłach informacji; wykonuje mapę prognozy pogody za pomocą symboli. Wymagania szczegółowe z PP III. Pogoda, składniki pogody, obserwacje pogody. 1) wymienia składniki pogody i podaje nazwy przyrządów służących do ich pomiaru ([ ] ciśnienie atmosferyczne, kierunek wiatru); 2) odczytuje wartości pomiaru składników pogody, stosując właściwe jednostki; 6) nazywa zjawiska pogodowe: [ ]huragan, zawieja śnieżna i opisuje ich następstwa; 7) opisuje zasady bezpiecznego zachowania się podczas występowania niebezpiecznych zjawisk pogodowych (burzy, huraganu, zamieci śnieżnej). III. Pogoda, składniki pogody, obserwacje pogody. 8) opisuje i porównuje cechy pogody w różnych porach roku. 12 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

13 3.5. Podsumowanie działu Powtórzenie wiadomości z działu 3 Dział 4. Moje ciało 4.1. Układy narządów człowieka. Układ kostny 18. Układy narządów człowieka. Układ kostny prowadzi w samodzielnie opracowanym kalendarzu obserwacje pogody uwzględniające zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku (używa w zapisach właściwe jednostki pomiaru). Należy omówić przyczyny zmian pogody w różnych porach roku. Warto tę lekcję zaplanować na koniec roku, jako podsumowanie długoterminowych obserwacji zjawisk pogodowych występujących w najbliższej okolicy. Wiadomości i umiejętności z działu 3. Wymagania szczegółowe III punktu podstawy programowej. układy budujące organizm człowieka; budowa, funkcje, ochrona układu kostnego. wymienia układy narządów budujące ciało człowieka; wyjaśnia, do czego służy szkielet; wyjaśnia, w jaki sposób należy dbać o postawę ciała; wskazuje na planszy i podaje nazwy elementów szkieletu: czaszkę, kręgosłup, klatkę piersiową, szkielet kończyn; wymienia elementy składowe szkieletu człowieka i omawia ich rolę; uzasadnia, że stawy umożliwiają człowiekowi poruszanie się; wyjaśnia, na czym polega współdziałanie szkieletu z mięśniami; wskazuje na modelu szkieletu człowieka ruchome połączenia kości stawy; wyjaśnia, jaką rolę odgrywają minerały znajdujące się w kościach. Wprowadzenie podstawowych pojęć dotyczących układów narządów budujących ciało człowieka. Wskazanie budowy i funkcji układu szkieletowego. Wykazanie znaczenia związków mineralnych wchodzących w skład kości na podstawie efektów doświadczenia opisanego w podręczniku na s. 71 Przekonaj się (Jakie znaczenie dla kości mają minerały?). Ważnym elementem lekcji jest wskazanie zasad dbałości o prawidłową postawę ciała zasady podane w podręczniku na s. 72 (Jak dbać o prawidłową postawę ciała?). wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele główne narządy układu kostnego (czaszkę, kręgosłup, klatkę piersiową, szkielet kończyny górnej i dolnej); wskazuje na własnym ciele ruchome połączenia kości staw barkowy, łokciowy, biodrowy i kolanowy; przeprowadza doświadczenie z podręcznika na s. 71 Przekonaj się (Jakie znaczenie dla kości mają minerały?), ukazujące wpływ minerałów na twardość kości; prezentuje właściwą postawę ciała podczas pracy w ławce, przy biurku oraz podczas chodzenia lub podnoszenia ciężkich przedmiotów. IV. Ja i moje ciało. 1) wymienia układy budujące organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, nerwowy i podaje ich podstawowe funkcje; 2) wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów. Rozkład materiału 13

14 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 4.2. Układ pokarmowy 19. Układ pokarmowy 4.2. Układ oddechowy 20. Układ oddechowy Treści nauczania w podręczniku składniki pokarmowe zawarte w pożywieniu; budowa i funkcje układu pokarmowego; ochrona układu pokarmowego. istota oddychania (uzyskanie energii niezbędnej do życia); budowa i funkcje układu oddechowego; ochrona układu oddechowego. Oczekiwane osiągnięcia ucznia wyjaśnia, do czego służy układ pokarmowy; opisuje, jak należy dbać o układ pokarmowy; wymienia składniki pokarmowe zwarte w pokarmach; wskazuje na planszy i podaje nazwy elementów układu pokarmowego: jamę ustną, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube, odbyt; wskazuje na planszy i własnym ciele ślinianki, wątrobę, trzustkę i żołądek; wyjaśnia, co to znaczy trawienie pokarmu; uzasadnia, że pokarm powinien być dokładnie pogryziony, aby jego trawienie przebiegało sprawnie. wyjaśnia, do czego służy układ oddechowy; opisuje zasady dbałości o układ oddechowy; wskazuje na planszy i podaje nazwy odcinków układu oddechowego: jamę nosową, krtań, tchawicę, oskrzela i płuca; opisuje rolę jamy nosowej, krtani i płuc w oddychaniu; uzasadnia, dlaczego należy oddychać przez nos; Warunki i sposoby realizacji Przedstawienie składników pokarmowych zawartych w pożywieniu i omówienie funkcji, jakie pełnią w organizmie. Zaprezentowanie budowy i funkcji poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego. Przeprowadzenie doświadczenia opisanego w podręczniku na s. 75 Przekonaj się (Jak żółć pomaga w trawieniu tłuszczów?), którego efekty pozwolą uczniom zrozumieć rolę żółci. Uczniowie mogą, w celu utrwalenia nazewnictwa, stworzyć z plasteliny model układu pokarmowego. Ważne jest, aby na lekcji nastąpiło omówienie istoty oddychania i uświadomienie uczniom, że układ oddechowy służy do wymiany gazowej między środowiskiem a organizmem. Zaprezentowanie budowy układu oddechowego i roli poszczególnych jego odcinków. Należy zaprezentować model płuca, którego opis znajduje się w podręczniku na s. 78 Krok po kroku (Jak wykonać model płuca?). Aktywności ucznia sprawdza skład produktów spożywczych na opakowaniach, szuka poszczególnych składników odżywczych, które są w nich zawarte; wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele główne narządy układu pokarmowego (jamę ustną, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube); wskazuje położenie wątroby i trzustki. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele główne narządy układu oddechowego (jamę nosową, krtań, tchawicę, oskrzela, płuca); prezentuje prawidłowy sposób oddychania (wdech nosem, wydech ustami); tworzy model płuca. Wymagania szczegółowe z PP IV. Ja i moje ciało. 1) wymienia układy budujące organizm człowieka: układ [...] pokarmowy [...] i podaje ich podstawowe funkcje; 2) wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów. IV. Ja i moje ciało. 1) wymienia układy budujące organizm człowieka: układ [...] oddechowy [...] i podaje ich podstawowe funkcje; 2) wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów. 14 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

15 4.4. Układ krwionośny 21. Układ krwionośny 4.5. Układ rozrodczy 22. Układ rozrodczy budowa i funkcje układu krwionośnego; ochrona układu krwionośnego. budowa, funkcje, ochrona układu rozrodczego; sposoby dbania o układ rozrodczy. opisuje, korzystając z planszy, drogę, jaką przebywa wdychane powietrze i dalszą wędrówkę tlenu do komórek ciała. wyjaśnia, do czego służy układ krwionośny; wyjaśnia, jak należy dbać o układ krwionośny; określa rolę serca w krążeniu krwi; wymienia funkcje krwi; wyjaśnia, jak zmienia się tętno pod wpływem wysiłku fizycznego; wymienia rodzaje naczyń krwionośnych i opisuje ich funkcje; wyjaśnia, dlaczego człowiek umiera, gdy ustaje praca serca. wskazuje różnice w wyglądzie zewnętrznym kobiety i mężczyzny; rozpoznaje na schematach komórki rozrodcze męskie i żeńskie i podaje różnice między nimi; wyjaśnia, jak należy dbać o układ rozrodczy; wyjaśnia, do czego służy układ rozrodczy męski i żeński; Zaleca się, aby uczniowie, pracując w grupach, wykonali doświadczenie samodzielnie. Ważną częścią lekcji jest wskazanie zasad prawidłowego oddychania (sylwetka ciała, wdech przez nos, wydech ustami). Uczniowie mogą, w celu utrwalenia nazewnictwa, stworzyć z plasteliny model układu oddechowego. Na lekcji ważne jest, aby uczniowie wskazywali na własnym ciele położenie serca oraz odnajdywali miejsca, w których jest najlepiej wyczuwalne tętno (nadgarstek, tętnica szyjna). Należy przeprowadzić doświadczenie opisane w podręczniku na s. 81 Przekonaj się (Jak się zmienia tętno pod wpływem wysiłku?). Na lekcji należy wprowadzić podstawowe nazewnictwo narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego, a także wyjaśnić, że różnice w budowie układów rozrodczych kobiety i mężczyzny wynikają z ich odmiennej roli. wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele główne narządy układu krwionośnego (serce, naczynia krwionośne); odszukuje na własnym ciele miejsce, w którym jest wyczuwalne tętno; bada, jak zmienia się tętno pod wpływem wysiłku fizycznego. wskazuje na planszy, modelu główne narządy układu rozrodczego żeńskiego (jajniki, jajowody, macica, pochwa) oraz męskiego (jądra, nasieniowody, prącie); analizuje schemat, porównując budowę komórki rozrodczej żeńskiej i męskiej. IV. Ja i moje ciało. 1) wymienia układy budujące organizm człowieka: układ [...] krwionośny, [...] i podaje ich podstawowe funkcje; 2) wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów. IV. Ja i moje ciało. 1) wymienia układy budujące organizm człowieka: układ [...] rozrodczy i podaje ich podstawowe funkcje; 2) wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów. Rozkład materiału 15

16 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 4.6. Dojrzewanie płciowe 23. Dojrzewanie płciowe 4.7. Układ nerwowy 24., 25. Układ nerwowy. Moje zmysły Treści nauczania w podręczniku zmiany fizyczne i psychiczne zachodzące w organizmie w wyniku dojrzewania płciowego; higiena ciała w okresie dojrzewania płciowego. rola i budowa układu nerwowego; narządy zmysłów; współdziałanie smaku i węchu; ochrona zmysłu wzroku i słuchu. Oczekiwane osiągnięcia ucznia podaje nazwy poszczególnych elementów układu rozrodczego kobiety i mężczyzny; wskazuje na planszy narządy budujące układ rozrodczy kobiety i mężczyzny; opisuje funkcję poszczególnych narządów w układach rozrodczych kobiety i mężczyzny; podaje przyczyny różnic w układzie rozrodczym męskim i żeńskim. wyjaśnia, na czym polega dojrzewanie płciowe; wyjaśnia, jak należy dbać dbać o higienę osobistą w okresie dojrzewania; opisuje zmiany fizyczne i psychiczne zachodzące w organizmie dziewczynki i chłopca podczas dojrzewania; wskazuje czynniki wpływające pozytywnie i negatywnie na organizm w okresie dojrzewania; opisuje etap dojrzewania płciowego; wskazuje podobieństwa i różnice w dojrzewaniu dziewcząt i chłopców. wyjaśnia, jaką rolę odgrywa układ nerwowy w organizmie; opisuje, jak należy dbać o wzrok i słuch; podaje nazwy zmysłów. Warunki i sposoby realizacji Lekcja ta jest bardzo ważna, jej celem bowiem jest przygotowanie uczniów do umiejętności obserwacji zmian zachodzących w ich organizmie w okresie dojrzewania. Bardzo istotne jest także wyjaśnienie, jak należy rozmawiać na ten temat. Podczas lekcji należy omówić rolę i budowę układu nerwowego. Uświadomić uczniom, że narządy zmysłu odbierają informacje ze środowiska zewnętrznego Aktywności ucznia wymienia podstawowe zasady higieny osobistej. wskazuje na własnym organizmie położenie mózgu i rdzenia kręgowego, a także położenie narządów zmysłów: wzroku, słuchu, Wymagania szczegółowe z PP IV. Ja i moje ciało. 3) opisuje zmiany zachodzące w organizmach podczas dojrzewania płciowego. IV. Ja i moje ciało. 1) wymienia układy budujące organizm człowieka: układ [...] nerwowy i podaje ich podstawowe funkcje; 2) wskazuje na planszy, modelu i własnym ciele 16 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

17 i wskazuje je na własnym organizmie; wskazuje na planszy i nazywa główne narządy układu nerwowego; opisuje funkcje zmysłu wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku w odbieraniu informacji z otoczenia; wyjaśnia, jaką rolę odgrywa mózg; wykazuje za pomocą doświadczenia współdziałanie zmysłu węchu i smaku; opisuje rolę mózgu w odbieraniu wrażeń ze środowiska zewnętrznego przez narządy zmysłów. i przekazują je do mózgu ilustracja tego zagadnienia znajduje się w podręczniku na s. 90. W dalszej części lekcji należy wskazać położenie narządów zmysłów i wykazać współdziałanie zmysłu smaku i węchu. Opis doświadczenia znajduje się w podręczniku na s. 91 Przekonaj się (Wpływ węchu na smak). Ważną częścią lekcji jest omówienie, jak należy dbać o zmysł wzroku i słuchu. smaku, węchu oraz czucia; bada współdziałanie zmysłu smaku i węchu Podsumowanie działu Powtórzenie wiadomości z działu 4 Wiadomości i umiejętności z działu 4. Wymagania szczegółowe IV punktu podstawy programowej. Dział 5. Moje zdrowie i bezpieczeństwo 5.1. Poznaję choroby i ich przyczyny 27. Poznaję choroby i ich przyczyny zdrowie i choroba; przyczyny chorób zarazki: bakterie, wirusy, grzyby; drogi wnikania zarazków (drobnoustrojów chorobotwórczych) do organizmu; choroby zakaźne i sposoby im zapobiegania; szczepionki; choroby pasożytnicze i sposoby im zapobiegania. wyjaśnia, po czym można poznać, że organizm choruje; opisuje sposoby zapobiegania chorobom; wyjaśnia, co to są choroby zakaźne; podaje przykłady chorób zakaźnych człowieka; wskazuje drogi wnikania czynników chorobotwórczych do organizmu człowieka; wyjaśnia, dlaczego osoba chora na chorobę zakaźną powinna zgłosić się do lekarza; opisuje objawy wybranych chorób zakaźnych. Przed tą lekcją nauczyciel poleca uczniom przyniesienie z przychodni lekarskiej ulotek informujących o chorobach zakaźnych. Można również zaprosić lekarza na pogadankę. Należy zwrócić uwagę uczniów na sposoby ochrony przed chorobami, zwłaszcza zapoznać ich z zasadami higieny. wskazuje, na samodzielnie wykonanym schemacie, drogi wnikania czynników chorobotwórczych do organizmu człowieka; analizuje ulotki z przychodni lekarskiej dotyczące różnych chorób i sposobów zapobiegania im; opisujące przyczyny i sposoby zapobiegania chorobom zakaźnym. układy budujące organizm człowieka oraz narządy zmysłów; 5) bada współdziałanie zmysłu smaku i węchu. V. Ja i moje otoczenie. 2) opisuje drogi wnikania czynników chorobotwórczych do organizmu człowieka, opisuje sposoby zapobiegania chorobom. Rozkład materiału 17

18 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 5.2. Substancje w domu 28. Substancje w domu 5.3. Niebezpieczne rośliny i zwierzęta 29. Niebezpieczne rośliny i zwierzęta Treści nauczania w podręczniku rodzaje substancji i ich właściwości; oznaczenia na opakowaniach znaki ostrzegawcze (piktogramy); właściwe korzystanie ze środków czystości, szkodliwe produkty w najbliższym otoczeniu. zasady postępowania z nieznanymi roślinami i zwierzętami; rośliny trujące w najbliższym otoczeniu (ozdobne rośliny pokojowe; dziko rosnące; niebezpieczne zwierzęta w najbliższej okolicy; sposoby postępowania w wypadku ukąszenia lub użądlenia; zwierzęta chore na wściekliznę zasady postępowania w wypadku ugryzienia. Oczekiwane osiągnięcia ucznia podaje właściwości różnych substancji, np. plasteliny, szkła, gąbki; odróżnia substancje kruche od sprężystych i plastycznych; wskazuje przedmioty codziennego użytku wykonane z substancji kruchych, sprężystych i plastycznych; odszukuje na opakowaniu środka czystości piktogramy informujące o tym, że są one szkodliwe dla zdrowia; prezentuje, na podstawie informacji umieszczonej na opakowaniu środka chemicznego, sposób jego stosowania. podaje przykłady zwierząt jadowitych, roślin trujących; opisuje, jak należy pielęgnować trujące rośliny pokojowe; wskazuje poprawne postępowanie w wypadku pogryzienia przez zwierzę; podaje sposób postępowania w wypadku użądlenia lub kontaktu z rośliną trującą; wyjaśnia, dlaczego w kontaktach ze zwierzętami należy zachować szczególną ostrożność; wyjaśnia, jak należy postępować w wypadku wykrycia kleszcza w skórze. Warunki i sposoby realizacji Nauczyciel powinien polecić uczniom przyniesienie na tę lekcję opakowań (czystych) po różnych środkach myjących i czyszczących. Na lekcji zalecana jest metoda pracy w grupach. Badają właściwości substancji sprężystych, kruchych i plastycznych opis doświadczenia znajduje się w podręczniku na s. 102 Przekonaj się (Badanie właściwości przedmiotów). Lekcja jest szczególnie ważna dla uczniów ze względów bezpieczeństwa, przygotowuje do właściwego postępowania w środowisku podczas zajęć terenowych. Uczniowie mogą pracować w zespołach. Podczas lekcji należy skorzystać z tekstu w podręczniku na s. 105 Krok po kroku (Jak postępować w razie spożycia trującej rośliny lub kontaktu skóry z rośliną trującą?) oraz na s. 106 Krok po kroku (Jak postępować, gdy ukąsi żmija? Jak postępować, gdy użądli owad? Jak postępować po ukąszeniu kleszcza? Jak postępować w wypadku pogryzienia?). Aktywności ucznia bada właściwości przedmiotów wykonanych z substancji o różnych właściwościach; wskazuje w najbliższym otoczeniu przedmioty wykonane z różnych substancji; odszukuje na opakowaniach oznaczenia substancji szkodliwych dla zdrowia: drażniących, trujących, żrących i wybuchowych, a także wyjaśnia ich znaczenie. rozpoznaje rośliny trujące w najbliższym otoczeniu (ozdobne rośliny pokojowe lub dziko rosnące); rozpoznaje na ilustracjach niebezpieczne zwierzęta (żmiję zygzakowata, osę, pszczołę, szerszenia, kleszcza). Wymagania szczegółowe z PP V. Ja i moje otoczenie. 4) interpretuje oznaczenia substancji szkodliwych dla zdrowia: drażniących, trujących, żrących i wybuchowych; 9) odszukuje na opakowaniach oznaczenia substancji szkodliwych dla zdrowia: drażniących, trujących, żrących i wybuchowych i wyjaśnia ich znaczenie. V. Ja i moje otoczenie. 5) podaje zasady zachowania się i udzielania pierwszej pomocy w wypadku ugryzienia, użądlenia, oraz spożycia lub kontaktu z roślinami trującymi; 6) rozpoznaje rośliny trujące oraz zwierzęta jadowite i inne stanowiące zagrożenie dla życia i zdrowia. 18 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

19 5.4. Pierwsza pomoc 30. Pierwsza pomoc 5.5. Niebezpieczeństwo uzależnienia 31. Niebezpieczeństwo uzależnienia uszkodzenia skóry zasady opatrywania ran; stłuczenia i złamania, poparzenia; odmrożenia; numery alarmowe. substancje uzależniające; definicja uzależnienia; konsekwencje uzależnienia; najpopularniejsze używki; uzależnienie od telefonu i internetu. podaje funkcje skóry; wskazuje sposoby postępowania podczas opatrywania otarcia lub skaleczenia; opisuje sposoby zabezpieczania ciała przed skutkami nadmiernego promieniowania słonecznego. wyjaśnia, jak należy postępować w wypadku oparzenia i odmrożenia; opisuje objawy złamania kości; wyjaśnia, dlaczego nie należy opalać się bez zabezpieczenia skóry; podaje różnice między zwichnięciem, złamaniem a stłuczeniem; wymienia rodzaje uszkodzeń ciała i opisuje sposoby udzielania pierwszej pomocy. wyjaśnia, co to jest uzależnienie; podaje przykłady środków uzależniających; wymienia negatywne skutki uzależnienia od palenia papierosów; uzasadnia, że zbyt częste korzystanie z telefonu komórkowego może prowadzić do uzależnienia; opisuje skutki działania nikotyny i alkoholu oraz napojów energetyzujących na organizm człowieka; wyjaśnia, dlaczego znajomości zawarte przez internet mogą być niebezpieczne. Podczas lekcji należy zapewnić uczniom warunki do aktywności. Polecana jest praca w grupach. Można zaprosić lekarza lub ratownika medycznego. Instrukcje do działania uczniów znajdują się w podręczniku na s Krok po kroku (Jak opatrzyć skaleczenie? Co zrobić w przypadku oparzenia? Jak postępować w przypadku odmrożenia?). Na lekcji polecana jest praca w grupach, podczas której uczniowie korzystają z informacji zawartych w podręczniku na s (Od czego można się uzależnić?). Można przygotować krótki film lub prezentację multimedialną na temat substancji uzależniających. Ważnym elementem tej lekcji jest prezentacja przez uczniów zachowań asertywnych w wypadku presji grupy. prezentuje podstawowe zasady opatrywania uszkodzeń skóry; demonstruje, jak należy udzielić pomocy w wypadku oparzenia i odmrożenia. na samodzielnie wykonanym plakacie prezentuje niebezpieczeństwa związane z uzależnieniem; prezentuje zachowania asertywne w sytuacji namawiania do zapalenia papierosa, wypicia alkoholu lub zażycia nieznanej substancji. V. Ja i moje otoczenie. 7) prezentuje podstawowe zasady opatrywania uszkodzeń skóry. V. Ja i moje otoczenie. 8) wyjaśnia, co to są uzależnienia, podaje ich przykłady i opisuje konsekwencje; uzasadnia, dlaczego nie należy przyjmować używek i środków energetyzujących oraz zbyt długo korzystać z telefonów komórkowych. Rozkład materiału 19

20 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 5.6. W zdrowym ciele zdrowy duch 32. W zdrowym ciele zdrowy duch 5.7. Bezpieczeństwo w czasie zabaw i wypoczynku 33. Bezpieczeństwo w czasie zabawy i wypoczynku Treści nauczania w podręczniku właściwe i niewłaściwe odżywianie; piramida zdrowego żywienia; zasady zdrowego stylu życia. wypoczynek nad wodą; zabawy na śniegu i lodzie; bezpieczeństwo podczas jazdy na rolkach, rowerze; właściwy ubiór i odpowiednie wyposażenie w różnych sytuacjach życia codziennego; zasady bezpieczeństwa; bezpieczne poruszanie się po drogach (w tym używanie odblasków i kasków); Oczekiwane osiągnięcia ucznia wyjaśnia, co oznacza pojęcie higiena osobista; wie, jak dbać o własne ciało; podaje zasady zdrowego odżywiania; wymienia skutki niewłaściwego odżywiania; podaje przykłady potraw, jakich nie należy spożywać ze względu na dużą zawartość soli, cukru lub tłuszczu; wyjaśnia, dlaczego sen i ruch są niezbędne dla zachowania zdrowia; uzasadnia, że niewłaściwe odżywianie może powodować otyłość, niedożywienie oraz inne groźne choroby; wyjaśnia, dlaczego stosowanie zasad zdrowego stylu życia pozwala zachować zdrowie; opisuje, korzystając z samodzielnie przygotowanego plakatu, kolejne poziomy piramidy żywienia. podaje przykłady właściwego spędzania wolnego czasu przez ucznia kl. 4; wskazuje niebezpieczeństwa związane z wypoczynkiem nad wodą; podaje przykłady niebezpiecznych sytuacji podczas pobytu na wsi; podaje, do jakich aktywności fizycznych należy używać specjalnego Warunki i sposoby realizacji Podczas lekcji nauczyciel podaje zasady właściwego odżywiania i omawia skutki odżywiania niewłaściwego. Wprowadza pojęcie piramida żywienia (podręcznik, s.114) oraz przedstawia zasady zdrowego stylu życia (podręcznik, s. 116). Uczniowie, pracując w grupach, prezentują w różnej formie jedną zasadę zdrowego stylu życia. Lekcję kończy pogadanka na temat higieny osobistej, znaczenia ruchu i snu w utrzymaniu zdrowia. Podczas lekcji nauczyciel powinien zwrócić uczniom uwagę na zasady bezpieczeństwa podczas każdej aktywności fizycznej na świeżym powietrzu. Na lekcji uczeń poznaje podstawowe zasady bezpiecznego wypoczynku: nad wodą, na wsi, na placu zabaw, podczas jazdy na rowerze i rolkach, a także zimą na łyżwach, nartach Aktywności ucznia prezentuje w formie plakatu zasady zdrowego stylu życia; opracowuje piramidę zdrowego żywienia dla dzieci i młodzieży. proponuje różne formy wypoczynku i określa zasady bezpieczeństwa z nimi związane. Wymagania szczegółowe z PP V. Ja i moje otoczenie. 10) opisuje zasady zdrowego stylu życia (w tym zdrowego odżywiania). V. Ja i moje otoczenie. 1) proponuje rodzaje wypoczynku i określa zasady bezpieczeństwa z nimi związane. 20 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

21 bezpieczny wypoczynek na wsi; niewybuchy i niewypały. wyposażenia, np. kasku, odblasków, ochraniaczy. wyjaśnia, jak należy się zachować w przypadku znalezienia niewybuchu lub niewypału; opisuje zasady bezpieczeństwa podczas zimowego wypoczynku; wyjaśnia, dlaczego nie każdy plac zabaw jest bezpieczny; podaje zasady właściwego poruszania się na rowerze i rolkach; opisuje ubiór dostosowany do różnych sytuacji; wyjaśnia, jak można pomóc tonącemu. i sankach; są one podane w podręczniku na s Podsumowanie działu 5 Wiadomości i umiejętności z działu 5. Wymagania szczegółowe V punktu podstawy programowej. 34. Powtórzenie wiadomości z działu 5 Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 6.1. Składniki środowiska 35. Składniki środowiska środowisko przyrodnicze; przyroda ożywiona i nieożywiona; zależności między składnikami przyrody; wytwory działalności człowieka. wymienia, jakie elementy należą do środowiska przyrodniczego; rozpoznaje i podaje składniki przyrody ożywionej i nieożywionej występujące w najbliższej okolicy; dokumentuje składniki przyrody ożywionej i nieożywionej; odróżnia składniki przyrody od wytworów działalności człowieka; podaje kilka zależności między nieożywionymi a ożywio nymi składnikami przyrody; Podczas lekcji nauczyciel rozmawia z uczniami na temat składników środowiska przyrodniczego najbliższej okolicy i ich klasyfikacji na ożywione i nieożywione. Podczas obserwacji otoczenia szkoły uczniowie wskazują naturalne składniki środowiska (osobno składniki przyrody ożywionej i nieożywionej) oraz wytwory działalności człowieka. dokumentuje składniki przyrody ożywionej i nieożywionej; w najbliżej okolicy wskazuje wytwory działalności człowieka. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 1) rozpoznaje składniki przyrody ożywionej i nieożywionej w najbliższej okolicy szkoły. Rozkład materiału 21

22 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 6.2. Formy ukształtowania powierzchni 36. Formy ukształtowania powierzchni 6.3. Poznaję skały w moim otoczeniu 37. Poznaję skały w moim otoczeniu Treści nauczania w podręczniku ukształtowanie terenu; formy terenu wypukłe i wklęsłe; model pagórka i jego elementy; model doliny i jej elementy, ewentualnie także model kotliny. minerały; skały i ich rodzaje; zastosowanie skał ze względu na ich właściwości (np. twardość). Oczekiwane osiągnięcia ucznia przygotowuje prezentację o środowisku najbliższej okolicy, w której uwzględni składniki przyrody ożywionej i nieożywionej, w tym celu korzysta z różnych źródeł informacji. rozpoznaje główne formy ukształtowania powierzchni terenu występujące w najbliższej okolicy; odróżnia formy wypukłe od wklęsłych; wymienia nazwy form ukształtowania powierzchni występujące w okolicy; wskazuje elementy pagórka: szczyt, wierzchołek, stok łagodny, stok stromy; wskazuje elementy doliny: zbocze łagodne, zbocze strome, dno doliny; podaje różnice między kotliną a doliną; wyjaśnia, co to jest ukształtowanie terenu. wymienia rodzaje skał; wymienia skały występujące w okolicy swojego miejsca zamieszkania; podaje przykłady skał sypkich, zwięzłych i litych; wyjaśnia, co to jest minerał i skała; Warunki i sposoby realizacji Podczas lekcji powinna być wykorzystana prezentacja różnych form ukształtowania powierzchni. Szczegółowy opis znajduje się w podręczniku na s Można wykorzystać prezentację multimedialną ukazującą zdjęcia różnych form ukształtowania terenu. Uczeń wskazuje te formy ukształtowania, które są charakterystyczne dla jego miejsca zamieszkania i w okolicy szkoły. Można zachęcić uczniów, aby podali inne formy, które widzieli, np. podczas wyjazdów z rodzicami albo na wycieczce szkolnej. Podczas lekcji należy omówić podstawowe rodzaje skał ze szczególnym uwzględnieniem skał występujących w najbliższej okolicy. Uczniowie badają twardość skał opis doświadczenia znajduje się Aktywności ucznia tworzy model pagórka i wskazuje jego elementy: stok łagodny, stok stromy, wierzchołek, szczyt ; tworzy model doliny, wskazuje jej elementy: zbocze strome, zbocze łagodne; tworzy model kotliny; wskazuje różne formy ukształtowania terenu w krajobrazie okolicy: wypukłe i wklęsłe i podaje ich nazwy. rozpoznaje i podaje nazwy skał występujących w najbliższej okolicy; bada twardość skał i na tej podstawie wskazuje ich wykorzystanie. Wymagania szczegółowe z PP VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 2) wymienia nazwy form ukształtowania powierzchni występujących w najbliższej okolicy; 3) tworzy model pagórka i doliny rzecznej oraz wskazuje ich elementy. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 4) rozpoznaje skały występujące w okolicy swojego miejsca zamieszkania. 22 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

23 6.4. Jak organizmy radzą sobie na lądzie? 38. Jak organizmy radzą sobie na lądzie? 6.5. Jak się odżywiają organizmy? 39. Jak się odżywiają organizmy? warunki życia na lądzie; przystosowanie roślin i zwierząt do życia na lądzie. samożywność fotosynteza; cudzożywność: roślinożercy, mięsożercy, wszystkożercy; sposoby zdobywania pokarmu przez różne organizmy. podaje różnice między skałami sypkimi, zwięzłymi a litymi; odróżnia skały luźne od litych i zwięzłych; określa rolę zmysłów człowieka w poznawaniu skał; opisuje różne rodzaje skał; podaje zastosowanie skał sypkich, zwięzłych i litych. opisuje warunki życia na lądzie, uwzględniając zawartość tlenu, wilgoci i nasłonecznienie; podaje przykłady sposobów przetrwania okresu zimy przez rośliny i zwierzęta; podaje przykłady przystosowania roślin do warunków suchych i wilgotnych; opisuje przystosowanie roślin do zdobywania światła; wykazuje związek budowy zwierząt z ich przystosowaniem do życia w różnych środowiskach. podaje przykłady organizmów samożywnych i cudzożywnych; opisuje znaczenie roślin w przyrodzie i życiu człowieka; podaje różnice między samożywnym a cudzożywnym sposobem odżywiania; wyjaśnia, w jaki sposób odżywiają się rośliny; wskazuje czynniki niezbędne do przebiegu fotosyntezy. w podręczniku na s. 131 Przekonaj się (Badanie twardości skał i minerałów). Podczas lekcji uczniowie pod kierunkiem nauczyciela określają czynniki warunkujące życie na lądzie. Wskazują sposoby przystosowania roślin i zwierząt do życia na lądzie. Podczas lekcji zalecana jest praca w grupach. Każda grupa prezentuje organizmy samożywne i cudzożywne oraz przedstawia ich sposoby zdobywania pokarmu. wskazuje sposoby przystosowania organizmów do życia na lądzie na wybranym przykładzie. rozpoznaje na rysunkach i zdjęciach organizmy samożywne i cudzożywne; wskazuje różne formy przystosowania w budowie organizmów do zdobywania pokarmu. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 6) wymienia i opisuje czynniki warunkujące życie na lądzie oraz przystosowania organizmów do życia. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 9) odróżnia organizmy samożywne i cudzożywne, podaje podstawowe różnice w sposobie ich odżywiania się, wskazuje przystosowania w budowie organizmów do zdobywania pokarmu. Rozkład materiału 23

24 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 6.6. W lesie 40., 41. W lesie (opcjonalnie jedna lub dwie lekcje w terenie) 6.7. Co warto wiedzieć o grzybach? 42. Co warto wiedzieć o grzybach? Treści nauczania w podręczniku warstwy lasu i warunki w nich panujące; gatunki poszczególnych warstw. grzyby organizmy cudzożywne żyjące w środowisku wilgotnym; rodzaje grzybów; budowa grzyba kapeluszowego; grzyby jadalne i ich trujące sobowtóry; znaczenie grzybów w przyrodzie i życiu człowieka. Oczekiwane osiągnięcia ucznia wymienia warstwy roślinności w lesie; wymienia podstawowe zasady właściwego zachowania się w lesie; podaje przykłady roślin tworzących poszczególne warstwy lasu; omawia temperaturę powietrza, wilgotność i nasłonecznienie występujące w poszczególnych warstwach lasu; rozpoznaje podstawowe gatunki roślin i zwierząt żyjących w lesie oraz przyporządkowuje je do odpowiednich warstw lasu; wyjaśnia znaczenie ściółki leśnej dla życia w lesie; gromadzi i prezentuje w klasie informacje na temat lasu znajdującego się w najbliższej okolicy. podaje przykłady grzybów jadalnych, niejadalnych i trujących; podaje różnice między pieczarką a muchomorem sromotnikowym; rozpoznaje na okazach naturalnych, planszach i zdjęciach pospolite grzyby jadalne i trujące; zna zasady z kodeksu grzybiarza; opisuje na schemacie budowę grzyba kapeluszowego; Warunki i sposoby realizacji Jeżeli nie ma możliwości przeprowadzenia lekcji w terenie, należy do tego tematu powrócić podczas najbliżej wycieczki do lasu. W klasie uczniowie pracują w zespołach, których zadaniem jest zaprezentowanie w dowolnej formie warstw lasu. Uczniowie analizują schemat budowy lasu w podręczniku na s i określają warunki panujące w poszczególnych jego warstwach. Lekcję należy rozpocząć od ukazania różnorodności kształtów i budowy zewnętrznej grzybów. Wskazać podstawowe różnice między grzybami jadalnymi a podobnymi do nich grzybami trującymi (np. muchomor sromotnikowy i czubajka kania lub pieczarka łąkowa) schemat ilustrujący różnice znajduje się w podręczniku na s Aby wskazać sposób rozmnażania się grzybów, należy zapoznać uczniów Aktywności ucznia rozpoznaje pospolite organizmy żyjące w lesie; rozpoznaje zwierzęta jadowite i inne stanowiące zagrożenie dla życia i zdrowia. rozpoznaje na ilustracjach pospolite grzyby jadalne i trujące; wykonuje album ukazujący grzyby jadalne i podobne do nich grzyby trujące; wskazuje budowę grzyba kapeluszowego na okazie naturalnym; obserwuje zarodniki pieczarki i na tej podstawie wyjaśnia, jak rozmnażają się grzyby. Wymagania szczegółowe z PP VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 8) podaje nazwy warstw lasu, porównuje warunki abiotyczne w nich panujące; rozpoznaje podstawowe gatunki roślin i zwierząt żyjących w lesie oraz przyporządkowuje je do odpowiednich warstw lasu; wymienia zasady właściwego zachowania się w lesie. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 10) rozpoznaje pospolite grzyby jadalne i trujące, opisuje znaczenie grzybów w przyrodzie i życiu człowieka. 24 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

25 6.8. Na łące i na polu 43. Na łące i na polu (opcjonalnie lekcja w terenie) łąka i pole jako środowiska życia organizmów; rośliny i zwierzęta łąkowe; znaczenie łąk dla człowieka; rośliny uprawne; zwierzęta żyjące na polu uprawnym. podaje przykłady wykorzystania drożdży i innych grzybów do wytwarzania produktów spożywczych; opisuje znaczenie grzybów w przyrodzie i życiu człowieka. wyjaśnia, co to są pole i łąka oraz jaka jest ich rola; wymienia produkty otrzymywane z pszenicy, żyta, owsa, jęczmienia kukurydzy; wymienia produkty otrzymywane z ziemniaków i buraków oraz ze słonecznika i rzepaku; rozpoznaje na fotografii i w terenie typowe rośliny łąkowe; rozpoznaje na fotografii, na zasuszonych okazach lub w terenie zboża uprawiane w Polsce; rozpoznaje na fotografii i w terenie rośliny oleiste; rozpoznaje na fotografii i w terenie typowe zwierzęta łąk; wyjaśnia, na czym polega pożyteczna rola ptaków na polu; wskazuje różnice między polem uprawnym a łąką; podaje przykłady organizmów uznawanych w rolnictwie za szkodniki; podaje różnice między roślinami zbożowymi, warzywami a roślinami oleistymi. z ogólną budową grzyba kapeluszowego i stworzyć możliwość obserwacji zarodników pieczarki opis doświadczenia znajduje się w podręczniku na s. 142 Przekonaj się (Obserwacja zarodników pieczarki). Treści tej lekcji są szczególnie ważne ze względu bezpieczeństwa. Lekcja powinna odbyć się w terenie. Jeśli nie ma takiej możliwości, należy zgromadzić przykłady roślin opisanych w podręczniku. Uczniowie, pracując w zespołach, przygotowują podstawowe informacje na temat wybranych grup roślin, które prezentują na forum klasy. rozpoznaje podstawowe rośliny uprawne; prezentuje wybrane rośliny uprawne na wykonanym przez siebie plakacie. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 11) obserwuje i podaje nazwy typowych organizmów łąki i pola uprawnego, podaje ich znaczenie dla człowieka. Rozkład materiału 25

26 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 6.9. Wody stojące i płynące 44. Wody stojące i płynące w najbliższej okolicy (opcjonalnie lekcja w terenie) Życie w wodzie 45. Życie w wodzie Podsumowanie działu Powtórzenie wiadomości z działu 6 Treści nauczania w podręczniku Oczekiwane osiągnięcia ucznia Warunki i sposoby realizacji Aktywności ucznia wody powierzchniowe; źródło rzeki i jej ujście, elementy doliny rzeki; naturalne i sztuczne zbiorniki wodne. wyjaśnia, czym są wody powierzchniowe; podaje przykłady wód stojących i płynących; podaje nazwy wód stojących i płynących występujących najbliżej miejsca zamieszkania; wyjaśnia, co to jest źródło i ujście rzeki oraz co to jest dolina i koryto rzeki; wskazuje prawy i lewy brzeg rzeki; rozróżnia naturalne i sztuczne zbiorniki wodne występujące w najbliższej okolicy; wyjaśnia, co to są bagna i jak powstają. Zwrócenie uwagi na rodzaje wód powierzchniowych występujących w okolicy. Należy wprowadzić pojęcia: źródło rzeki i ujście rzeki, koryto rzeki, dolina rzeki, prawy i lewy brzeg rzeki. Należy wskazać na mapie ciek wodny lub jezioro znajdujące się w najbliższej okolicy szkoły, a także określić kierunek dojścia lub dojazdu do rozpoznanych wód, należy wskazać na mapie morze. tworzy model doliny rzecznej oraz wskazuje jej elementy; porównuje model doliny rzecznej z modelem pagórka. warunki życia w wodzie; sposoby przystosowania organizmów do życia w wodzie. wymienia strefy jeziora i podaje przykłady organizmów, które w nich występują; wskazuje cechy budowy ryby, które umożliwiają jej życie w środowisku wodnym; porównuje warunki życia w wodzie i na lądzie; wyjaśnia, jak oddychają ryby; opisuje cechy, które pozwalają roślinom żyć w wodzie. Zaleca się, aby nauczyciel podczas omawiania tematu prezentował plansze z rysunkami ryb, atlas ryb lub prosił uczniów o obserwacje ryb w klasowym akwarium. tworzy plakat, na którym wskazuje sposoby przystosowania organizmów (np. ryby) do środowiska wodnego; rozpoznaje i podaje nazwy organizmów żyjących w wodzie. Wiadomości i umiejętności z działu 6. Wymagania szczegółowe VI punktu podstawy programowej. Wymagania szczegółowe z PP VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 5) rozróżnia wody stojące i płynące, podaje ich nazwy oraz wskazuje naturalne i sztuczne zbiorniki wodne. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. 12) określa warunki życia w wodzie (nasłonecznienie, zawartość tlenu, opór wody) i wskazuje przystosowania organizmów (np. ryby) do środowiska życia; 13) rozpoznaje i nazywa organizmy żyjące w wodzie. 26 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

27 Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 7.1. Składniki krajobrazu 47. Składniki krajobrazu krajobraz; naturalne i antropogeniczne składniki krajobrazu; zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka Współczesny krajobraz 48. Człowiek zmienia krajobraz środowisko antropogeniczne, opis składników środowiska antropogenicznego; krajobraz wiejski, miejski i przemysłowy; składniki krajobrazów przekształconych przez człowieka: miejskiego, wiejskiego, rolniczego i przemysłowego. wyjaśnia pojęcie środowisko antropogeniczne; wskazuje na zdjęciach i w terenie przykłady elementów należących do środowiska antropogenicznego; wyjaśnia pojęcie krajobraz; wymienia składniki krajobrazu najbliższej okolicy; rozpoznaje w terenie i wymienia składniki krajobrazu charakterystyczne dla najbliższej okolicy; dzieli składniki krajobrazu na naturalne i przekształcone przez człowieka; wskazuje różnice między składnikami naturalnymi a przekształconymi przez człowieka; podaje przykłady zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka. określa funkcje składników środowiska antropogenicznego; wskazuje zależności pomiędzy elementami naturalnymi i antropogenicznymi krajobrazu; podaje przykłady wpływu działalności człowieka na przeobrażenia środowiska przyrodniczego (miejskiego, wiejskiego, rolniczego i przemysłowego); Podczas lekcji należy wyjaśnić pojęcie krajobraz, wprowadzić pojęcia: krajobraz naturalny i krajobraz przekształcony przez człowieka (krajobraz antropogeniczny). Podczas lekcji należy wyjaśnić, co to jest środowisko antropogeniczne, wprowadzić podział składników krajobrazu na naturalne i antropogeniczne. Określić funkcje składników środowiska antropogenicznego i wskazać zależności pomiędzy elementami naturalnymi i antropogenicznymi krajobrazu. Należy wskazać przykłady zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka. Uczniowie, na podstawie obserwacji prowadzonej w najbliższej okolicy, rozpoznają składniki krajobrazu i klasyfikują zgodnie z wcześniej wprowadzonym podziałem (na naturalne i antropogeniczne składniki środowiska). Na lekcji należy wskazać wpływ człowieka na krajobraz, czego efektem jest powstanie krajobrazu miejskiego, przemysłowego, rolniczego i wiejskiego. dokumentuje i klasyfikuje najważniejsze składniki krajobrazu występujące w najbliższej okolicy. obserwuje i rozpoznaje w terenie składniki krajobrazu; dokumentuje składniki antropogeniczne najbliższej okolicy; wskazuje elementy krajobrazu wiejskiego i miejskiego. VII. Środowisko antropogeniczne i krajobraz najbliższej okolicy szkoły. 4) charakteryzuje współczesny krajobraz najbliższej okolicy. VII. Środowisko antropogeniczne i krajobraz najbliższej okolicy szkoły. 1) wskazuje w terenie składniki środowiska antropogenicznego w najbliższej okolicy; 2) rozpoznaje w terenie i nazywa składniki środowiska antropogenicznego i określa ich funkcje. Rozkład materiału 27

28 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 7.3. Krajobraz najbliższej okolicy 49. Krajobraz najbliższej okolicy (opcjonalnie lekcja w terenie) 7.3. Krajobraz najbliższej okolicy 50. Moja okolica dawniej i dzisiaj Treści nauczania w podręczniku środowisko przyrodnicze w najbliższej okolicy; środowisko antropogeniczne, opis składników środowiska w najbliższej okolicy; zależności między składnikami środowiskami przyrodniczego i antropogenicznego w najbliższej okolicy; wskazanie walorów (atrakcyjnych obiektów przyrodniczych i antropogenicznych) najbliższej okolicy. najbliższa okolica dawniej na podstawie rodzinnych opowieści i starych fotografii; pochodzenie nazwy miejscowości. Oczekiwane osiągnięcia ucznia wskazuje w terenie składniki krajobrazu, które uległy przeobrażeniu; porównuje krajobraz miejski, wiejski, rolniczy i przemysłowy; wskazuje zależności pomiędzy elementami naturalnymi i antropogenicznymi krajobrazu. wymienia składniki środowiska antropogenicznego charakterystyczne dla najbliższej okolicy; rozpoznaje je w terenie; poszukuje w różnych źródłach informacji (np. zdjęć), w celu wyjaśnienia zmiany, które wystąpiły w krajobrazie najbliższej okolicy; opisuje przeobrażenia środowiska najbliższej okolicy; wskazuje zależności między elementami naturalnymi i antropogenicznymi krajobrazu najbliższej okolicy. wymienia cechy krajobrazu najbliższej okolicy; charakteryzuje współczesny krajobraz najbliższej okolicy; wymienia nazwę, położenie oraz cechy wyróżniające miejsce zamieszkania (czyli małą ojczyznę) ucznia; Warunki i sposoby realizacji Jeśli jest taka możliwość, należy przeprowadzić tę lekcję w terenie jako lekcję utrwalającą wiadomości zdobyte na poprzednich lekcjach. Uczniowie przygotowują ankietę lub pytania do wywiadu w celu dowiedzenia się, jakie zmiany w krajobrazie najbliższej okolicy dostrzegli rodzice, a jakie dziadkowie. Uczniowie korzystają z różnych źródeł w celu poznania zmian, które zaszły w najbliższej okolicy (stare i aktualne mapy, informatory turystyczne, ankieta). Uczniowie korzystają z różnych źródeł wiedzy, w tym uczą się pozyskiwać informacje na podstawie przeprowadzonych ankiet lub wywiadu i opracowywać ich wyniki. Aktywności ucznia wskazuje w terenie składniki krajobrazu, które uległy przeobrażeniu pod wpływem działalności człowieka; opracowuje pytania do ankiety lub wywiadu. opracowuje informacje z różnych źródeł wiedzy, w tym uzyskane z ankiety lub wywiadu wskazuje w terenie składniki środowiska antropogenicznego oraz ocenia ich wygląd. Wymagania szczegółowe z PP VII. Środowisko antropogeniczne i krajobraz najbliższej okolicy szkoły. 3) określa zależności między składnikami środowiska przyrodniczego i antropogenicznego. VII. Środowisko antropogeniczne i krajobraz najbliższej okolicy szkoły. 5) opisuje dawny krajobraz najbliższej okolicy, np. na podstawie opowiadań rodzinnych, starych fotografii. 28 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

29 7.4. Formy ochrony przyrody 51. Przyroda pod ochroną 7.5. Dbam o piękno przyrody i kultury 52. Dbam o piękno przyrody i kultury formy ochrony przyrody w Polsce (parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, ochrona roślin i zwierząt). zasoby przyrody i sposoby ich ochrony; dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. opisuje dawny krajobraz najbliższej okolicy, np. na podstawie opowiadań rodzinnych, starych map i fotografii; ocenia zmiany zagospodarowania terenu wpływające na wygląd krajobrazu najbliższej okolicy; opisuje zmiany w krajobrazie, np. na przestrzeni 10, 20, 50 lat (na podsta wie rozmowy z rodziną, informacji w internecie); przygotowuje plakat lub prezentację na temat Moja okolica dawniej i dzisiaj. wymienia formy ochrony przyrody występujące w Polsce; wskazuje miejsca występowania w najbliższej okolicy obszarów chronionych, pomników przyrody; wyjaśnia, w jaki sposób w Polsce chroni się przyrodę; podaje przykłady obiektów w najbliższej okolicy, które zasługują na ochronę i uzasadnia swój wybór; gromadzi informacje o obiektach chronionych w najbliższej okolicy i prezentuje je w klasie. wskazuje i podaje nazwy obiektów zabytkowych w najbliższej okolicy; uzasadnia potrzebę ochrony obiektów zabytkowych w najbliższej okolicy; Podczas lekcji należy wyjaśnić, co to znaczy forma ochrony przyrody, oraz wskazać, jakie w Polsce mamy formy ochrony przyrody. Rozmowa z uczniami, co warto chronić w najbliższej okolicy. Podczas lekcji należy wyjaśnić, co to znaczy zabytek kultury oraz dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. W trakcie pogadanki należy ustalić z uczniami, co warto chronić w najbliższej okolicy z podaniem uzasadnienia. opisuje wybrany przez siebie obiekt chroniony lub taki, który wg niego powinien być chroniony. wykonuje prezentację o obiektach zabytkowych w najbliższej okolicy; dokumentuje dowolny zabytek kultury znajdujący się w najbliższej okolicy. VII. Środowisko antropogeniczne i krajobraz najbliższej okolicy szkoły. 8) wskazuje miejsca występowania obszarów chronionych, pomników przyrody, obiektów zabytkowych w najbliższej okolicy, uzasadnia potrzebę ich ochrony. VII. Środowisko antropogeniczne i krajobraz najbliższej okolicy szkoły. 9) ocenia krajobraz pod względem jego piękna oraz dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego małej ojczyzny. Rozkład materiału 29

30 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 7.5. Dbam o piękno przyrody i kultury 53., 54. Planuję wycieczkę do ciekawych krajobrazowo miejsc w najbliższej okolicy (lekcja w terenie) 7.5. Podsumowanie działu Powtórzenie wiadomości z działu 7 (opcjonalnie lekcja w terenie) Treści nauczania w podręczniku Oczekiwane osiągnięcia ucznia Warunki i sposoby realizacji Aktywności ucznia opisuje zajęcia ludności, tradycje i kulturę swojej małej ojczyzny ; podaje przykłady działań chroniących zasoby naszej planety; wymienia kilka powodów, dla których należy dbać o nasze dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. Uczniowie na podstawie tekstu w podręczniku na s. 177 i własnej wiedzy podają przykłady ochrony zasobów przyrody, np. zmniejszenie zużycia wody. Wskazują możliwości oszczędzania energii elektrycznej. krajobraz, zabytki kultury, formy ochrony przyrody najbliższej okolicy; piękno i różnorodność przyrody; ochrona zasobów Ziemi. planuje wycieczkę do ciekawych krajobrazowo miejsc w najbliższej okolicy; szuka w różnych źródłach informacji o najbliższej okolicy; wymienia ciekawe krajobrazowo miejsca w najbliższej okolicy; planuje prezentację o najbliższej okolicy; przygotowuje prezentację o najbliższej okolicy; uzasadnia, że wybrane w prezentacji obiekty stanowią jego małą ojczyznę. Podczas tych i następnych zajęć można podsumować i utrwalić wiadomości oraz umiejętności wszystkich działów. Na wstępie wyjaśniamy, jak planować wycieczkę, jakie pomoce są niezbędne podczas planowania wycieczki (mapy, plany, lornetki, kompas, notesy). Ważne jest uświadomienie uczniom roli planowania wycieczki. Można przeprowadzić te lekcje z nauczycielem innego przedmiotu, np. historii lub polskiego. opisuje dawny krajobraz najbliższej okolicy na podstawie opowiadań rodzinnych, starych fotografii; wyjaśnia pochodzenie nazwy własnej miejscowości; ocenia krajobraz pod względem jego piękna oraz zachowania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Wiadomości i umiejętności z działu 7. Wymagania szczegółowe VII punktu podstawy programowej. Wymagania szczegółowe z PP VII. Środowisko antropogeniczne i krajobraz najbliższej okolicy szkoły. 7) wyjaśnia pochodzenie nazwy własnej miejscowości; 9) ocenia krajobraz pod względem jego piękna oraz dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego małej ojczyzny. 30 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

31 Przedmiotowe zasady oceniania Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji Wymagania na ocenę: dopuszczającą dostateczną dobrą bardzo dobrą celującą Dział 1. Ja i przyroda 1.1. Poznaję przyrodę 1. Poznaję przyrodę podaje sposoby poznawania przyrody; podaje przykłady wykorzystania zmysłów podczas prowadzenia obserwacji przyrodniczych; wymienia różne źródła wiedzy o przyrodzie. opisuje sposoby korzystania z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie; podaje przykłady sposobów poznawania przyrody i określa, jaką rolę zmysłów w każdym z takich przykładów. opisuje sposoby poznawania przyrody; określa rolę zmysłów w poznawaniu przyrody; wyjaśnia, dlaczego w poznaniu przyrody należy korzystać z różnych źródeł wiedzy. podaje przykłady działań, które może sam wykonać w celu przeprowadzenia obserwacji przyrodniczych. przygotowuje instrukcję obserwacji najbliższego otoczenia Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody 2. Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody wymienia nazwy przyrządów stosowanych w poznawaniu przyrody; wskazuje różne źródła wiedzy o przyrodzie. korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie przy planowaniu obserwacji; poprawnie korzysta z przyrządów; wymienia zasady bezpiecznego korzystania z przyrządów służących do obserwacji przyrodniczych. wyjaśnia, jak należy korzystać na lekcjach przyrody z przyrządów: lupy, kompasu, taśmy mierniczej; określa przeznaczenie poznanych przyrządów; posługuje się przyrządami podczas prowadzonych obserwacji. wyjaśnia, dlaczego podczas obserwacji przyrodniczych należy stosować zasady bezpieczeństwa; podaje przykłady zastosowania przyrządów (lupy, kompasu, taśmy mierniczej) w poznawaniu przyrody. podaje przykłady zastosowania mikroskopu. 1.3 Moje pierwsze obserwacje i doświadczenia 3. Moje pierwsze obserwacje wyjaśnia, na czym polega obserwacja przyrodnicza; wymienia zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji przyrodniczych. podaje przykłady obiektów i organizmów, które można obserwować; odczytuje informacje z przyrządów. korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie, planując obserwacje przyrodnicze; odczytuje instrukcje przeprowadzania obserwacji. dokumentuje obserwacje przyrodnicze; przeprowadza obserwacje na podstawie instrukcji w podręczniku. planuje i dokumentuje przeprowadzenie doświadczeń przyrodniczych; uzasadnia, że obserwacje są źródłem wiedzy o przyrodzie. 1.3 Moje pierwsze obserwacje i doświadczenia 4. Moje pierwsze doświadczenia wyjaśnia, na czym polega doświadczenie przyrodnicze; wymienia zasady bezpieczeństwa podczas doświadczeń przyrodniczych. podaje przykłady pytań, na które można uzyskać odpowiedź, przeprowadzając doświadczenie przyrodnicze. korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie podczas planowania doświadczeń przyrodniczych; wyjaśnia różnice między doświadczeniem a obserwacją. dokumentuje doświadczenia przyrodnicze; przeprowadza doświadczenie na podstawie instrukcji w podręczniku. podaje przykłady dokumentowania doświadczeń przyrodniczych; uzasadnia, że doświadczenia są źródłem wiedzy o przyrodzie. 31

32 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji Wymagania na ocenę: dopuszczającą dostateczną dobrą bardzo dobrą celującą 1.4. Podsumowanie działu 1 Wiadomości i umiejętności z lekcji: Powtórzenie wiadomości z działu 1 Dział 2. Cztery strony świata 2.1. Zdobywam wiedzę o widnokręgu 6. Zdobywam wiedzę o widnokręgu wyjaśnia, co to jest widnokrąg; opisuje przebieg widnokręgu. wyjaśnia, jak się zmienia widnokrąg, kiedy dana osoba zmienia miejsce obserwacji. wyjaśnia, jak się zmienia widnokrąg, kiedy obserwator zmienia wysokość, z której obserwuje widnokrąg. wskazuje, jakie obserwacje można prowadzić na widnokręgu. uzasadnia, że widnokrąg zmienia się w momencie zmiany miejsca obserwacji i wysokości obserwacji Poznaję kierunki geograficzne 7. Poznaję kierunki geograficzne wymienia nazwy kierunków głównych; wyznacza kierunki główne w terenie za pomocą kompasu. wyznacza kierunki geograficzne na widnokręgu za pomocą kompasu i kierunek północny za pomocą gnomonu; wskazuje kierunki główne w terenie. wymienia kierunki główne, używając nazw polskich i ich skrótów w języku angielskim; odczytuje z róży kierunków nazwy kierunków pośrednich. wyznacza kierunki w terenie za pomocą Słońca; odczytuje z róży kierunków nazwy kierunków pośrednich i wskazuje je w terenie; używa skrótów kierunków pośrednich w języku angielskim. wyznacza kierunki w terenie za pomocą Słońca i Gwiazdy Polarnej; wyjaśnia, jak wyznaczyć kierunki w terenie bez użycia przyrządów, tylko obserwując przyrodę Wędrówka Słońca nad widnokręgiem 8. Wędrówka Słońca nad widnokręgiem wskazuje położenie Słońca nad widnokręgiem w ciągu doby; obserwuje pozorną wędrówkę Słońca w ciągu doby; wskazuje na widnokręgu miejsca wschodu, górowania i zachodu Słońca w ciągu doby. wskazuje w terenie oraz na schemacie (lub horyzontarium) miejsca wschodu, zachodu i górowania Słońca w ciągu dnia oraz w różnych porach roku. dostrzega zależność między wysokością Słońca a długością cienia w ciągu dnia i w ciągu roku. wyjaśnia zależność między wysokością Słońca a długością cienia w ciągu dnia i w ciągu roku; opisuje zmiany w położeniu Słońca nad widnokręgiem w ciągu dnia i w ciągu roku. wyjaśnia pojęcie pozorna wędrówka Słońca nad widnokręgiem. 32 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

33 2.4. Poznaję plan i mapę 9. Poznaję plan i mapę rysuje plan dowolnego przedmiotu; odczytuje informacje z legendy planu. wymienia czynności umożliwiające sprawne narysowanie planu Elementy mapy 10. Elementy mapy wymienia rodzaje map, np. topograficzną, turystyczną; rozpoznaje znaki topograficzne w legendzie mapy: punktowe, liniowe, powierzchniowe. korzysta z informacji zawartych w legendzie mapy; odczytuje informacje z mapy, posługując się legendą Jak korzystać z map? 11. Jak korzystać z map? wyjaśnia, co to znaczy zorientować mapę; wymienia sposoby pomiaru odległości w terenie; wyjaśnia, co to jest szkic; wykonuje i opisuje szkic okolicy szkoły; posługując się legendą, odnajduje na planie szkołę i dom. wyjaśnia, jak zorientować mapę za pomocą kompasu; opisuje drogę z domu do szkoły, używając nazw kierunków głównych i pośrednich Podsumowanie działu 2 Wiadomości i umiejętności z lekcji Powtórzenie wiadomości z działu 2 Dział 3. Pogoda i pory roku 3.1. Pogoda i jej składniki. Temperatura powietrza 13. Pogoda i jej składniki. Temperatura powietrza wyjaśnia, co to jest pogoda; podaje nazwę przyrządu służącego do pomiaru temperatury; odczytuje z termometru temperaturę powietrza; wskazuje na termometrze temperaturę ujemną i dodatnią. wymienia składniki pogody; prowadzi obserwacje temperatury powietrza; podaje przykłady wpływu temperatury na życie człowieka. wyjaśnia, że plan i mapę rysujemy w zmniejszeniu; opisuje najbliższą okolicę na podstawie planu. czyta mapę interpretuje znaki zamieszczone na różnych mapach; opisuje środowisko przyrodnicze wybranego obszaru, korzystając z różnych map. orientuje mapę w terenie za pomocą kompasu; mierzy odległości w terenie na podstawie liczby swoich kroków; szacuje odległość w terenie. podaje zastosowanie termometru w różnych sytuacjach życia codziennego; w ciągu danych wskazuje najwyższą i najniższą temperaturę. wskazuje różnice między planem a mapą; wyjaśnia znaczenie umiejętności czytania planu najbliższej okolicy szkoły (miejsca zamieszkania). układa instrukcję ułatwiającą czytanie wybranego fragmentu mapy. orientuje mapę w terenie za pomocą obiektów terenowych; podaje różnice między szkicem, planem a mapą; przemieszcza się w terenie zgodnie z kierunkami i odległościami określonymi wcześniej podczas planowania trasy marszu. wyjaśnia budowę termometru cieczowego; analizuje zapisane wyniki pomiarów temperatury powietrza; oblicza różnice temperatury. wyjaśnia, w jakich sytuacjach znajomość rysowania planów jest przydatna; wyjaśnia, w jakich sytuacjach znajomość czytania planów jest przydatna. planuje wycieczkę po nieznanym terenie, korzystając z mapy; wskazuje różnice wysokości i nachylenie terenu na trasie wycieczki na podstawie poziomic. korzysta z planu i mapy wielkoskalowej podczas planowania wycieczki; określa wzajemne położenie obiektów na planie, mapie topograficznej i w terenie; określa odległości w terenie na podstawie podziałki liniowej. wskazuje zależności między wysoką lub niską temperaturą powietrza a funkcjonowaniem organizmów; podaje przykłady zawodów uzależnionych od określonej temperatury powietrza. Przedmiotowe zasady oceniania 33

34 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 3.2. Zachmurzenie. Opady i osady atmosferyczne 14. Zachmurzenie. Opady i osady atmosferyczne 3.3. Ciśnienie atmosferyczne i wiatr 15. Ciśnienie atmosferyczne i wiatr 3.4. Pogoda w różnych porach roku 16. Pogoda w różnych porach roku Wymagania na ocenę: dopuszczającą dostateczną dobrą bardzo dobrą celującą wymienia trzy stany skupienia wody; określa stopień zachmurzenia (niebo bez chmur, zachmurzenie częściowe, zachmurzenie całkowite); podaje nazwę przyrządu do mierzenia wielkości opadu atmosferycznego i jednostki, w których podaje się wielkość opadów. odróżnia opady od osadów atmosferycznych; wymienia stany skupienia wody; prowadzi dzienniczek pogody uwzględniający temperaturę powietrza, zachmurzenie oraz opady i osady atmosferyczne. podaje przykłady opadów i osadów atmosferycznych oraz wskazuje ich stan skupienia; wyjaśnia, jak można zmierzyć wielkość opadów atmosferycznych; dostrzega zależności między poznanymi składnikami pogody, tzn. temperaturą powietrza a opadami i osadami atmosferycznymi. opisuje sposób powstawania chmur; charakteryzuje zjawiska pogodowe: burzę, tęczę, deszcze nawalne, intensywne opady śniegu i opisuje ich następstwa; wskazuje lub rysuje znaki, które są umieszczane na mapach prognozy pogody dla zachmurzenia i opadów atmosferycznych. na podstawie doświadczenia opisuje, jak powstają opady; wymienia rodzaje chmur. wyjaśnia, co to jest ciśnienie atmosferyczne; podaje nazwę przyrządu, za pomocą którego można zmierzyć ciśnienie atmosferyczne; podaje jednostkę ciśnienia atmosferycznego; podaje nazwę przyrządu, za pomocą którego można zmierzyć kierunek i prędkość wiatru; podaje jednostki, w których można określić prędkość wiatru. podaje zasadę określania kierunku wiatru; wyjaśnia, skąd wieje wiatr północny, południowy itd.; opisuje zasady bezpiecznego zachowania podczas występowania niebezpiecznych zjawisk pogodowych (burzy, huraganu, zamieci śnieżnej). określa kierunek wiatru w dniu obserwacji; określa prędkość wiatru (wiatr silny, słaby, brak wiatru); odczytuje z aktualnej mapy pogody kierunek i prędkość wiatru w swojej miejscowości; podaje skutki silnego wiatru. wyjaśnia na podstawie doświadczenia, jak powstaje wiatr; dostrzega zależności między zmianami ciśnienia a kierunkiem i prędkością (siłą) wiatru; zaznacza na mapie Polski określony kierunek wiatru; wyjaśnia, czym jest huragan i zawieja śnieżna; podaje skutki zawiei śnieżnej i huraganu. wyszukuje informacje na temat ostrzeżeń przed silnym wiatrem dla swojej miejscowości lub informacje o skutkach silnego wiatru w miejscu swojego zamieszkania; buduje prosty wiatromierz lub planuje ćwiczenie badające kierunek wiatru. wymienia zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku; podaje zasady bezpiecznego zachowania podczas występowania niebezpiecznych zjawisk pogodowych. opisuje zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku: burze, huragany, deszcze nawalne, zawieje śnieżne. opisuje prognozę pogody przedstawioną na mapie za pomocą znaków umownych. analizuje wykresy i rysunki, przyporządkowując im zjawiska pogodowe w poszczególnych porach roku. prowadzi w samodzielnie opracowanym kalendarzu obserwacje pogody uwzględniającą zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku (używa w zapisach właściwe jednostki pomiaru). 34 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

35 3.5. Podsumowanie działu Powtórzenie wiadomości z działu 3 Dział 4. Moje ciało 4.1. Układy narządów człowieka. Układ kostny 18. Układy narządów człowieka. Układ kostny 4.2. Układ pokarmowy 19. Układ pokarmowy 4.3. Układ oddechowy 20. Układ oddechowy 4.4. Układ krwionośny 21. Układ krwionośny 4.5. Układ rozrodczy 22. Układ rozrodczy Wiadomości i umiejętności z lekcji wymienia układy narządów budujące ciało człowieka; wyjaśnia, do czego służy szkielet; wyjaśnia, jak należy dbać o prawidłową postawę ciała. wskazuje na planszy i podaje nazwy elementów szkieletu: czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa, kości kończyny górnej, kości kończyny dolnej. wyjaśnia, do czego służy układ pokarmowy; opisuje, jak należy dbać o układ pokarmowy. wymienia składniki pokarmowe zawarte w różnych produktach; na planszy układu pokarmowego wskazuje jamę ustną, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube, odbyt. wyjaśnia, do czego służy układ oddechowy; opisuje, jak należy dbać o układ oddechowy. na planszy układu oddechowego wskazuje jamę nosową, krtań, tchawicę, oskrzela i płuca. wyjaśnia, do czego służy układ krwionośny; opisuje, jak należy dbać o układ krwionośny. rozumie rolę serca w krążeniu krwi; wymienia funkcje krwi. wskazuje różnice w wyglądzie zewnętrznym kobiety i mężczyzny; rozpoznaje na schematach komórki rozrodcze męskie i żeńskie oraz podaje różnice między nimi; opisuje, jak dbać o układ rozrodczy. wyjaśnia, do czego służy układ rozrodczy męski i żeński; podaje nazwy poszczególnych elementów budowy układu rozrodczego kobiety i mężczyzny. wymienia elementy składowe szkieletu człowieka i rozumie ich rolę; uzasadnia, dlaczego stawy umożliwiają człowiekowi poruszanie się. wskazuje na planszy i na własnym ciele ślinianki, wątrobę, trzustkę i żołądek. opisuje rolę jamy nosowej, krtani i płuc w oddychaniu. wyjaśnia, jak zmienia się tętno pod wpływem wysiłku fizycznego. wskazuje na planszy narządy budujące układ rozrodczy kobiety i mężczyzny. wyjaśnia, na czym polega współdziałanie szkieletu z mięśniami; na modelu szkieletu człowieka wskazuje ruchome połączenia kości stawy. wyjaśnia, co to znaczy trawienie pokarmu. uzasadnia, dlaczego należy oddychać przez nos. wymienia rodzaje naczyń krwionośnych i omawia ich rolę. opisuje funkcje poszczególnych narządów w układach rozrodczych kobiety i mężczyzny. wyjaśnia, dlaczego stawy umożliwiają człowiekowi poruszanie się. uzasadnia, dlaczego pokarm powinien być dokładnie pogryziony. opisuje, korzystając z planszy, drogę, jaką przebywa wdychane powietrze i dalszą wędrówkę tlenu do komórek ciała. wyjaśnia, dlaczego człowiek umiera, gdy ustaje praca jego serca. wyjaśnia, z czego wynikają różnice między układem rozrodczym męskim i żeńskim. Przedmiotowe zasady oceniania 35

36 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji Wymagania na ocenę: dopuszczającą dostateczną dobrą bardzo dobrą celującą 4.6. Dojrzewanie płciowe 23. Dojrzewanie płciowe wyjaśnia, na czym polega dojrzewanie płciowe; wymienia zasady higieny w okresie dojrzewania. opisuje zmiany fizyczne i psychiczne zachodzące w organizmach dziewczynki i chłopca podczas dojrzewania. wskazuje czynniki wpływające pozytywnie i negatywnie na organizm w okresie dojrzewania. opisuje proces dojrzewania płciowego. wskazuje podobieństwa i różnice w dojrzewaniu dziewcząt i chłopców Układ nerwowy 24., 25. Układ nerwowy. Moje zmysły wyjaśnia, jaką rolę odgrywa układ nerwowy w organizmie; podaje nazwy zmysłów człowieka i wskazuje je na własnym organizmie; podaje podstawowe zasady dbałości o wzrok i słuch. wskazuje na planszy główne narządy układu nerwowego i podaje ich nazwy; opisuje rolę zmysłu wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku w odbieraniu informacji z otoczenia. wyjaśnia, jaką rolę odgrywa mózg; za pomocą doświadczenia wykazuje współdziałanie zmysłu węchu i smaku. wyjaśnia funkcjonowanie narządów wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku i uzasadnia ich rolę w odbieraniu informacji z otoczenia. opisuje rolę mózgu w odbieraniu wrażeń ze środowiska zewnętrznego przez narządy zmysłów Podsumowanie działu 4 Wiadomości i umiejętności z lekcji Powtórzenie wiadomości z działu 4 Dział 5. Moje zdrowie i bezpieczeństwo 5.1. Poznaję choroby i ich przyczyny 27. Poznaję choroby i ich przyczyny wyjaśnia, po czym można poznać, że organizm choruje; opisuje sposoby zapobiegania chorobom. wyjaśnia, co to są choroby zakaźne; wyjaśnia, czym są wywołane choroby zakaźne; podaje przykłady chorób zakaźnych człowieka; wyjaśnia, czym są choroby pasożytnicze. wskazuje drogi wnikania czynników chorobotwórczych do organizmu człowieka; podaje przykłady pasożytów i chorób wywołanych przez pasożyty. wyjaśnia, czym różnią się choroby zakaźne od chorób pasożytniczych; wyjaśnia, dlaczego osoba chora na chorobę zakaźną powinna się zgłosić do lekarza. opisuje objawy wybranych chorób zakaźnych; wyjaśnia, czym jest odporność i jak ją nabyć; podaje przykłady chorób, przeciwko którym można się zaszczepić Substancje w domu 28. Substancje w domu podaje właściwości różnych substancji, np. plasteliny, szkła, gąbki; bada właściwości substancji; wyjaśnia, dlaczego na opakowaniach produktów szkodliwych wyjaśnia, czym jest właściwość substancji; odróżnia substancje kruche od sprężystych i plastycznych. wskazuje przedmioty codziennego użytku wykonane z substancji kruchych, sprężystych i plastycznych. określa sposób stosowania środka chemicznego na podstawie informacji umieszczonej na opakowaniu; 36 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

37 5.3. Niebezpieczne rośliny i zwierzęta 29. Niebezpieczne rośliny i zwierzęta 5.4. Pierwsza pomoc 30. Pierwsza pomoc 5.5. Niebezpieczeństwo uzależnienia 31. Niebezpieczeństwo uzależnienia 5.6. W zdrowym ciele zdrowy duch 32. W zdrowym ciele zdrowy duch odszukuje na opakowaniu środka czystości piktogramy informujące o tym, że są one szkodliwe dla zdrowia. podaje przykłady zwierząt jadowitych, roślin trujących; wskazuje poprawne postępowanie w wypadku pogryzienia przez zwierzę. wymienia funkcje skóry; wskazuje sposoby postępowania podczas opatrywania otarcia lub skaleczenia; opisuje sposoby zabezpieczania ciała przed skutkami nadmiernego promieniowania słonecznego. wyjaśnia, co to jest uzależnienie; podaje przykłady środków uzależniających. wyjaśnia, co oznacza pojęcie: higiena osobista; opisuje zasady dbania o własne ciało; wymienia zasady zdrowego odżywiania; wymienia elementy zdrowego stylu życia. są umieszczane symbole ostrzegawcze. opisuje, jak należy pielęgnować trujące rośliny pokojowe; wyjaśnia, jak należy postępować w wypadku wykrycia na skórze kleszcza. wyjaśnia, jak należy postępować w wypadku oparzenia i odmrożenia; opisuje objawy złamania kości. wymienia negatywne skutki uzależnienia od papierosów; wskazuje na etykietach napojów energetyzujących substancje szkodliwe, które mogą powodować uzależnienie. wymienia skutki niewłaściwego odżywiania; podaje przykłady potraw, których nie należy spożywać ze względu na dużą zawartość soli, cukru lub tłuszczu; wyjaśnia, dlaczego sen i ruch są niezbędne dla zachowania zdrowia. omawia sposób postępowania w wypadku użądlenia lub kontaktu z rośliną trującą; podaje, jak postępować w wypadku ukąszenia przez żmiję, pogryzienia i użądlenia przez owady. wyjaśnia, dlaczego nie należy się opalać bez zabezpieczenia skóry. uzasadnia, dlaczego zbyt częste korzystanie z telefonu komórkowego może prowadzić do uzależnienia. uzasadnia, dlaczego niewłaściwe odżywianie może powodować otyłość, niedożywienie lub inne groźne choroby; wyjaśnia, czym jest zdrowy styl życia i charakteryzuje jego elementy. wyjaśnia, dlaczego w kontaktach ze zwierzętami należy zachować szczególną ostrożność. podaje różnice między zwichnięciem, złamaniem a stłuczeniem; podaje numery alarmowe służące do wezwania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach. opisuje skutki działania nikotyny i alkoholu oraz napojów energetyzujących na organizm człowieka. wyjaśnia, dlaczego stosowanie zasad zdrowego stylu życia pozwala zachować zdrowie; potrafi ułożyć tygodniowy jadłospis uwzględniający zasady zdrowego odżywiania. uzasadnia zastosowanie substancji sprężystych, kruchych i plastycznych do wykonania przedmiotów codziennego użytku. wymienia i krótko charakteryzuje choroby, które mogą być następstwem ukąszenia przez kleszcza. wymienia rodzaje uszkodzeń ciała i opisuje sposoby udzielania pierwszej pomocy; tłumaczy, czym jest omdlenie; wyjaśnia, jak postępować w razie omdlenia i w wypadku krwawienia z nosa; wyjaśnia, co to jest asertywność; rozumie, dlaczego znajomości zawarte przez internet mogą być niebezpieczne. opisuje kolejne poziomy piramidy pokarmowej, korzystając z samodzielnie przygotowanego plakatu; potrafi właściwie zaplanować dzień. Przedmiotowe zasady oceniania 37

38 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji Wymagania na ocenę: dopuszczającą dostateczną dobrą bardzo dobrą celującą 5.7. Bezpieczeństwo w czasie zabawy i wypoczynku 33. Bezpieczeństwo w czasie zabawy i wypoczynku podaje przykłady właściwego spędzania wolnego czasu przez ucznia kl. 4.; wskazuje niebezpieczeństwa związane z wypoczynkiem nad wodą; wymienia zasady właściwego odpoczynku nad wodą. podaje przykłady niebezpiecznych sytuacji podczas pobytu na wsi; wyjaśnia, jak należy się zachować, gdy znajdzie się niewybuchy lub niewypały; opisuje bezpieczne poruszanie się na rolkach i rowerze; opisuje zasady bezpieczeństwa podczas zimowego wypoczynku. wyjaśnia, dlaczego nie każdy plac zabaw jest bezpieczny; wyjaśnia, dlaczego właściwe poruszanie się na rowerze i na rolkach oraz właściwe wyposażenie jest ważne. opisuje ubiór dostosowany do jazdy na rowerze, rolkach oraz do sportów zimowych; wyjaśnia, jak można pomóc tonącemu. opisuje, jak należy dbać o bezpieczeństwo podczas zabawi wypoczynku; wyjaśnia, kiedy kąpiel w morzu jest niebezpieczna; wyjaśnia, co to jest reguła ograniczonego zaufania; podaje rozwinięcie skrótu GOPR Podsumowanie działu 5 Wiadomości i umiejętności z lekcji Powtórzenie wiadomości z działu 5 Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 6.1. Składniki środowiska 35. Składniki środowiska rozpoznaje i podaje nazwy składników przyrody ożywionej i nieożywionej występujące w najbliższej okolicy. dokumentuje składniki przyrody ożywionej i nieożywionej. odróżnia składniki przyrody od wytworów działalności człowieka. podaje zależności między nieożywionymi a ożywionymi składnikami przyrody; podaje, w jaki sposób człowiek wykorzystuje przyrodę do własnych potrzeb i jak przyroda wpływa na człowieka. przygotowuje prezentację o środowisku najbliższej okolicy, w prezentacji uwzględnia składniki przyrody ożywionej i nieożywionej, w tym celu korzysta z różnych źródeł informacji Formy ukształtowania powierzchni 36. Formy ukształtowania powierzchni rozpoznaje główne formy ukształtowania powierzchni występujące w najbliższej okolicy; odróżnia wypukłe formy ukształtowania terenu od wklęsłych. wymienia nazwy form wypukłych i wklęsłych; wymienia nazwy form terenu występujących w najbliższej okolicy. wskazuje elementy pagórka (szczyt, wierzchołek, stok łagodny, stok stromy); wskazuje elementy doliny (zbocze strome, zbocze łagodne). podaje różnice między kotliną a doliną; wyjaśnia, co to jest ukształtowanie terenu. rozróżnia różne typy ukształtowania terenu (teren równinny, pagórkowaty, górski); podaje przykłady ukształtowania powierzchni w różnych częściach Polski. 38 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

39 6.3. Poznaję skały w moim otoczeniu 37. Poznaję skały w moim otoczeniu 6.4. Jak organizmy radzą sobie na lądzie? 38. Jak organizmy radzą sobie na lądzie? 6.5. Jak się odżywiają organizmy? 39. Jak się odżywiają organizmy? 6.6. W lesie 40., 41. W lesie 6.7. Co warto wiedzieć o grzybach? 42. Co warto wiedzieć o grzybach? 6.8. Na łące i na polu 43. Na łące i na polu wymienia rodzaje skał; wymienia skały występujące w okolicy swojego miejsca zamieszkania. opisuje warunki życia na lądzie, uwzględniając zawartość tlenu, wilgoci i nasłonecznienie (temperaturę powietrza). podaje przykłady organizmów samożywnych i cudzożywnych; wymienia cechy roślinożerców i drapieżników. wymienia warstwy roślinności w lesie; wymienia podstawowe zasady właściwego zachowania się w lesie. podaje warunki odpowiednie dla rozwoju grzybów; wymienia przykłady grzybów jadalnych, niejadalnych i trujących; podaje różnice między pieczarką a muchomorem sromotnikowym. wyjaśnia, co to jest łąka i jak człowiek wykorzystuje łąki; wyjaśnia, co to jest pole; wymienia produkty otrzymywane z pszenicy, żyta, owsa, jęczmienia kukurydzy; wymienia produkty otrzymywane z ziemniaków i buraków cukrowych. podaje przykłady skał sypkich, zwięzłych i litych; podaje przykłady przedmiotów wykonanych ze skał. podaje przykłady sposobów przetrwania okresu zimy przez rośliny i zwierzęta. wskazuje rodzaje przystosowania w budowie organizmów do zdobywania pokarmu; opisuje znaczenie roślin w przyrodzie i życiu człowieka. podaje i wskazuje przykłady roślin tworzących poszczególne warstwy lasu. rozpoznaje na okazach naturalnych, planszach i zdjęciach pospolite grzyby jadalne i trujące; wymienia zasady kodeksu grzybiarza. rozpoznaje na fotografii i w terenie typowe rośliny łąkowe; rozpoznaje na fotografii i w terenie zboża uprawiane w Polsce; rozpoznaje na fotografii i w terenie rośliny oleiste. wyjaśnia, co to jest skała; podaje różnice między skałami sypkimi, zwięzłymi a litymi. podaje przykłady przystosowania roślin do warunków suchych i wilgotnych. podaje różnice między samożywnym a cudzożywnym sposobem odżywiania. opisuje temperaturę powietrza, wilgotność i nasłonecznienie występujące w poszczególnych warstwach lasu. opisuje na schemacie budowę grzyba kapeluszowego. rozpoznaje na fotografii i w terenie typowe zwierzęta łąk; rozpoznaje na fotografii i w terenie typowe zwierzęta pól. odróżnia skały luźne od litych i zwięzłych; określa rolę zmysłów człowieka w poznawaniu skał; opisuje różne rodzaje skał. opisuje przystosowanie roślin do zdobywania światła. wyjaśnia, w jaki sposób odżywiają się rośliny; podaje, czym się różnią roślinożercy od drapieżników. rozpoznaje podstawowe gatunki roślin i zwierząt żyjących w lesie oraz przyporządkowuje je do odpowiednich warstw lasu. podaje przykłady wykorzystania drożdży do wytwarzania produktów spożywczych; wymienia przykłady grzybów jadalnych i ich trujących odpowiedników. wymienia różnice między polem uprawnym a łąką; podaje przykłady organizmów uznawanych w rolnictwie za szkodniki. podaje cechy skał; podaje przykłady zastosowania skał. wykazuje związek między budową zwierząt a przystosowaniem do życia w różnych warunkach. wymienia czynniki niezbędne do przebiegu fotosyntezy. wyjaśnia znaczenie ściółki leśnej dla życia organizmów w lesie; gromadzi i prezentuje w klasie informacje na temat lasu znajdującego się w najbliższej okolicy. wyjaśnia znaczenie grzybów w przyrodzie oraz życiu człowieka. przedstawia za pomocą samodzielnie wykonanego plakatu różnice między roślinami zbożowymi, warzywami a roślinami oleistymi; wyjaśnia, na czym polega pożyteczna rola ptaków na polu. Przedmiotowe zasady oceniania 39

40 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji Wymagania na ocenę: dopuszczającą dostateczną dobrą bardzo dobrą celującą 6.9. Wody stojące i płynące 44. Wody stojące i płynące w najbliższej okolicy określa, czym są wody powierzchniowe; podaje przykłady wód powierzchniowych: stojących i płynących. podaje nazwy wód stojących i płynących występujących najbliżej miejsca zamieszkania. wyjaśnia, co to jest źródło i ujście rzeki; rozpoznaje prawy i lewy brzeg rzeki; wskazuje elementy doliny rzeki; podaje nazwy kilku rzek i jezior Polski. rozróżnia naturalne i sztuczne zbiorniki wodne występujące w najbliższej okolicy; wskazuje na mapie rzekę główną i jej dopływy. wyjaśnia, co to są bagna i jak powstają; wskazuje na mapie największe rzeki w Polsce; podaje przykłady prawych i lewych dopływów Wisły; Życie w wodzie 45. Życie w wodzie podaje cechy środowiska wodnego; wymienia strefy jeziora i podaje przykłady organizmów, które w nich występują. wskazuje cechy budowy ryby, które umożliwiają jej życie w środowisku wodnym. porównuje warunki życia w wodzie i na lądzie; opisuje cechy, które pozwalają roślinom żyć w wodzie. wymienia nazwy ryb żyjących w Polsce; wymienia nazwy roślin i zwierząt żyjących w jeziorach Polski. wyjaśnia, jak oddychają ryby Podsumowanie działu 6 Wiadomości i umiejętności z lekcji Powtórzenie wiadomości z działu 6 Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 7.1. Składniki krajobrazu 47. Składniki krajobrazu wyjaśnia pojęcie: krajobraz; wymienia składniki krajobrazu najbliższej okolicy; wyjaśnia pojęcie: środowisko antropogeniczne; podaje nazwy składników środowiska antropogenicznego charakterystycznego dla najbliższej okolicy. rozpoznaje w terenie składniki krajobrazu charakterystyczne dla najbliższej okolicy i podaje ich nazwy; wyjaśnia, czym się różni krajobraz naturalny od antropogenicznego. dzieli składniki krajobrazu na naturalne i przekształcone przez człowieka; określa funkcje składników środowiska antropogenicznego. wskazuje różnice między składnikami naturalnymi a antropogenicznymi (przekształconymi przez człowieka). wymienia przykłady zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka. 40 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

41 7.2. Współczesny krajobraz 48. Człowiek zmienia krajobraz 7.3. Krajobraz najbliższej okolicy 49. Krajobraz najbliższej okolicy 7.3. Krajobraz najbliższej okolicy 50. Krajobraz najbliższej okolicy 7.4. Formy ochrony przyrody 51. Przyroda pod ochroną podaje przykłady wpływu działalności człowieka na przeobrażenia środowiska przyrodniczego (miejskiego, wiejskiego, przemysłowego). wymienia cechy krajobrazu najbliższej okolicy; wskazuje cechy krajobrazu najbliższej okolicy, które wskazują na działanie człowieka. wskazuje na mapie najbliższej okolicy ciekawe miejsca, które warto odwiedzić; wskazuje elementy krajobrazu, które zmieniły się w najbliższej okolicy pod wpływem działań człowieka; przygotowuje dokumentację (zdjęcia, materiały elektroniczne) na temat ciekawych miejsc w najbliższej okolicy. wymienia formy ochrony przyrody występujące w Polsce. wskazuje w terenie składniki krajobrazu, które uległy przekształceniu (przeobrażeniu); rozróżnia krajobraz wiejski i miejski; podaje elementy krajobrazu wiejskiego; podaje elementy krajobrazu miejskiego. charakteryzuje współczesny krajobraz najbliższej okolicy na podstawie aktualnych map i obserwacji w terenie; wymienia nazwę, położenie oraz cechy wyróżniające miejsce zamieszkania (czyli małą ojczyznę). korzysta z różnych źródeł wiedzy w poznawaniu najbliższej okolicy; wskazuje na znaczenie wywiadu i ankiety z rodziną i innymi mieszkańcami najbliższej okolicy w jej poznawaniu; wskazuje na mapie najbliższej okolicy ciekawe miejsca, które warto odwiedzić, dzieląc je na obiekty przyrodnicze i antropogeniczne. wymienia miejsca występowania w najbliższej okolicy obszarów chronionych, pomników przyrody. opisuje przeobrażenia środowiska najbliższej okolicy; wskazuje funkcje, jakie pełnią części miasta, w tym własna dzielnica lub części najbliższego miasta. opisuje dawny krajobraz najbliższej okolicy, np. na podstawie opowiadań rodzinnych, starych map i fotografii; wyszukuje obiekty w najbliższej okolicy, które są godne zwiedzania; wymienia źródła informacji, które mogą być pomocne w poznaniu najbliższej okolicy. przygotowuje trasę wycieczki po najbliższej okolicy; wskazuje na mapie i w terenie miejsca, które warto odwiedzić i argumentuje, dlaczego warto to zrobić. wyjaśnia, w jaki sposób w Polsce chroni się przyrodę; wskazuje na mapie Polski przykłady miejsc chronionych. wskazuje zależności między elementami naturalnymi a antropogenicznymi krajobrazu; wykazuje różnice między krajobrazem wiejskim a rolniczym; charakteryzuje krajobraz przemysłowy. ocenia zmiany zagospodarowania terenu wpływające na wygląd krajobrazu najbliższej okolicy; pisze pytania do ankiety lub wywiadu z mieszkańcami najbliższej okolicy. wskazuje przykłady zmian krajobrazu i ciekawych obiektów w najbliższej okolicy na przestrzeni ostatnich 10, 20, 50 lat; opracowuje informacje o najbliższej okolicy pochodzące z różnych źródeł wiedzy, w tym np. w ankiecie; pokazuje w terenie lub na mapie przykłady zmian antropogenicznych w krajobrazie najbliższej okolicy. podaje przykłady obiektów w najbliższej okolicy, które zasługują na ochronę i uzasadnia swój wybór; wskazuje na mapie i w terenie obiekty chronione w najbliższej okolicy. uzasadnia istnienie zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a składnikami środowiska antropogenicznego. wyszukuje zdjęcia w różnych źródłach informacji, w celu wyjaśnienia, jakie nastąpiły zmiany w krajobrazie najbliższej okolicy; opisuje zmiany w krajobrazie, np. na przestrzeni 10, 20, 50 lat (na podstawie rozmowy z rodziną), przygotowuje plakat lub prezentację na ten temat. wykazuje na podstawie starych fotografii, opowieści rodzinnych i różnych źródeł wiedzy, które obiekty w najbliższej okolicy zmieniły się na przestrzeni 10, 20, 50 lat; zaprasza najbliższą rodzinę lub kolegów z klasy na wycieczkę po okolicy i przygotowuje reportaż na ten temat. gromadzi informacje o obiektach chronionych w najbliższej okolicy i prezentuje je w klasie. Przedmiotowe zasady oceniania 41

42 Tytuł tematu w podręczniku i temat lekcji 7.5. Dbam o piękno przyrody i kultury 52. Dbam o piękno przyrody i kultury 7.5. Dbam o piękno przyrody i kultury 53., 54. Planuję wycieczkę do ciekawych krajobrazowo miejsc w najbliższej okolicy 7.5. Podsumowanie działu Powtórzenie wiadomości z działu 7 Wymagania na ocenę: dopuszczającą dostateczną dobrą bardzo dobrą celującą podaje nazwy i wskazuje obiekty zabytkowe w najbliższej okolicy; wymienia sposoby ochrony środowiska, które może sam stosować (oszczędzanie wody, energii elektrycznej, segregacja śmieci). uzasadnia potrzebę ochrony obiektów zabytkowych w najbliższej okolicy; uzasadnia ochronę środowiska przyrodniczego w najbliższej okolicy. opisuje zajęcia ludności w najbliższej okolicy, tradycję i kulturę; wyjaśnia geograficzne nazwy miejscowe i ich pochodzenie. podaje przykłady działań chroniących zasoby naszej planety; ocenia stan ochrony środowiska w najbliższej okolicy. wymienia kilka powodów, dla których należy dbać o nasze dziedzictwo przyrodnicze; wskazuje działania, które mogłyby poprawić stan środowiska najbliższej okolicy. wymienia ciekawe krajobrazowo miejsca w najbliższej okolicy; planuje wyjście na wycieczkę po najbliższej okolicy. szuka w różnych źródłach informacji o ciekawych miejscach w najbliższej okolicy; szuka informacji o obiektach chronionych w najbliższej okolicy. planuje prezentację o najbliższej okolicy, w tym o zmianach krajobrazu i o obiektach przyrodniczych i antropogenicznych w najbliższej okolicy. przygotowuje prezentację na temat ciekawych miejsc w najbliższej okolicy; przygotowuje folder o najbliższej okolicy. przygotowuje komentarz do prezentacji o ciekawych obiektach w najbliższej okolicy; pokazuje prezentację o najbliższej okolicy w klasie lub wskazuje i charakteryzuje ciekawe miejsca podczas wycieczki klasowej po najbliższej okolicy. Wiadomości i umiejętności z lekcji Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

43 Scenariusze lekcji i karty pracy Lekcja 1 Poznaję przyrodę Cele lekcji wymienia sposoby poznawania przyrody, opisuje, jak poszczególne zmysły umożliwiają prowadzenie obserwacji przyrodniczych, korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie. Utrwalamy Zasady pracy na lekcjach przyrody. Pytamy Czy znasz zasady bezpiecznego poruszania się w terenie? Wprowadzamy Sposoby poznawania przyrody. Pojęcia: zmysły, rodzaje źródeł wiedzy o przyrodzie. Metody i formy pracy burza mózgów, dyskusja, praca w grupach Środki dydaktyczne duży arkusz papieru do przygotowania kontraktu, flamastry, karta pracy dla każdego ucznia, masa samoprzylepna, szmaciana piłka, cztery pudełka do ćwiczenia Zmysły (w którym zostaną umieszczone odpowiednio: wata, niewielkie przedmioty z metalu oraz przedmioty z drewna lub plastiku, wacik nasączony wodą perfumowaną), karta pracy nr 1 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania I. 1; I. 3; I minut Komentarz merytoryczny Omówiony na początku lekcji i podpisany przez uczniów i nauczyciela KONTRAKT będzie dyscyplinował grupę oraz ułatwi pracę na lekcjach prowadzonych w terenie. Warto również omówić zasady bezpieczeństwa podczas badań i obserwacji terenowych. N. na pierwszej lekcji przyrody powinien nawiązać do przedmiotów wchodzących w skład nowego przedmiotu: biologii, geografii, fizyki, chemii. N. przygotowuje cztery pudełka, w których umieszcza odpowiednio: 1) watę, 2) metalowe przedmioty, 3) drewniane lub plastikowe przedmioty, 4) wacik nasączony wodą perfumowaną. Przedmioty te będą służyły do przeprowadzenia ćwiczenia Zmysły, dzięki któremu uczniowie poznają rolę zmysłów w prowadzeniu obserwacji i w poznawaniu otoczenia. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. N. omawia zasady pracy na lekcjach przyrody i zapisuje ustalony z uczniami tekst kontraktu na dużym arkuszu papieru. Uczniowie i N. podpisują kontrakt. Jeśli w klasie jest tablica multimedialna, można wyświetlić propozycje punktów kontraktu. Faza wykonawcza 2. N. zadaje pytanie: W jaki sposób można poznać najbliższe otoczenie? N. zapisuje odpowiedzi uczniów na tablicy i omawia sposoby poznawania przyrody. Rozmawia z uczniami na temat zmysłów (węchu, smaku, dotyku, wzroku, słuchu). Wspólnie analizują rysunek Sposoby poznawania przyrody w podręczniku (temat 1.1). Wykonanie polecenia 1 i 2 w karcie pracy nr 1. Scenariusze lekcji. Dział 1. Ja i przyroda 43

44 3. N. zadaje pytanie: Które zmysły pomogą najlepiej poznać otaczającą nas przyrodę? Uczniowie dobierają się w grupy i przygotowują do wykonania ćwiczenia Zmysły. N. przekazuje każdej grupie jedno wybrane pudełko (z watą, przedmiotami z metalu oraz z drewna lub plastiku, wacikiem nasączonym wodą perfumowaną). Uczniowie badają każde pudełko: potrząsają i słuchają, ewentualnie wąchają oraz zapisują na karcie pracy przypuszczenia dotyczące zawartości pudełka. Wykonanie polecenia 3 w karcie pracy nr 1. Po upływie jednej minuty grupy wymieniają się pudełkami, tak by każda z nich opisała swoje spostrzeżenia i przypuszczenia co do zawartości wszystkich pudełek. Po zapisaniu informacji N. podsumowuje ćwiczenia z uczniami, zwracając uwagę, który zmysł nie był używany podczas rozpoznawania przedmiotów w ćwiczeniu Zmysły. 4. N. rozmawia z uczniami o źródłach wiedzy przyrodniczej (obserwacja, doświadczenia, encyklopedie, internet itp.). Analiza rysunku Źródła wiedzy o przyrodzie (podręcznik, temat 1.1). Faza podsumowująca 5. N. zadaje uczniom pytania lub polecenia, które pomogą sprawdzić, czy cele lekcji zostały osiągnięte. Jeśli klasa liczy mało osób, dzieci mogą ustawić się w kręgu. Następnie N. rzuca szmacianą piłkę. Dziecko, które ją złapie, odpowiada na zadane pytanie lub wykonuje polecenie, a następnie rzuca piłkę do kolejnej osoby itd. Przykładowe polecenia: Wymień sposoby poznawania przyrody. Wymień zmysły niezbędne do prowadzenia obserwacji przyrodniczych. Wymień sytuacje, w których nie można używać zmysłu smaku. Wymień źródła informacji, które mogą pomóc ci w poznaniu przyrody. N. prosi również uczniów o zadawanie pytań w parach. 6. N. ocenia uczniów za aktywność (mogą to być punkty lub ocena zapisana w dzienniku). 7. N. zadaje uczniom pracę domową. Przeczytaj w podręczniku temat Poznaję przyrodę (zwróć uwagę na ciekawostkę). Wykonaj zielnik według instrukcji w podręczniku Krok po kroku. Którymi zmysłami można zbadać sól, a którymi skałę. Zapisz w zeszycie wnioski z obserwacji. Powiedz, jak inaczej niż w zielniku można zaprezentować rośliny występujące w najbliższej okolicy. Lekcja 2 Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody Cele lekcji podaje nazwy przyrządów stosowanych w poznawaniu przyrody, określa ich przeznaczenie; wybiera przyrządy stosowane w poznawaniu przyrody; rozpoznaje różne źródła wiedzy o przyrodzie. Utrwalamy Zasady pracy na lekcjach przyrody. Pytamy Jak sądzisz, w jakich sytuacjach korzystanie ze zmysłów jest niebezpieczne? Jakie znasz źródła informacji? Wprowadzamy Przyrządy pomocne podczas obserwacji. Metody i formy pracy burza mózgów, praca w grupie, dyskusja Środki dydaktyczne kompas, taśma miernicza, lupa, lornetka, mapa topograficzna, plan miasta, encyklopedia, plansze edukacyjne, karta pracy nr 2 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania I. 1; I. 3; I minut 44 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

45 Komentarz merytoryczny Należy przygotować przyrządy, które uczeń może zabrać ze sobą w teren, oraz przyrządy do pracy w klasie (jeśli w szkole są mikroskopy, można o nich rozmawiać w klasie 4. nie jest to jednak konieczne). N. wskazuje sposób odczytywania informacji z przyrządów. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. omawia zasady pracy z wykorzystaniem przyrządów. Wskazuje podręcznik (temat 1.2) jako ważne źródło informacji, w którym uczeń znajdzie opis konkretnego przyrządu, niezbędnego podczas zajęć w terenie, oraz wyjaśnienie jego zastosowania. Może też zaproponować korzystanie z innych źródeł informacji niż te w podręczniku, np. z encyklopedii, plansz edukacyjnych itp. Faza wykonawcza 2. Uczniowie dobierają się w czteroosobowe zespoły. N. nadaje im kolejne numery (1, 2, 3, 4) oraz prosi o wybranie liderów grup. Lider każdego zespołu podchodzi do stołu z przyrządami i wybiera jeden z nich. Następnie prezentuje go swojemu zespołowi. Każdy zespół ustala nazwę przyrządu (uczniowie mogą korzystać z podręcznika) i przygotowuje informacje o jego zastosowaniu. Następnie zespoły kolejno prezentują przyrządy, podając ich nazwy i zastosowanie. Uczniowie w czasie prezentacji kolejnych przyrządów indywidualnie wykonują polecenia 1 i 2 w karcie pracy nr 2. N. czuwa nad poprawnością wykonania zadań. Faza podsumowująca 3. N. zapisuje na tablicy hasła: W lesie. Na polu. Nad wodą. Następnie rozmawia z uczniami o przyrządach, które warto mieć podczas wypraw w teren. Uczniowie dobierają się w trzy zespoły. Każdy zespół ma za zadanie zaproponować ciekawy zestaw obserwatora przyrody, który byłby pomocny podczas obserwacji w jednym z wybranych miejsc (w lesie, na polu, czy nad wodą) oraz podać przykłady swoich przewidywanych obserwacji. N. ocenia pracę zespołów. 4. N. zadaje polecenia uczniom, które pomogą sprawdzić, czy cele lekcji zostały osiągnięte, np.: Wymień sposoby poznawania przyrody. Wymień przyrządy, który są pomocne w poznawaniu przyrody. Określ przeznaczenie wybranego przyrządu do obserwacji przyrodniczej. Wymień zmysły niezbędne do prowadzenia obserwacji przyrodniczych. 5. N. zadaje uczniom pracę domową. Wykonaj polecenie 3 w karcie pracy nr 2. Lekcja 3 Moje pierwsze obserwacje Cele lekcji opisuje przyrodnicze metody badawcze, wymienia zmysły pomocne w prowadzeniu obserwacji przyrodniczych, stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji przyrodniczych, korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie, planuje obserwacje przyrodnicze z pomocą nauczyciela i samodzielnie. Utrwalamy Sposoby poznawania przyrody. Pytamy Jakie znasz źródła wiedzy przyrodniczej? Które zmysły ułatwiają poznawanie przyrody? Które pomoce są niezbędne podczas obserwacji przyrodniczych? Wprowadzamy Pojęcie: obserwacja. Scenariusze lekcji. Dział 1. Ja i przyroda 45

46 Metody i formy pracy burza mózgów, kula śniegowa, dyskusja, mapowanie pojęć Środki dydaktyczne podręcznik, słownik języka polskiego; ewentualnie małe magnesy, spinacze biurowe, filiżanki z wodą, karta pracy nr 3 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania I. 4; I minut Komentarz merytoryczny Ważne, aby rozbudzać u uczniów entuzjazm naukowy polegający na potrzebie odkrywania i działania. W nauczaniu przyrody ważne są pomoce dydaktyczne oraz ćwiczenia dobrane tak, aby kształcić umiejętności: obserwacji, wyciągania wniosków, szukania związków i zależności. Obserwacje mogą być różne, w zależności od tego, który z elementów środowiska poddajemy obserwacji, np. geograficzne gdy obserwujemy skały, lub biologiczne, kiedy obserwujemy rośliny czy zwierzęta. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. utrwala z uczniami treści już poznane na lekcjach przyrody, zadaje pytania: Jak, waszym zdaniem, można poznać najbliższe otoczenie? Które zmysły umożliwiają poznawanie przyrody? Które pomoce są niezbędne podczas obserwacji przyrodniczych? 2. N. wyjaśnia zasady pracy na lekcji, omawia metodę kuli śniegowej, która polega na podawaniu skojarzeń do danego pojęcia (każdy uczeń zapisuje po trzy pierwsze skojarzenia do wyrazu obserwacja, następnie w parach uczniowie konsultują i uzupełniają wyrazy, jeśli ich brakuje; potem uczniowie dobierają się po dwie pary, tworząc grupy czteroosobowe, dopisują kolejne skojarzenia; na forum klasy każdy zespół prezentuje zapisane skojarzenia, a pozostali uczniowie uzupełniają swoją kulę śniegową o nowe wyrazy). Wykonanie polecenia 1 w karcie pracy nr 3. Faza wykonawcza 3. N. zapisuje na tablicy skojarzenia ze słowem obserwacja. Uczniowie sami próbują wyjaśnić termin obserwacja, używając słów, które najczęściej się pojawiały podczas prezentacji skojarzeń. N. czyta objaśnienie terminu ze słownika, np. języka polskiego lub podręcznika (temat 1.3). Wykonanie polecenia 1 w karcie pracy nr 3 (cd.) podanie definicji obserwacji. 4. N. rozmawia z uczniami o tym, co można obserwować w okolicy szkoły i czy w tych obserwacjach mogą być przydatne jakieś przyrządy lub zmysły. Uczniowie wymieniają obiekty, które można obserwować w okolicy szkoły, np. drzewo, skały (kamień) itd. Wykonanie polecenia 2 w karcie pracy nr Jeśli N. ma grupę zainteresowanych uczniów, może im zaproponować wykonanie kompasu według instrukcji Przekonaj się Czy można samodzielnie zrobić kompas? (opis w temacie 2.2). Polecenia dla uczniów: Przekonaj się, czy można samodzielnie zrobić kompas. Poszukaj w podręczniku instrukcji, jak wykonać kompas (w tym momencie można zapoznać uczniów, jak korzystać z indeksu podręcznika). Wykonaj kompas. Obserwuj wykonany przez siebie kompas obserwacje zapisz w zeszycie. Doświadczenie Przekonaj się Czy można samodzielnie zrobić kompas? Obserwacje: Kartka z wbitym spinaczem, potartym wcześniej magnesem, obraca się, w pewnym momencie się zatrzymuje i już nie porusza. Wnioski: Kompas można bez trudu wykonać samodzielnie. 46 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

47 6. N. proponuje, aby uczniowie w czteroosobowych grupach zaplanowali obserwację z jednym poznanym/wybranym przez siebie przyrządem do obserwacji, a następnie zaprezentowali swoje pomysły. Faza podsumowująca 7. N. zadaje polecenia uczniom, które pomogą sprawdzić, czy cele lekcji zostały osiągnięte, np.: Gdzie można prowadzić obserwacje? Które zmysły ułatwiają prowadzenie obserwacji przyrodniczych? Dlaczego ważne jest przestrzeganie zasad bezpieczeństwa podczas obserwacji przyrodniczych? Które źródła wiedzy są pomocne w czasie prowadzenia obserwacji? N. proponuje założenie hodowli fasoli i przeprowadzenie jej obserwacji (instrukcja Przekonaj się Obserwacja rozwoju fasoli w podręczniku). 8. N. zadaje uczniom pracę domową: Załóż hodowlę fasoli i zapisuj codziennie notatki ze swoich obserwacji w Dzien niczku rozwoju fasoli polecenie 3 w karcie pracy nr 3 (zgodnie z instrukcją w podręczniku Jak dokumentować obserwacje?). Lekcja 4 Moje pierwsze doświadczenia Cele lekcji wskazuje różnice między doświadczeniem a obserwacją, wskazuje różnice między obserwacją a wnioskiem, stosuje zasady bezpieczeństwa podczas doświadczeń przyrodniczych, planuje i przeprowadza doświadczenie zgodnie z kartą doświadczenia. Utrwalamy Pojęcie: obserwacja. Pytamy Co to jest doświadczenie? Jakie znasz zasady bezpiecznego wykonywania doświadczeń i obserwacji? Wprowadzamy Pojęcie: doświadczenie. Jak umiejętnie korzystać z instrukcji? Metody i formy pracy burza mózgów, dyskusja, doświadczenie Środki dydaktyczne materiały potrzebne do doświadczeń (do badania napięcia powierzchniowego: dwa plastikowe guziki lub dwie cienkie igły krawieckie, dwa kubki z wodą, odrobina płynu do mycia naczyń, kroplomierz; do badania prędkości rozprzestrzeniania się zapachu: kawa, wrzątek, kubek) oraz karta pracy nr 4 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania I. 4; I minut Komentarz merytoryczny Doświadczenie na początku lekcji powinno być krótkie, najlepiej takie, które już N. wykonywał i zna jego przebieg, np. badanie napięcia powierzchniowego. N. omawia etapy wykonywania doświadczenia. Jest bardzo ważne, aby pierwsze doświadczenie głośno komentował. Doświadczenie z kubkiem kawy jest o tyle ciekawe, że uczniowie są zaskoczeni tym, co widzą (nauczyciel przygotowuje kawę na lekcji), mogą pojawić się ciekawe spostrzeżenia uczniów. Dla uczniów o obniżonych możliwościach edukacyjnych przeznaczone są karty pracy oznaczone piktogramem (w tej publikacji znajduje się jedna taka karta pracy do lekcji 4, więcej takich materiałów na stronie czas i miejsce realizacji kart według uznania nauczyciela. Scenariusze lekcji. Dział 1. Ja i przyroda 47

48 Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. przypomina uczniom, co to jest obserwacja. Rozmawia z uczniami, zadaje pytania: Jakie zmysły umożliwiają obserwowanie najbliższego otoczenia? Na co należy zwrócić uwagę podczas prowadzenia obserwacji? Faza wykonawcza 2. N. prezentuje doświadczenie (np. dotyczące napięcia powierzchniowego), rozmawia z uczniami na temat jego przebiegu oraz pyta o wniosek. Wspólnie sformułowany wniosek uczniowie zapisują w zeszycie. N. wyjaśnia, czym jest doświadczenie i jakie zasady obowiązują podczas jego przeprowadzania doświadczeń. Uczniowie odczytują definicję pojęcia doświadczenie z podręcznika (temat 1.3) Opis doświadczenia: Jeden kubek należy oznaczyć próba badawcza, drugi próba kontrolna. Do obu kubków nalać wody. Na powierzchnię wody w każdym kubku należy bardzo delikatnie położyć plastikowy guzik lub cienką igłę krawiecką. Uczniowie zauważają, że obydwa przedmioty utrzymują się na powierzchni wody. Na powierzchnię wody w próbie badawczej należy nanieść odrobinę płynu do mycia naczyń, najlepiej za pomocą kroplomierza. Uczniowie obserwują, jak przedmiot opada. Wyjaśnienie: na powierzchni wody jest niewidzialna powłoka ( skórka ), która utrzymuje przedmiot na jej powierzchni. Powłokę tę niszczy płyn do mycia naczyń. Dla zainteresowanych uczniów: zjawisko, które zostało zaobserwowane, nazywane jest napięciem powierzchniowym. 3. N. dzieli uczniów na trzy grupy. Grupa nr 1 zajmuje miejsce na końcu klasy, grupa nr 2 w środku, a grupa nr 3 tuż przy biurku nauczyciela. N. przygotowuje kubek, sypie do niego kawę i zalewa wrzątkiem. Pyta uczniów z poszczególnych grup, z jaką intensywnością wyczuwają zapach kawy. Uczniowie zaznaczają w karcie pracy intensywność zapachu kawy, używając określeń zapisanych w tabeli. N. rozmawia z uczniami na temat ich spostrzeżeń i wspólnie ustalają tekst wniosku (jako ciekawostkę można powiedzieć, że uczestniczyli w ćwiczeniu wyjaśniającym, co to jest dyfuzja. Dyfuzja proces fizyczny polegający na samorzutnym rozprzestrzenianiu się cząstek substancji np. w gazie, a także w cieczy). Faza podsumowująca 4. N. daje polecenia uczniom, które pomogą sprawdzić, czy cele lekcji zostały osiągnięte, np.: Wymień różnice między doświadczeniem a obserwacją. Opisz zasady pracy podczas przeprowadzania doświadczeń. Wyjaśnij, co to jest wniosek. Wskaż różnice między doświadczeniem a wnioskiem. 5. N. prosi uczniów, aby przeczytali Przekonaj się Czy kwiaty cięte pobierają wodę? Sam w tym czasie przygotowuje białe kwiaty, wodę, szklanki i barwniki. Prosi uczniów, aby poinstruowali go, co ma robić. Wspólnie przygotowują doświadczenie. Doświadczenie Przekonaj się Czy kwiaty cięte pobierają wodę? Obserwacje: Kwiat wstawiony do wody bez barwnika nie zmienił koloru. Kwiat z rozciętą wzdłuż łodygą wstawiony do dwóch szklanek z barwnikami stał się dwukolorowy. Wniosek: Kwiaty cięte pobierają wodę. 6. N. zadaje uczniom pracę domową: Wykonaj polecenie 2 w karcie pracy nr 4. N. wyjaśnia, że aby poprawnie wykonać doświadczenie w poleceniu 2. w karcie pracy, należy najpierw zapoznać się z instrukcją. Dla chętnych: Wykonaj polecenie 3 w karcie pracy. 48 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

49 Lekcja 5 Powtórzenie wiadomości z działu 1 Cele lekcji Utrwalenie umiejętności zdobytych na lekcjach 14. Utrwalamy Pojęcia: przyroda, zmysły, doświadczenie, obserwacja, ćwiczenia, lupa, lornetka, kompas, taśma miernicza, źródła wiedzy przyrodniczej. Pytamy Jak można dokumentować obserwację? Czym się różnią ćwiczenie, obserwacja i doświadczenie? Jakie zasady bezpieczeństwa obowiązują podczas ćwiczeń, obserwacji, a jakie podczas wykonywania doświadczeń? Wprowadzamy Zasady sprawnego komunikowania się; umiejętność czytania tekstu ze zrozumieniem i pracy z instrukcją. burza mózgów, dyskusja Metody i formy pracy Środki dydaktyczne podręcznik, przyrządy niezbędne podczas obserwacji (lupy, lornetka), doświadczeń i ćwiczeń (taśma miernicza, kompas); kartki dla uczniów; masa mocująca; 2 cebule, 2 słoiki, sól, woda; karta pracy nr 5 I Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Lekcja poświęcona sprawdzeniu i utrwaleniu wiedzy i umiejętności z działu 1. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. zapisuje na tablicy wszystkie tematy lekcji z działu 1. Ja i przyroda (w pewnej odległości od siebie). Następnie prosi, aby każdy uczeń na kartce zapisał, co mu się najbardziej podobało podczas tych lekcji i przypiął do odpowiedniego tematu. N. kontroluje zapisy i, jeśli już na tablicy przypięty jest taki sam zapis innego ucznia, kolejną kartkę przypina do już istniejącej. W ten sposób zostaje utworzona lista informująca o zainteresowaniach uczniów. 2. N. prosi uczniów analogicznie o wypisanie na kartkach tych zagadnień, które sprawiły im największą trudność. Tak powstaje informacja dla N., jakie tematy sprawiły dzieciom kłopot. Faza wykonawcza 3. N. odczytuje zapisane informacje uczniów, rozmawia z klasą na ten temat, chwali dzieci za aktywność, spostrzegawczość i zainteresowanie przyrodą. 4. N. odczytuje informacje uczniów dotyczące trudnych zagadnień z lekcji 14 i zapisuje hasłowo problemy na tablicy. Zadaje pytanie: Kto może być ekspertem od zagadnień zapisanych na tablicy? N. powołuje ekspertów, którzy wyjaśniają (z pomocą N.) niezrozumiałe treści. 5. N. w dalszej części lekcji prosi uczniów o analizę pojęć umieszczonych w ramce (Podsumowanie działu 1). Uczniowie wyjaśniają je (z wyjątkiem pojęcia przyroda) i określają ich rolę w poznawaniu przyrody. Scenariusze lekcji. Dział 1. Ja i przyroda 49

50 6. N. prosi o zapoznanie się z instrukcją w poleceniu 1 w karcie pracy nr 5. Wspólnie wykonują doświadczenie. N. prosi, aby uczniowie na kolejnej lekcji zanotowali obserwacje, a za 2 tygodnie wniosek. 7. Przypomina, jak można dokumentować obserwacje przyrodnicze i doświadczenia. Wskazuje podstawowe zasady bezpieczeństwa podczas poznawania przyrody. 8. N. rozmawia z uczniami, jak według nich powinny wyglądać lekcje przyrody, co ich najbardziej interesuje w najbliższej okolicy i czego chcieliby się dowiedzieć o swoim miejscu zamieszkania. Faza podsumowująca 9. N., korzystając z pytań i poleceń w podręczniku, sprawdza, czy cele założone dla działu 1 zostały osiągnięte. Prosi o wykonanie polecenia 2 w karcie pracy nr 5. Po dziale 1 Uczeń na ocenę: dopuszczającą wymienia przyrządy potrzebne do obserwacji przyrodniczych; wymienia zmysły niezbędne podczas obserwacji; opisuje zasady bezpieczeństwa obowiązujące podczas prowadzonych obserwacji i doświadczeń. dostateczną rozróżnia, co to jest ćwiczenie, obserwacja, doświadczenie; wymienia źródła wiedzy o przyrodzie i wskazuje ich znaczenie; czyta ze zrozumieniem instrukcje. dobrą wykonuje ćwiczenie według instrukcji i zapisuje wniosek; podaje różnice między doświadczeniem a obserwacją; wymienia sposoby badań środowiska najbliższej okolicy. bardzo dobrą opisuje źródła wiedzy o przyrodzie i wyjaśnia ich rolę w poznawaniu przyrody; opisuje zasady pracy podczas ćwiczeń, doświadczeń i obserwacji. celującą planuje obserwację, doświadczenie. Lekcja 6 Zdobywam wiedzę o widnokręgu Cele lekcji wyjaśnia, co to jest widnokrąg; opisuje przebieg widnokręgu; wskazuje, jakie obserwacje można prowadzić na widnokręgu; wymienia nazwy głównych kierunków geograficznych; uzasadnia zmianę widnokręgu w momencie zmiany miejsca obserwacji. Utrwalamy Pojęcia i terminy: zmysły niezbędne w poznawaniu przyrody, obserwacja, doświadczenie, lupa, lornetka, kompas, taśma miernicza, źródła wiedzy przyrodniczej. Zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji i doświadczeń przyrodniczych. Pytamy W jaki sposób można poznawać przyrodę? Jakie zmysły pozwalają poznawać przyrodę? Czym różni się obserwacja od doświadczenia? Do czego wykorzystuje się lupę, lornetkę, kompas i taśmę mierniczą? Jakie źródła wiedzy o przyrodzie wykorzystuje uczeń klasy 4? Jakie zasady bezpieczeństwa obowiązują podczas obserwacji i doświadczeń przyrodniczych? Wprowadzamy Pojęcia: widnokrąg. Zasady prowadzenia obserwacji na widnokręgu. 50 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

51 Metody i formy pracy Środki dydaktyczne obserwacja, burza mózgów, dyskusja podręcznik, lornetka, karta pracy nr 6 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania II. 1; II minut Komentarz merytoryczny Obserwacje na widnokręgu należy rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia widnokrąg. Należy zwrócić uwagę uczniów na fakt, że stojąc na boisku szkolnym i obracając się dookoła, widzą ten obszar, który obejmują wzrokiem. Granica tego obszaru to widnokrąg, czyli linia pozornego zetknięcia się nieba z ziemią. Widnokrąg jest najlepiej widoczny na otwartej przestrzeni. Lekcje 6 i 7 można połączyć. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom ukształtowanych umiejętności ucznia z lekcji poprzedniej, zadaje pytania (patrz: tabela Pytamy). W szczególny sposób N. podkreśla konieczność przestrzegania zasad bezpieczeństwa podczas prowadzonych obserwacji i doświadczeń. 2. N. podaje temat nowej lekcji, wskazuje materiał w podręczniku (temat 2.1) i omawia jej przebieg (wyjście przed budynek szkoły). Faza wykonawcza 3. Uczniowie z N. wychodzą na boisko szkolne lub najbliższą bezpieczną przestrzeń przed szkołą. N. prosi, aby uczniowie utworzyli okrąg i chwycili się za ręce oraz by odwrócili się plecami do środka okręgu. Uczniowie powoli przesuwają się po okręgu, np. w prawą stronę, i wymieniają zaobserwowane składniki przyrody. 4. N. prosi uczniów o wykonanie polecenia 1 w karcie pracy nr 6 i zapisanie nazw zaobserwowanych składników przyrody. 5. N. rozdaje uczniom lornetki. Prosi o uzupełnienie notatek (polecenie 1, karta pracy nr 6). N. zadaje pytania: Czy korzystając z lornetki w trakcie obserwacji, możecie zauważyć więcej składników przyrody? Czy pozwoli to na zapisanie większej liczby składników przyrody w karcie pracy? Co się zmieniło w waszym postrzeganiu składników przyrody? Co ułatwia, a co utrudnia obserwację składników przyrody? Jak sądzicie, w jakiej sytuacji wasze obserwacje mogłyby być bardziej szczegółowe? 6. N. wprowadza pojęcie widnokrąg. Uczniowie jeszcze raz określają, jakie składniki przyrody obserwowali na widnokręgu. N. poleca uczniom opisanie tych składników przyrody, które są najbardziej od nich oddalone pozornie stykają się z niebem. 7. Powrót uczniów i N. do klasy. N. prosi uczniów o wykonanie polecenia 2 w karcie pracy nr 6. Po sprawdzeniu poprawności wykonanego zadania podejmuje z uczniami dyskusję na temat wielkości widnokręgu i jego kształtu w zależności od prowadzonych obserwacji. 8. N. poleca uczniom analizę ilustracji w podręczniku (temat 2.1). ukazujących wielkość i kształt widnokręgu. 9. N. prosi uczniów o wykonanie poleceń: 35 w karcie pracy nr 6. Faza podsumowująca 10. N. zadaje uczniom pytania, które pomogą sprawdzić, czy cele lekcji zostały osiągnięte. Przykładowe pytania: Jakie składniki przyrody obserwowaliście na widnokręgu przed szkołą? Co to jest widnokrąg? Scenariusze lekcji. Dział 2. Cztery strony świata 51

52 Gdzie można najlepiej zaobserwować widnokrąg? Co uniemożliwiało obserwację widnokręgu przed szkołą? 11. N. zadaje uczniom pracę domową (pracę można wykonać w grupie): Wykonaj polecenie 4. z podręcznika (temat 2.1). Wyjdź na dwór, wybierz miejsce, z którego widać przynajmniej część widnokręgu, i wykonaj szkic obserwowanego terenu aż do linii widnokręgu. Zaznacz na nim punkt obserwacji oraz kilka widocznych obiektów. Lekcja 7 Poznaję kierunki geograficzne Cele lekcji wymienia nazwy głównych kierunków geograficznych; używa nazw polskich i angielskich głównych kierunków geograficznych oraz skrótów polskich i międzynarodowych; wyznacza główne kierunki geograficzne za pomocą kompasu; wyznacza kierunek północny za pomocą gnomonu i wskazuje pozostałe kierunki geograficzne w terenie; nazywa kierunki główne na widnokręgu; wyjaśnia, jak wyznaczyć kierunki w terenie w bezchmurną noc; wyjaśnia, jak wyznaczyć kierunki w terenie bez użycia przyrządów, a jedynie wykorzystując obserwacje przyrodnicze; wyznacza kierunki w terenie za pomocą Słońca i Gwiazdy Polarnej. Utrwalamy Pojęcie widnokrąg. Pytamy Co to jest widnokrąg? Gdzie widnokrąg jest najlepiej widoczny? Od czego zależy wielkość widnokręgu? Wprowadzamy Kierunki geograficzne główne oraz ich nazwy polskie i angielskie. Sposoby wyznaczania kierunków w terenie. Metody i formy pracy metoda badawcza (ćwiczenie, obserwacja), burza mózgów, dyskusja Środki dydaktyczne podręcznik, kompas, gnomon, karta pracy nr 7 II. 2 Odniesienie do podstawy programowej 90 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny N. z uczniami wychodzi na boisko szkolne w bezchmurny dzień. Wspólnie obserwują cień, jaki rzuca na ziemię oświetlony przez Słońce gnomon. Zajęcia mogą być zorganizowane podczas dwóch godzin lekcyjnych, tak aby tematy lekcji 6. i 7. były realizowane tego samego dnia. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. rozmawia z uczniami o obserwacjach prowadzonych w terenie oraz o kierunkach geograficznych poznanych w klasach 13. N. wyjaśnia, w jaki sposób można wyznaczyć kierunki geograficzne w terenie. Przyrządem służącym do wyznaczenia kierunków geograficznych jest kompas. Można też obserwować cień, jaki rzuca patyk wbity w ziemię i na podstawie jego najkrótszego cienia który wskaże kierunek północny wyznaczyć pozostałe kierunki geograficzne. N. podkreśla, że składniki przyrody także dostarczają wiedzy o kierunkach geograficznych. To np. korony drzew, mrowiska, słoje widoczne na pniach ściętych drzew. 52 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

53 Faza wykonawcza 2. N. na podstawie tekstu z podręcznika Krok po kroku (temat 2.2) omawia zasadę korzystania z kompasu, a następnie prosi uczniów o wykonanie polecenia 1 w karcie pracy nr N. prezentuje prosty kompas wykonany na podstawie instrukcji w podręczniku (temat 2.2) patrz komentarz w scenariuszu lekcji 3. N. wraz z uczniami wyznacza główne kierunki geograficzne w klasie i umieszcza w odpowiednich miejscach klasy kartki z nazwami kierunków głównych i ich skrótami międzynarodowymi. Uczniowie wykonują polecenie 2 w karcie pracy. 4. Uczniowie, jeśli jest to możliwe, wraz z N. wychodzą przed budynek szkolny i wyznaczają główne kierunki geograficzne za pomocą kompasu. N. wyjaśnia, jak się wyznacza kierunek północny w terenie za pomocą gnomonu. Utrwala nazwy kierunków, zadając pytania, np. W którym kierunku pójdziemy, aby dojść z domu do szkoły? W którym kierunku pójdziemy, aby dojść ze szkoły do domu? itd. N. zwraca uwagę uczniów na samotnie rosnące drzewo i zachęca ich do obserwacji jego konarów. Zadaje pytanie: Z której strony są bardziej rozłożyste konary drzewa? (Komentarz: rozłożyste konary są od strony południowej, gdyż wtedy do liści dociera więcej światła, które jest roślinie potrzebne do wytwarzania pokarmu). Po podejściu do drzewa uczniowie obserwują jego pień. Od strony północnej może być porośnięty mchem. Mech do rozwoju potrzebuje miejsc, do których światło słoneczne nie dociera. Faza podsumowująca 5. N. zadaje uczniom pytania, które pomogą sprawdzić, czy cele lekcji zostały osiągnięte. Przykładowe pytania: Jak można wyznaczyć północ w terenie? Jak się nazywa przyrząd do wyznaczania kierunków w terenie? Jakie są inne sposoby wyznaczania kierunków w terenie? Jeśli jest możliwość wyjścia na boisko szkolne w czasie południa słonecznego, można zaproponować uczniom, by ustawili się w linii wyznaczającej kierunek północny. N. rysuje od gnomonu (uczniów) linię w kierunku północnym i zadaje pytanie: Jak sądzicie, dokąd można dojść, idąc po tej linii wzdłuż cienia? 6. N. zadaje uczniom pracę domową: Wyznacz kierunek północny w terenie za pomocą gnomonu zgodnie z instrukcją z podręcznika (temat 2.2). Dla chętnych: Wykonaj polecenia 3 i 4 w karcie pracy nr 7. Lekcja 8 Pozorna wędrówka Słońca nad widnokręgiem Cele lekcji wskazuje położenie Słońca nad widnokręgiem w ciągu doby; obserwuje pozorną wędrówkę Słońca w ciągu doby; wskazuje na widnokręgu miejsca wschodu, górowania i zachodu Słońca w ciągu doby; wyjaśnia zależność między położeniem Słońca a długością i kierunkiem cienia; opisuje zmiany w położeniu Słońca nad widnokręgiem w ciągu doby i w ciągu roku; wskazuje w terenie oraz na horyzontarium miejsca wschodu, zachodu i górowania Słońca w ciągu dnia i w różnych porach roku; wyjaśnia sens wyrażenia: pozorna wędrówka Słońca w ciągu doby. Utrwalamy Pojęcia: widnokrąg, kierunki główne. Umiejętności wyznaczania kierunku północnego za pomocą kompasu i składników przyrody. Pytamy Co to jest widnokrąg? Jak należy korzystać z kompasu? Jakie składniki przyrody można wykorzystać do wyznaczania kierunku północnego? Jak można samodzielnie zbudować kompas? W jaki sposób można wyznaczyć kierunek północny za pomocą gnomonu? Wprowadzamy Pojęcia i terminy: wschód, zachód i górowanie Słońca, pierwsze dni kalendarzowych pór roku, zależność długości cienia od droga Słońca nad widnokręgiem. Metody i formy pracy obserwacja (np. prezentacji multimedialnej), burza mózgów, pogadanka, dyskusja Środki dydaktyczne podręcznik, kompas, horyzontarium (ewentualnie latarka i globus), karta pracy nr 8 Scenariusze lekcji. Dział 2. Cztery strony świata 53

54 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania II. 9; II. 10; II minut Komentarz merytoryczny Proponujemy zaprezentować uczniom animacje dostępne w internecie: wędrówki Słońca w ciągu doby, jak również w ciągu roku. W trakcie oglądania animacji można rozmawiać z uczniami i zadawać pytania. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. zadaje uczniom pytania sprawdzające poziom wiedzy i umiejętności z poprzedniej lekcji: Jak należy korzystać z kompasu? Jakie składniki przyrody można wykorzystać do wyznaczania kierunku północnego? Jak można samodzielnie zbudować kompas? W jaki sposób można wyznaczyć kierunek północny za pomocą gnomonu? 2. N. rozmawia z uczniami o kierunkach geograficznych wyznaczanych na widnokręgu, prosi o wskazanie kierunków w klasie. Uczniowie za pomocą kompasu wyznaczają kierunki. N. zadaje pytania: Dlaczego na widnokręgu wyznaczono kierunek wschodni i tak go nazwano? Dlaczego na widnokręgu wyznaczono kierunek zachodni i tak go nazwano? Burza mózgów prawidłowe odpowiedzi warto zapisać na tablicy. (Komentarz: wschodni gdyż w tej części widnokręgu Słońce wschodzi, zachodni w tej części widnokręgu Słońce zachodzi). Faza wykonawcza 3. N. wyjaśnia, korzystając z horyzontarium, że dwa razy w roku Słońce wschodzi na widnokręgu dokładnie na wschodzie i zachodzi na zachodzie. W trakcie wyjaśnień można nawiązać do schematu w podręczniku przedstawiającego wędrówkę Słońca nad widnokręgiem (temat 2.3). N. prosi uczniów, aby ustalili daty rozpoczęcia jesieni i wiosny. Zaznacza, że w tych dniach Słońce wschodzi dokładnie na wschodzie i zachodzi dokładnie na zachodzie. Uczniowie na podstawie analizy schematu wędrówki Słońca nad widnokręgiem określają, co to jest wschód, zachód i górowanie Słońca. 4. N. omawia prezentację ukazującą wędrówkę Słońca w ciągu doby i zwraca uwagę na długość cienia rzucanego przez przedmioty w ciągu doby. Zwraca również uwagę na długość cienia tych przedmiotów podczas wschodu Słońca, zachodu i jego górowania. Następnie prosi o wykonanie polecenia 1 w karcie pracy nr 8. Na horyzontarium należy zaznaczyć najdłuższy cień rzucany przez przedmiot i podać porę dnia. Najkrótszy cień i pora dnia są to ważne sformułowania, których poprawne użycie N. sprawdza, czytając notatki uczniów. Jeśli uczniowie używają ich błędnie, N. powinien jeszcze raz przedstawić prezentację i zapytać, co należy zmienić, aby notatki były poprawne. 5. N. proponuje obejrzenie prezentacji/animacji pokazującej drogę Słońca nad widnokręgiem w ciągu roku i prosi o zapisanie wniosków w karcie pracy nr 8 (polecenie 2). Wnioski: 1. Pierwszego dnia wiosny i jesieni droga Słońca nad widnokręgiem jest tej samej długości. 2. Pierwszego dnia lata droga Słońca nad widnokręgiem jest najdłuższa, a pierwszego dnia zimy najkrótsza. Faza podsumowująca 6. Podsumowanie lekcji można przeprowadzić w formie krótkich pytań zadawanych uczniom: Jak się zmienia długość cienia rzucanego przez przedmioty i obiekty w ciągu doby? Kiedy cień przedmiotów i obiektów jest najkrótszy? W których dniach w ciągu roku Słońce dokładnie wschodzi na wschodzie, a zachodzi na zachodzie? 7. N. zadaje uczniom pracę domową: Wykonaj polecenie 3 w karcie pracy nr 8. Poszukaj w różnych źródłach informacji o zegarach słonecznych i napisz, jaką rolę odgrywały w dawnych czasach. Dla chętnych: Wykonaj prosty zegar słoneczny na swoim podwórku i sprawdź, czy czas przez niego wskazywany pokrywa się z czasem pokazanym na twoim zegarku. Zapisz w zeszycie wnioski z obserwacji. 54 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

55 Lekcja 9 Poznaję plan i mapę Cele lekcji rysuje plan dowolnego obiektu znajdującego się w najbliższej okolicy; wymienia czynności umożliwiające sprawne narysowanie planu; wyjaśnia pojęcie planu; wyjaśnia, w jakich sytuacjach znajomość rysowania planów jest przydatna; wskazuje różnice między planem a mapą; wyjaśnia, że plan i mapę rysujemy w zmniejszeniu; odczytuje informacje z legendy mapy. Utrwalamy Pojęcia: kierunki główne; długość cienia w ciągu doby oraz w poszczególnych dniach rozpoczynających pory roku. Pytamy Jak zmienia się długość cienia rzucanego przez przedmioty i obiekty w ciągu doby? Kiedy cień przedmiotów i obiektów jest najkrótszy? W które dni roku Słońce wschodzi dokładnie na wschodzie, a zachodzi dokładnie na zachodzie? Wprowadzamy Pojęcia: plan, mapa. Metody i formy pracy metoda badawcza (pomiar), metoda mapowania pojęć, burza mózgów, dyskusja Środki dydaktyczne podręcznik, plan, kartki, ołówki, karta pracy nr 9 II. 3; II.4; II.5 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny N. wyjaśnia pojęcia: plan, mapa. Analizuje z uczniami zamieszczony w podręczniku plan piętra szkoły oraz plan zamku Krzyżtopór. Podaje cechy wspólne planów: zmniejszenie obrazu obiektów, zarys przedmiotów i obiektów widziany jest z góry. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N., stosując metodę mapowania pojęć, wyjaśnia pojęcie plan. N. zapisuje na tablicy słowo: plan, równocześnie prosi uczniów o podanie wszystkich skojarzeń związanych z tym pojęciem. Uczniowie wymieniają np. plan lekcji, plan dnia, plan miasta, miejscowości, plan domu. Po wyczerpaniu skojarzeń N. wspólnie z uczniami ustalają, co to jest plan przedmiotów, obiektów lub niewielkich obszarów. Faza wykonawcza 2. N. zadaje uczniom pytanie: Jak sądzicie, czy można narysować plan pudełka od zapałek? Uczniowie podają propozycje i rysują plan dowolnego przedmiotu, np. gumki do ścierania, temperówki lub krótkiej linijki (polecenie 1 w karcie pracy nr 9). Uczniowie korzystają z informacji zamieszczonej w podręczniku w instrukcji Krok po kroku (temat 2.4). N. po sprawdzeniu poprawności wykonania zadania pyta: Czy można narysować plan klasy? Jak sądzicie co utrudnia narysowanie planu klasy? N. zadaje dodatkowe pytanie: Czy możemy narysować w zeszycie plan klasy o wymiarach rzeczywistych? Jakie macie pomysły na narysowanie planu klasy na kartce? (Jeśli uczniowie nie mają pomysłów, to należy ponownie zaproponować przeczytanie tekstu w podręczniku Krok po kroku oraz fragmentu tekstu Skala planu (temat 2.3). Uczniowie w formie podsumowania z tej części lekcji wykonują polecenie 2 w karcie pracy nr 9. Scenariusze lekcji. Dział 2. Cztery strony świata 55

56 3. N. pyta uczniów, w jakich okolicznościach umiejętność rysowania planów jest przydatna. N. prezentuje mapę ścienną Polski oraz mapy w dowolnym atlasie do przyrody i omawia, co one przedstawiają. Poleca także, aby uczniowie dokonali obserwacji map umieszczonych w podręczniku. Uczniowie wskazują różnice między planem a mapą. Następnie wykonują polecenia 3 i 4 w karcie pracy nr 9. Faza podsumowująca 4. N. zadaje uczniom pytania, które pomogą sprawdzić, czy cele lekcji zostały osiągnięte. Przykładowe pytania: Co to jest plan przedmiotu lub obiektu? Co należy zrobić, aby plany dużych obiektów, np. klasy zmieściły się w na kartce w zeszycie? Czym różni się plan od mapy? Co zawiera legenda planu i mapy? 5. N. zadaje uczniom pracę domową: Narysuj plan swojego pokoju i zaznacz na planie główne kierunki geograficzne. Lekcja 10 Elementy mapy Cele lekcji wymienia rodzaje map, np. topograficzną, turystyczną; rozumie pojęcie legenda mapy/planu; wyjaśnia, co zawiera legenda mapy; rozpoznaje znaki topograficzne w legendzie mapy (punktowe, liniowe, powierzchniowe); czyta mapę, kojarzy znaki na mapie z opisami w legendzie; opisuje środowisko przyrodnicze wybranego obszaru, korzystając z mapy; tworzy instrukcję ułatwiającą czytanie wybranego fragmentu mapy; odczytuje informacje z mapy, posługując się legendą; planuje, korzystając z mapy, wycieczkę po nieznanym terenie. Utrwalamy Pojęcia: plan, mapa, legenda planu i mapy, znaki topograficzne, główne kierunki geograficzne. Pytamy Co to jest plan przedmiotu lub obiektu? Co należy zrobić, aby plany dużych obiektów, np. klasy, zmieściły się na kartce? Czym różni się plan od mapy? Co zawiera legenda planu i mapy? Wprowadzamy Rodzaje map; znaki punktowe, liniowe i powierzchniowe w legendzie mapy. Metody i formy pracy wykład wprowadzający (mapy), praca z materiałem źródłowym (mapą), burza mózgów, dyskusja Środki dydaktyczne podręcznik, mapa topograficzna i inne mapy Karkonoszy, atlas, kartki, masa mocująca, karta pracy nr 10 II. 6 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Należy wyjaśnić uczniom, jakie są rodzaje map i jakie informacje zawiera każda z nich. Wskazać rodzaje znaków topograficznych: punktowe, liniowe i powierzchniowe. Należy przygotować różne mapy, np. mapę topograficzną, i inne mapy Karkonoszy. Można wykorzystać także mapy najbliższej okolicy lub mapy znajdujące się w podręczniku (temat 2.5). Wówczas jednak N. musi przygotować kartę pracy dla ucznia (karta pracy nr 10 dotyczy Karkonoszy). 56 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

57 Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. utrwala nazwy głównych kierunków geograficznych i pojęcia: plan, mapa. Zadaje pytania: Co to jest plan przedmiotu lub obiektu? Co należy zrobić, aby plany dużych obiektów, np. klasy, zmieściły się w na kartce? Czym się różni plan od mapy? Co zawiera legenda planu i mapy? N. informuje uczniów, że na lekcjach przyrody często będą korzystać z map. Omawia rodzaje map i wskazuje atlas jako zbiór map. Faza wykonawcza 2. N. dzieli uczniów na 4-osobowe grupy. Każda z grup otrzymuje inną mapę, którą będzie prezentowała pozostałym grupom, podając jej tytuł oraz informacje zawarte w legendzie. Następnie N. zadaje pytania: Co wam pomogło w prezentacji mapy? Z jakich informacji korzystaliście? Gdzie na mapie można znaleźć informacje o składnikach środowiska? N. podsumowuje wypowiedzi uczniów, podkreślając, jak istotne informacje zawiera legenda mapy. 3. N. przydziela grupom pytania (mogą być po dwie grupy do tego samego pytania). Grupa 1. Jak na mapie zaznaczone są szlaki kolejowe i drogi? Grupa 2. Jak na mapie zaznaczone są sady, łąki i lasy? Grupa 3. Jak na mapie zaznaczone są kościoły, obiekty zabytkowe i pomniki przyrody? N. poleca, aby odpowiedzi na pytania uczniowie przedstawili za pomocą rysunków wykonanych na osobnych kartach. Uczniowie prezentują swoją pracę, rysunki umieszczają na tablicy za pomocą masy mocującej. N. zadaje pytanie: Jaką ogólną nazwę mają znaki zaprezentowane przez poszczególne grupy? Prosi, aby uczniowie sprawdzili w podręczniku (temat 2.5) i podali ich nazwy. Uczniowie dzielą znaki przedstawione na kartkach na punktowe, liniowe i powierzchniowe, a potem wpisują ich ogólne nazwy. 4. N. poleca uczniom wykonanie w parach poleceń w karcie pracy nr 10. Uczniowie prezentują efekty swojej pracy, N. sprawdza i ewentualnie poprawia opisy. Faza podsumowująca 5. N. zadaje uczniom pytania, które pomogą sprawdzić, czy cele lekcji zostały osiągnięte. Przykładowe pytania: Jakie poznaliście rodzaje map? Co zawiera legenda mapy? Jakie poznaliście rodzaje znaków topograficznych? Za pomocą jakich znaków oznacza się sady, jakich mosty, a jakich drogi? Kto zaproponuje instrukcję ułatwiającą czytanie wybranego fragmentu mapy? 6. N. zadaje uczniom pracę domową: Zaprojektuj znaki topograficzne, które można zastosować do narysowania planu okolicy twojego domu. Dla chętnych: Poszukaj w różnych źródłach informacji i krótko wyjaśnij, czy mapy zawsze wyglądały tak jak dzisiaj. Skorzystaj z ciekawostki zamieszczonej w podręczniku (temat 2.6). Scenariusze lekcji. Dział 2. Cztery strony świata 57

58 Lekcja 11 Jak korzystać z map? Cele lekcji wyjaśnia, co to znaczy zorientować mapę; orientuje mapę w terenie za pomocą kompasu i obiektów; wymienia sposoby pomiaru odległości w terenie; wyjaśnia, co to jest szkic; podaje różnice między szkicem, a planem i mapą; korzysta z planu i mapy wielkoskalowej podczas planowania wycieczki; identyfikuje na planie i mapie miejsce obserwacji obiektów w najbliższym otoczeniu szkoły. Utrwalamy Pojęcia: mapa, legenda mapy, znaki topograficzne. Pytamy Jakie są rodzaje map? Co zawiera legenda mapy? Jakie są rodzaje znaków topograficznych? Za pomocą jakich znaków oznacza się sady, jakich mosty, a jakich drogi? Wprowadzamy Orientowanie mapy w terenie, ocenę i pomiar odległości w terenie, szkic. Metody i formy pracy burza mózgów, praca z podręcznikiem i materiałem źródłowym (mapą), pogadanka, ćwiczenia w terenie (opcjonalnie), ćwiczenia z taśmą mierniczą, dyskusja Środki dydaktyczne podręcznik, atlasy przyrodnicze, mapy topograficzne lub plany miasta, karta pracy nr 11 II. 7; II. 8 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Lekcja ta powinna uświadomić uczniom, jak ważnym źródłem informacji jest mapa. Warto porozmawiać z uczniami i wskazać, kto wykorzystuje mapy w swojej pracy, np. historycy, archeolodzy, geolodzy, kierowcy, przewoźnicy, piloci wycieczek itd. Warto zaplanować dodatkową lekcję z mapą w terenie. Warto pokazać uczniom różne mapy tej samej okolicy, najlepiej najbliższego otoczenia, aby dostrzegli, jak dużo informacji można z nich odczytać. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom ukształtowanej wiedzy i umiejętności z poprzedniej lekcji. Zadaje pytania: Jakie są rodzaje map? Co zawiera legenda mapy? Jakie są rodzaje znaków topograficznych? Za pomocą jakich znaków oznacza się sady, jakich mosty, a jakich drogi? 2. N. przedstawia cele bieżącej lekcji i omawia jej przebieg. Faza wykonawcza 3. N. zadaje uczniom pytanie: W jakich sytuacjach mapa jest niezbędnym źródłem informacji? Następnie zapisuje na tablicy odpowiedzi uczniów. Wyjaśnia, że aby mapa była źródłem informacji, należy prawidłowo z niej korzystać. Podaje sposoby orientowania mapy. N. prosi, aby uczniowie dobrali się w grupy, rozdaje mapy (lub plany), kompasy i jeśli jest taka możliwość, wychodzi z uczniami przed budynek szkolny. Jeśli nie ma takiej możliwości, lekcja może odbyć się w sali lekcyjnej. N. poleca głośne odczytanie fragmentu tekstu w podręczniku Krok po kroku Orientowanie mapy w terenie za pomocą kompasu (temat 2.6) i poleca grupom wykonanie ćwiczenia. Kontroluje pracę uczniów, wprowadza ewentualne poprawki. Chętni uczniowie prezentują orientowanie mapy za pomocą kompasu na forum klasy. 58 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

59 4. N. wyjaśnia, że można zorientować mapę również w inny sposób. Uczniowie, pracując nadal w tych samych grupach, zapoznają się z tekstem Krok po kroku Orientowanie mapy topograficznej za pomocą obiektów w terenie (temat 2.6). Uczniowie wykonują ćwiczenie zgodnie z opisem w podręczniku. N. sprawdza i koryguje pracę uczniów. 5. N. w formie pogadanki wyjaśnia uczniom, że na lekcjach przyrody, podczas wycieczek, a także w czasie wakacji oprócz umiejętności orientowania mapy, określania swojego położenia na mapie lub planie i odczytywania znaków z mapy mogą się okazać przydatne umiejętności określania odległości w terenie i odczytywania odległości na mapie. N. wyjaśnia uczniom, czym szkic różni się od planu i mapy. Uczniowie podają znane sposoby określania odległości w terenie. N. zapisuje na tablicy pomysły uczniów. Następnie poleca dzieciom zapoznanie się z tekstem Krok po kroku Pomiar odległości w terenie, szkicowanie drogi (temat 2.6). Uczniowie, pracując nadal w tych samych grupach, wykonują ćwiczenie opisane w tekście. Mierzą długość własnego kroku i przeliczają, ile kroków jest potrzebnych do przebycia np. 10 m. Obliczają za pomocą kroków długość sali lekcyjnej. Tę odległość mierzą za pomocą taśmy mierniczej i weryfikują swoje obliczenia dokonane za pomocą kroków. Faza podsumowująca 6. N. prosi o wykonanie poleceń z karty pracy nr 11 w ten sposób sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte. 7. N. zadaje uczniom pracę domową: Przygotuj się na następną lekcję do powtórzenia treści z całego działu 2. Dodatkowo wykonaj na kartce szkic drogi ze swojego domu do najbliższego sklepu. Lekcja 12 Powtórzenie wiadomości z działu 2 Cele lekcji wykazuje się wiedzą i umiejętnościami ukształtowanymi na lekcjach 611. Utrwalamy Pojęcia wprowadzone na lekcjach 611. Pytamy O zagadnienia wprowadzone na lekcjach 611. Wprowadzamy Umiejętność komunikacji (odpowiedzi na pytania). Metody i formy pracy ćwiczenia w terenie, praca w grupach, burza mózgów, dyskusja, prezentacja Środki dydaktyczne podręcznik, przyrządy niezbędne do obserwacji, doświadczeń i ćwiczeń, kartoniki z punktacją do oceny pracy grupy, karta pracy nr 12 II Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Lekcja może odbyć się w terenie uczniowie wskazują na widnokręgu kierunki geograficzne. Posługują się kompasem, planem, mapą. Podobny schemat lekcji można zrealizować w szkole np. w razie deszczu. Warto przygotować kartoniki z punktacją, którą otrzymuje grupa po swojej prezentacji. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. wychodzi z uczniami przed budynek szkolny i prosi o ustawienie się dzieci w okręgu. Następnie dzieci odliczają do 5. Osoby, które powiedziały Jeden, tworzą pierwszą grupę. Tak tworzą się Scenariusze lekcji. Dział 2. Cztery strony świata 59

60 pozostałe grupy. N. przydziela grupom zadania (polecenie 1 w karcie pracy nr 12) oraz informuje, że czas przygotowania odpowiedzi na pytania to 35 minut (w zależności od tempa pracy w danej klasie). Faza wykonawcza 2. N. kontroluje pracę grup, po 5 minutach prosi o ustawienie się w kręgu, a uczeń lider staje w środku i prezentuje odpowiedzi w imieniu grupy, zgodnie z przydzielonymi punktami w karcie pracy. Pozostali uczniowie mogą pytać i odpowiadać, za aktywność też otrzymują punkty. Uczniowie notują w karcie pracy. Faza podsumowująca 3. N. podsumowuje pracę grup, przydzielając punkty za prezentację, które można zamienić na ocenę szkolną. N. ocenia notatki uczniów. Prosi o rozwiązanie diagramu polecenie 2 w karcie pracy. 4. N. zadaje uczniom pracę domową: Przygotuj się do sprawdzianu. Lekcja 13 Pogoda i jej składniki. Temperatura powietrza Cele lekcji wyjaśnia, co to jest pogoda; wymienia i opisuje składniki pogody; wymienia przyrządy służące do pomiaru składników pogody; odczytuje z termometru temperaturę powietrza, stosując właściwe jednostki; wyjaśnia, jakie są zastosowania termometru w różnych sytuacjach życia codziennego. Utrwalamy Opis drogi Słońca nad widnokręgiem. Pytamy Jak sądzisz, czy wysokość Słońca nad widnokręgiem ma wpływ na pogodę? Wprowadzamy Składniki pogody: temperaturę powietrza, zachmurzenie, opady i osady atmosferyczne, ciśnienie atmosferyczne, kierunek i prędkość wiatru. Metody i formy pracy praca z podręcznikiem, praca w grupach, dyskusja kierowana, pogadanka, metoda obserwacyjna Środki dydaktyczne podręcznik, termometr zaokienny, w miarę możliwości inne termometry, karta pracy nr 13 Odniesienie do podstawy programowej III. 1; III. 2; III. 3; III minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Uczniowie zapoznali się podczas edukacji wczesnoszkolnej z pojęciem pogoda, a także ze wszystkimi jej składnikami, dlatego lekcja ta ma na celu uporządkowanie treści dotyczących tego zagadnienia. Zajęcia można przeprowadzić w terenie, np. na boisku szkolnym lub w parku, gdzie uczniowie obserwują składniki pogody i mierzą temperaturę za pomocą termometru. Jeśli pogoda nie sprzyja wyjściu w teren, uczniowie wyglądają przez okno i opisują pogodę, ze szczególnym zwróceniem uwagi na temperaturę powietrza. Wyniki pomiaru temperatury powietrza porównują z tymi, które uzyskali na początku roku szkolnego. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. Uczniowie podają swoje skojarzenia związane z pojęciem pogoda. N. zapisuje skojarzenia uczniów na tablicy. Po zapisaniu wszystkich propozycji N. wraz z uczniami ustala wstępnie, czym jest pogoda. 60 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

61 2. Uczniowie podchodzą do okna w klasie i opisują pogodę. N. zwraca uwagę na składnik dominujący, np. wieje silny wiatr albo pada deszcz, albo jest upalnie, duszno i gorąco itd. Faza wykonawcza 3. N. dzieli uczniów na 4 grupy i proponuje zabawę w specjalistów meteorologów. Zwraca uwagę, że podczas zabawy będzie potrzebna umiejętność pomiaru temperatury powietrza oraz umiejętność korzystania z różnych materiałów źródłowych, np. podręcznika. Każda grupa opracowuje temat przydzielony przez N., po czym prezentuje na forum klasy efekty pracy. Uczniowie z innych grup mogą zadawać pytania dotyczące tego tematu. Po ustaleniach wewnątrz grupy lider prezentuje odpowiedź. Uczniowie podczas pracy korzystają z podręcznika (temat 3.1); grupa 2 korzysta również z termometru. Zadania dla grup: Grupa 1 Wyjaśnijcie, co to jest pogoda. Jakie są jej składniki? Grupa 2 Przedstawcie budowę i zasadę działania termometru cieczowego. Grupa 3 Zaprezentujcie poprawny sposób odczytywania wartości temperatury powietrza z termometru. Grupa 4 Podajcie trzy przykłady zawodów, których wykonywanie jest zależne od pogody. Uzasadnijcie swój wybór. Grupa 5 Wyjaśnijcie, w jaki sposób temperatura powietrza wpływa na rośliny, zwierzęta i ludzi. Podajcie odpowiednie przykłady. 4. Po zakończeniu pracy w grupach uczniowie pracują indywidualnie. Sporządzają notatkę w zeszycie przedmiotowym na podstawie modułu W skrócie w podręczniku (temat 3.1). Wykonują także polecenia w karcie pracy nr 13. Faza podsumowująca 5. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, zadając pytania: Co to jest pogoda? Jaką dzisiaj mamy pogodę? Jakie są składniki pogody? Jakim przyrządem mierzy się temperaturę powietrza? W jakich jednostkach podaje się temperaturę powietrza? Jak należy prawidłowo odczytywać temperaturę powietrza z termometru? Podaj, jaka jest teraz temperatura w naszej sali. Jakie znasz termometry? Do czego one służą? Kiedy z nich korzystasz? 6. N. ocenia uczniów aktywnych i zadaje pracę domową: Korzystając z prognozy pogody dla Polski wybranego dnia, napisz, które obszary Polski miały najwyższą temperaturę powietrza, a które najniższą. Scenariusze lekcji. Dział 3. Pogoda i pory roku 61

62 Lekcja 14 Zachmurzenie, opady i osady atmosferyczne Cele lekcji wymienia stany skupienia wody; określa stopień zachmurzenia (niebo bez chmur, zachmurzenie częściowe, zachmurzenie całkowite); opisuje, na podstawie doświadczenia, jak powstają opady atmosferyczne; rozróżnia opady i osady atmosferyczne; podaje przykłady opadów i osadów atmosferycznych oraz wskazuje ich stan skupienia; nazywa zjawiska pogodowe: burza, tęcza, deszcze nawalne oraz opisuje ich następstwa; wyjaśnia, jak można zmierzyć wielkość opadu; wspólnie z nauczycielem wykonuje doświadczenie zgodnie z instrukcją w podręczniku. Utrwalamy Pojęcie: pogoda, składniki pogody. Pytamy Co to jest pogoda? Jakie są składniki pogody? Jak należy poprawnie odczytywać temperaturę powietrza z termometru? Jakie są zastosowania termometru w różnych sytuacjach życia codziennego? Wprowadzamy Stany skupienia wody, parowanie, skraplanie, topnienie, krzepnięcie, opady i osady atmosferyczne, zjawiska pogodowe: burza, tęcza, deszcze nawalne. Metody i formy pracy dyskusja, praca w grupach, doświadczenie, prezentacja Środki dydaktyczne podręcznik, wysoki słój lub naczynie żaroodporne, płaska metalowa pokrywka, podgrzewacz do potraw oraz małe świeczki do podgrzewacza, woda, kilkanaście kostek lodu; kartony, mazaki, karta pracy nr 14 III. 1; III. 4 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Należy zapoznać uczniów z prawidłowymi nazwami zmian stanów skupienia wody (krzepnięcie, topnienie, skraplanie, parowanie). Przebieg lekcji Faza wstępna 1. Uczniowie czytają polecenia i pytania z modułu Podejmij temat w podręczniku (temat 3.2) i oglądają infografikę znajdującą się poniżej; dyskutują krótko na temat stanów skupienia wody. 2. N. prezentuje doświadczenie obrazujące przemianę wody w parę wodną Przekonaj się Jak powstają chmury i opady? podręcznik (temat 3.2). N. wyjaśnia, że zarówno lód, jak i para wodna to woda, lecz w różnych stanach skupienia. Doświadczenie Przekonaj się Jak powstają chmury i opady? Obserwacje: Na ściankach słoja pojawiają się kropelki wody. Kropelki osadzają się też na pokrywce. Niektóre stają się duże i opadają. Wniosek: Gorąca woda w słoju paruje, ochładza się na ściankach słoja i na pokrywce, a następnie skrapla. 3. N. podaje temat lekcji i omawia jej przebieg. Dzieli uczniów na 4 grupy, wyjaśniając, że w dniu dzisiejszym są oni ekspertami od opadów atmosferycznych. Faza wykonawcza 4. N. przydziela grupom zadania. Uczniowie, korzystając z podręcznika, mają opracować odpowiedzi do otrzymanych pytań i wykonać polecenia. Efekty pracy przedstawiają za pomocą rysunków lub schematów na kartonie. Rezultaty swoich działań prezentują na forum klasy. 62 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

63 Grupa 1 1. Wyjaśnij, co to są opady atmosferyczne. 2. Jakie warunki muszą być spełnione, aby wystąpiły opady atmosferyczne? 3. Kiedy mówimy, że występują deszcze nawalne i jakie są ich następstwa? Czym jest burza? Grupa 2 1. W jakim stanie skupienia mogą wystąpić opady atmosferyczne? 2. Kiedy pada deszcz, a kiedy śnieg? 3. Jakie mogą być skutki intensywnych opadów śniegu? Grupa 3 1. Jaką rolę odgrywają w przyrodzie opady atmosferyczne? 2. Kiedy opady atmosferyczne mogą być niebezpieczne? 3. Co to jest tęcza i kiedy można ją obserwować na niebie? Grupa 4 1. Jakie osady atmosferyczne występują w Polsce? 2. Jak powstają osady atmosferyczne? 3. Czy osady atmosferyczne mogą być niebezpieczne? Jeśli tak, to dlaczego? N. organizuje prezentację rysunków. Uczniowie mogą ekspertom zadawać dodatkowe pytania. N. czuwa nad poprawnością prezentowanych informacji. Faza podsumowująca 6. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte zgodnie z oczekiwaniami. Polecenia kontrolne dla poszczególnych osób: Wymień stany skupienia wody. Podaj, w jaki sposób określa się stopień zachmurzenia (niebo bez chmur, zachmurzenie częściowe, zachmurzenie całkowite). Opisz, na podstawie doświadczenia, jak powstają opady atmosferyczne. Wymień znane ci opady i osady atmosferyczne. Podaj przykłady opadów i osadów atmosferycznych oraz wskaż ich stan skupienia. Wymień znane ci zjawiska pogodowe (burza, tęcza, deszcze nawalne, intensywne opady śniegu) i opisz ich następstwa. Wyjaśnij, jak można zmierzyć wielkość opadu atmosferycznego. 7. N. zadaje pracę domową: Wykonaj doświadczenia na podstawie karty pracy nr 14; wypełnij kartę pracy i wklej do zeszytu. Lekcja 15 Ciśnienie atmosferyczne i wiatr Cele lekcji wyjaśnia, co to jest ciśnienie atmosferyczne; podaje nazwę przyrządu do mierzenia ciśnienia atmosferycznego; Utrwalamy Stany skupienia wody, parowanie, skraplanie, opady i osady atmosferyczne, zjawiska pogodowe: burza, tęcza, deszcze nawalne, właściwe zachowanie podczas niebezpiecznych zjawisk pogodowych. Scenariusze lekcji. Dział 3. Pogoda i pory roku 63

64 Cele lekcji cd. podaje jednostki, w których podawana jest wartość ciśnienia atmosferycznego; wyjaśnia, na podstawie doświadczenia, jak powstaje wiatr; podaje nazwę przyrządu służącego do pomiaru kierunku i prędkości wiatru; określa kierunek wiatru; określa, czym jest huragan i zawieja śnieżna; omawia, jak należy zachowywać się podczas niebezpiecznych zjawisk pogodowych; konstruuje prosty wiatromierz do określania kierunku i siły wiatru. Pytamy Jakie są stany skupienia wody? W jaki sposób określa się stopień zachmurzenia? Jak powstają opady? Jakie opady i osady atmosferyczne występują w Polsce? Jakie zjawiska pogodowe występują w Polsce i jakie są ich następstwa? Jak można zmierzyć wielkość opadu? Jak należy zachowywać się podczas niebezpiecznych zjawisk pogodowych? Wprowadzamy Pojęcia: ciśnienie atmosferyczne, wiatr, niebezpieczne zjawiska pogodowe. Metody i formy pracy burza mózgów, pogadanka, praca z podręcznikiem, praca oparta na aktywności uczniów, dyskusja, praca w grupach Środki dydaktyczne podręcznik, baloniki i strzykawki (liczba zależy od utworzonych zespołów); materiały potrzebne do budowy wiatromierza: prosty kij (ok. 1 m), wstążka w jaskrawym kolorze, kompas, kreda lub patyki (ewentualnie plansza z zaznaczonymi głównymi kierunkami świata, którą można przymocować do podłoża obok wiatromierza), karta pracy nr 15 III. 6; III. 7 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Lekcja ta jest szczególnie ważna z uwagi na fakt, że wprowadzane treści są nowe i stosunkowo trudne, zawierają bowiem elementy innej nauki fizyki. Najważniejsze treści w ramach nowego tematu: Nacisk powietrza na powierzchnię Ziemi, w tym także na znajdujące się na niej przedmioty i organizmy, nazywamy ciśnieniem atmosferycznym. Ciśnienie powietrza mierzymy za pomocą barometru, podajemy w jednostkach, zwanych paskalami (Pa). Osiąga ono duże wartości, dlatego dla wygody stosujemy hektopaskale (hpa), czyli jednostki 100 razy większe od paskala (1 hpa = 100 Pa). Za normalne ciśnienie atmosferyczne uznaje się ciśnienie powietrza mierzone w temperaturze 0 C na poziomie morza. Wynosi ono 1013 hpa. Gdy mówimy o kierunku wiatru, podajemy zawsze, skąd wieje wiatr. Jeśli w prognozie pogody usłyszymy, że będzie wiał wiatr zachodni, to znaczy, że będzie on wiał z zachodu. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiedzy z poprzedniej lekcji, zadając pytania: Jakie są stany skupienia wody? W jaki sposób określa się stopień zachmurzenia? Jak powstają opady atmosferyczne? Jakie opady i osady atmosferyczne występują w Polsce? Jakie zjawiska pogodowe występują w Polsce i jakie są ich następstwa? Jak można zmierzyć wielkość opadu? 2. N. przedstawia temat lekcji i omawia jej przebieg. 64 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

65 Faza wykonawcza 3. N. zachęca uczniów do podawania skojarzeń związanych ze słowem ciśnienie. Skojarzenia uczniów zapisuje na tablicy i na ich podstawie wyjaśnia, co to jest ciśnienie atmosferyczne. 4. N. poleca uczniom zapoznanie się z informacjami podanymi w podręczniku w akapicie Ciśnienie atmosferyczne podręcznik (temat 3.3). Zapisuje na tablicy nazwę przyrządu służącego do mierzenia ciśnienia oraz jednostki, w których podaje się wynik pomiaru. 5. N. dzieli uczniów na zespoły czteroosobowe i poleca wykonanie doświadczenia Przekonaj się Kiedy powstaje ciśnienie? opisanego w podręczniku (temat 3.3). Rozdaje środki dydaktyczne. Dyktuje lub rozdaje skserowane pytania i polecenia do wykonania w zespołach (wszystkie grupy robią to samo). Uczniowie, pracując w zespołach, wykonują doświadczenie zgodnie z instrukcją i zapisują w zeszycie wnioski, które prezentują na forum klasy. Wspólnie oceniają poprawność wniosków i ustalają poprawną odpowiedź. Pytania i polecenia dla uczniów w czasie obserwacji i po przeprowadzeniu doświadczenia: 1. Czy coś się znajdowało w środku zatkanej strzykawki? 2. Co się czuje w trakcie poruszania tłokiem? 3. Czy można wcisnąć go do końca? Dlaczego? 4. Zapiszcie wniosek. Doświadczenie Przekonaj się Kiedy powstaje ciśnienie? Obserwacje: Im bardziej wciskam tłok strzykawki, tym muszę używać większej siły, aby go przesunąć. Wniosek: Im głębiej wciśnięty jest tłok strzykawki, tym powietrze jest w niej bardziej ściśnięte. Silniej napiera na ścianki strzykawki i tłok. W strzykawce panuje większe ciśnienie. 6. N. rozmawia z uczniami, co to jest wiatr. Uczniowie podają swoje skojarzenia na ten temat. 7. N. poleca osobie chętnej głośne odczytanie tekstu w podręczniku Jak powstaje wiatr? (temat 3.3). Na tej podstawie wszyscy ustalają wspólnie sposoby pomiaru siły wiatru i określania kierunku wiatru. N. zapisuje na tablicy nazwę przyrządu służącego do określania kierunku i siły wiatru oraz jednostki, za pomocą których podaje się wyniki pomiaru. 8. N. poleca uczniom, którzy pracują w powołanych wcześniej zespołach, wykonanie doświadczenia. Przekonaj się Co to jest wiatr? opisanego w podręczniku (temat 3.3). Uczniowie zapisują obserwacje i wnioski w zeszycie. Doświadczenie Przekonaj się Co to jest wiatr? Obserwacje: Im balon jest mocniej nadmuchany, tym podmuch wypuszczanego z niego powietrza jest większy. Wniosek: Powietrze dąży do wyrównania ciśnienia i przemieszcza się z obszaru o wyższym ciśnieniu atmosferycznym w stronę obszaru o niższym ciśnieniu. Tak właśnie powstaje wiatr. 9. N. w podsumowaniu tego doświadczenia powinien wyjaśnić, że wiatr o dużej prędkości jest bardzo niebezpieczny i może spowodować olbrzymie szkody w środowisku. N. poleca uczniom analizę zdjęć zamieszczonych w podręczniku Skutki huraganu i zawiei śnieżne (temat 3.3). Uczniowie opisują szkody, jakie może wyrządzić huragan. Dyskutują na temat zagrożeń związanych ze zjawiskami pogodowymi. Wyjaśniają, co to jest zawieja śnieżna i w jakich okolicznościach ona powstaje. 10. N. na zakończenie tej części lekcji omawia z uczniami zasady właściwego zachowania podczas niebezpiecznych zjawisk pogodowych. Uczniowie analizują tekst w podręczniku Zasady właściwego zachowania podczas niebezpiecznych zjawisk pogodowych (temat 3.3). Faza podsumowująca 11. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, korzystając z karty pracy nr Praca domowa. N. demonstruje uczniom, jak mogą skonstruować prosty wiatromierz i poleca tę pracę do wykonania w domu. Scenariusze lekcji. Dział 3. Pogoda i pory roku 65

66 Wykonanie wiatromierza Materiały potrzebne do budowy wiatromierza: prosty kij (ok. 1 m), wstążka w jaskrawym kolorze, kompas, kreda lub patyki (ewentualnie plansza z zaznaczonymi głównymi kierunkami świata, którą można przymocować do podłoża obok wiatromierza). Wykonanie: 1. Do patyka, na jednym końcu, przymocuj wstążkę. 2. Drugi koniec patyka wbij mocno w ziemie, aby patyk się nie chwiał i nie przewracał. 3. Za pomocą kompasu określ główne kierunki świata w pobliżu wiatromierza. 4. Jeśli w zasięgu wzroku jest asfalt, zaznacz na nim różę kierunków kredą. Jeżeli w pobliżu nie ma asfaltu, ułóż ją z patyków albo przymocuj obok planszę z nazwami kierunków geograficznych. Jak działa wiatromierz? Gdy wieje wiatr, powoduje on unoszenie wstążki. Gdy wieje mocno, wstążka tworzy z kijem kąt prosty, a nawet rozwarty (unosi się ku górze). Gdy wiatr jest słabszy, wtedy między wstążką a kijem obserwujemy kąt ostry. Zadanie domowe dla chętnych: Sprawdź na stronie internetowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, czy w okolicy twojego miejsca zamieszkania wystąpiła zawieja śnieżna. Jeśli takie zjawisko wystąpiło, to opisz jego przebieg i skutki. Lekcja 16 Pogoda w różnych porach roku Cele lekcji wymienia zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku; analizuje wykresy i rysunki przyporządkowując im zjawiska pogodowe w poszczególnych porach roku; opisuje zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku: burze, huragany, deszcze nawalne, zawieje śnieżne; wyjaśnia zasady bezpiecznego zachowania się podczas występowania podczas niebezpiecznych zjawisk pogodowych; prowadzi obserwacje pogody uwzględniającą zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku. Utrwalamy Pojęcia: ciśnienie atmosferyczne, wiatr, zjawiska pogodowe. Pytamy Co to jest ciśnienie atmosferyczne? Jaki jest skutek występowania różnicy ciśnienia atmosferycznego między dwoma obszarami? Jakie są zasady bezpiecznego zachowania podczas burzy, huraganu i zawiei śnieżnej? Wprowadzamy Pojęcie pory roku; zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku. Metody i formy pracy praca w grupach, burza mózgów, praca z podręcznikiem Środki dydaktyczne podręcznik, polecenia dla grup na kartkach, tabele dla wszystkich uczniów z poleceniem dla grup, plakietki z nazwami pór roku, przygotowane na karteczkach samoprzylepnych, karta pracy nr 16 III. 8 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania 66 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

67 Komentarz merytoryczny Informacje, które uczeń powinien przyswoić: Zmiana wysokości Słońca nad widnokręgiem oraz długość trwania dnia i nocy wpływają na to, że powierzchnia Ziemi jest różnie ogrzewana przez Słońce w ciągu 12 miesięcy, dlatego występują pory roku. W każdej z nich panuje odmienna pogoda. W Polsce występują cztery pory roku. W ciągu roku zmieniają się: miejsce wschodu i zachodu Słońca na widnokręgu, długość drogi Słońca nad widnokręgiem w ciągu dnia, przez co zmieniają się długość trwania dnia i nocy, wysokość Słońca nad widnokręgiem w czasie górowania Słońca. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. wyjaśnia zasady pracy podczas lekcji, dzieli uczniów na 4 grupy. Uczniowie losują, a następnie przypinają plakietki z nazwami grup: Wiosna, Lato, Jesień lub Zima. N. rozdaje grupom zadania, a wszystkim uczniom tabelę znajdującą się w scenariuszu z zadaniem dla wszystkich grup. Każda grupa ma uzupełnić, na podstawie tekstu z podręcznika (temat 3.4) i nabytej już wiedzy, odpowiednie rubryki tabeli. W ten sposób zostają wyłonieni eksperci od poszczególnych pór roku panujących w Polsce. Czas na wykonanie zadania 7 minut. Faza wykonawcza 2. N. rozdaje polecenia dla grup. Grupa: Wiosna 1. Zapisz datę rozpoczęcia kalendarzowej wiosny. 2. Zaznacz na rysunku drogę Słońca pierwszego dnia wiosny. 3. Opisz charakterystyczne zjawiska pogodowe dla wiosny. 4. Jakie zmiany w przyrodzie można zauważyć podczas wiosny? Grupa: Lato 1. Zapisz datę rozpoczęcia kalendarzowego lata. 2. Zaznacz na rysunku drogę Słońca pierwszego dnia lata. 3. Opisz charakterystyczne zjawiska pogodowe dla lata. 4. Jakie zmiany w przyrodzie można zauważyć podczas lata? Grupa: Jesień 1. Zapisz datę rozpoczęcia kalendarzowej jesieni. 2. Zaznacz na rysunku drogę Słońca pierwszego dnia jesieni. 3. Opisz charakterystyczne zjawiska pogodowe dla jesieni. 4. Jakie zmiany w przyrodzie można zauważyć podczas jesieni? Grupa: Zima Zapisz datę rozpoczęcia kalendarzowej zimy. Zaznacz na rysunku drogę Słońca pierwszego dnia zimy. Opisz charakterystyczne zjawiska pogodowe dla zimy. Jakie zmiany w przyrodzie można zauważyć podczas zimy? Scenariusze lekcji. Dział 3. Pogoda i pory roku 67

68 Zadanie dla wszystkich grup lekcja: Pogoda w różnych porach roku Uzupełnij rubryki tabeli. Wpisz numer rysunku (umieszczonego pod tabelą), na którym zaznaczono drogę Słońca nad widnokręgiem w danej porze roku. Pory roku Data rozpoczęcia pory roku Droga Słońca nad widnokręgiem Zjawiska pogodowe Zmiany w przyrodzie wiosna rys. lato rys. jesień rys. zima rys. Rys. 1 Rys. 2 Rys. 3 Rys Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

69 3. N. po 7 minutach zmienia skład grup. Tworzy nowe grupy, w których znajduje się przedstawiciel (ekspert) od poznanej wcześniej pory roku. Ekspert w nowej grupie prezentuje swoją porę roku, a druga osoba (jeśli jest) specjalista od tej samej pory roku kontroluje poprawność zapisów w tabeli (będącej zadaniem dla wszystkich grup). Pozostali uczniowie (specjaliści od innych pór roku) po kolei uzupełniają zapisy w tabeli. 4. N. sprawdza poprawność wykonanego zadania i ocenia pracę grup. N. rozdaje karty pracy nr 16. Faza podsumowująca 5. N. sprawdza stopień osiągnięcia celów lekcji, prosi o wykonanie polecenia 1 w karcie pracy pracy nr N. na zakończenie lekcji proponuje uczniom prowadzenie, w samodzielnie opracowanym kalendarzu, obserwacji pogody uwzględniającej zjawiska pogodowe charakterystyczne dla poszczególnych pór roku. Poleca wykorzystanie zbudowanego wiatromierza (instrukcja budowy w poprzedniej lekcji) w celu określania kierunku i siły wiatru. 7. Praca domowa: Zapoznaj się z prognozą pogody dla Polski w telewizji lub w internecie. Na jej podstawie zapisz w zeszycie prognozę dla swojej miejscowości i porównaj ją z pogodą panującą tego dnia. Przygotuj się do powtórzenia wiadomości z działu III. Lekcja 17 Powtórzenie wiadomości z działu 3 Cele lekcji wymienia składniki pogody i podaje nazwy przyrządów służących do ich pomiaru; podaje przykłady opadów i osadów atmosferycznych oraz wskazuje ich stan skupienia; podaje przykłady zastosowania termometru w różnych sytuacjach życia codziennego; nazywa zjawiska pogodowe: burza, tęcza, deszcze nawalne, huragan, zawieja śnieżna i opisuje ich następstwa; opisuje zasady bezpiecznego zachowania się podczas występowania niebezpiecznych zjawisk pogodowych; odczytuje wartości pomiaru składników pogody, stosując właściwe jednostki; prowadzi obserwacje składników pogody, zapisuje i analizuje ich wyniki oraz dostrzega zależności między nimi; opisuje i porównuje cechy pogody w różnych porach roku. Utrwalamy Pojęcia związane z pogodą: opady i osady atmosferyczne, zachmurzenie, wiatr, ciśnienie atmosferyczne. Pytamy Co sprawiało uczniom największe problemy? Wprowadzamy Zasady komunikacji. Metody i formy pracy burza mózgów, pogadanka, dyskusja, prezentacja, praca z materiałem źródłowym (prognoza pogody) Środki dydaktyczne podręcznik, prognoza pogody (nagrana prognoza telewizyjna lub prognoza internetowa, ewentualnie plansze z prognozą pogody), przyrządy do pomiaru składników pogody, karta pracy nr 17 III. 18 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Scenariusze lekcji. Dział 3. Pogoda i pory roku 69

70 Komentarz merytoryczny Na lekcji powtórzeniowej warto przeprowadzić krótką ewaluację w celu zorientowania się, z czym uczniowie mają problemy. Należy także przećwiczyć umiejętność posługiwania się przyrządami niezbędnymi podczas pomiaru poszczególnych składników pogody, a więc odczytywanie temperatury powietrza z termometru, należy zwrócić uwagę na poprawność odczytu i podanie jednostek. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. dzieli tablicę na dwie części i zapisuje tytuły: CZEGO NIE ROZUMIEM? i CO MI SIĘ PODOBAŁO?, a następnie proponuje, aby uczniowie na kartkach zapisali, czego nie rozumieją z działu Pogoda i pory roku. Na drugiej kartce poleca, aby zapisali, co im się najbardziej podobało na lekcjach o pogodzie. Uczniowie przypinają kartki w odpowiednim miejscu na tablicy. Faza wykonawcza 2. N. sprawdza pracę domową uczniów zeszyt przedmiotowy i zadania w zeszycie ćwiczeń. Wspólnie z uczniami wyjaśnia jeszcze raz zagadnienia, z którymi mają problemy. 3. Pytania wprowadzające do podsumowania: Kiedy oglądacie prognozę pogody? Kiedy jest ona dla was ważna? W jakich sytuacjach? Na co zwracacie szczególną uwagę w prognozie pogody? Co jest niezrozumiałe w dziale Pogoda i pory roku? Czy, waszym zdaniem, w prognozie pogody potrzebne są informacje dodatkowe, np. dla kierowców czy alergików? N. prezentuje prognozę pogody. Uczniowie ją oglądają, mówią, co zapamiętali, odwołują się do znanych pojęć i terminów, sygnalizują, czego nie rozumieją i co było dla nich nie do końca jasne. 4. N. powtarza z uczniami materiał, korzystając z podręcznika Podsumowanie działu N. rozdaje uczniom karty pracy nr 17. Informuje, że karta pracy zawiera diagram do wypełnienia (polecenie 1), którego hasła obejmują zagadnienia związane z tematami lekcji z działu 3. Uczniowie, którzy samodzielnie i poprawnie wypełnią diagram, otrzymają ocenę bardzo dobrą. Po wypełnieniu diagramu uczniowie piszą prognozę pogody, zgodnie z poleceniem 3 w karcie pracy. Faza podsumowująca 6. N. ocenia wypowiedzi uczniów i poprawność wykonania poleceń w karcie pracy, a następnie wystawia oceny. 7. N. zadaje pracę domową: Powtórz wiadomości i umiejętności do sprawdzianu; w tym celu wykonaj zadania podsumowujące z zeszytu ćwiczeń. Prowadź przez 5 dni dziennik pogody (zgodnie z tabelą w zeszycie ćwiczeń). Dla chętnych: Wykonaj polecenie 2 w karcie pracy nr 17. Lekcja 18 Układy narządów człowieka. Układ kostny Cele lekcji wymienia układy narządów, które tworzą ciało człowieka; wyjaśnia, do czego służy szkielet; wskazuje na planszy i nazywa elementy szkieletu: czaszkę, kręgosłup, klatkę piersiową, szkielet kończyn; wymienia elementy składowe szkieletu człowieka i omawia ich rolę; wskazuje na modelu szkieletu człowieka ruchome połączenia kości stawy; Utrwalamy Czynności życiowe człowieka. Pytamy Po czym możemy poznać, że coś (ktoś) żyje? Wprowadzamy Układy narządów budujące ciało człowieka. Układ kostny. 70 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

71 Cele lekcji cd. wyjaśnia, dlaczego stawy umożliwiają człowiekowi poruszanie się; wyjaśnia, na czym polega współdziałanie szkieletu z mięśniami; podaje, w jaki sposób należy dbać o postawę ciała. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, model szkieletu człowieka lub plansza: układ kostny człowieka; materiały do przeprowadzenia doświadczenia Przekonaj się Jakie znaczenie dla kości mają minerały? (kość długa kurczaka, słoik, ocet); karta pracy nr 18 IV. 1; IV. 2 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Szkielet nadaje ciału określony kształt. Do kości, które tworzą szkielet, są przytwierdzone mięśnie. W wyniku współdziałania mięśni z kośćmi możliwe jest poruszanie się i wykonywanie ruchów, np. kończynami. Kości są twarde i wytrzymałe, gdyż są przesycone solami wapnia i fosforu. Dzięki tym właściwościom chronią narządy wewnętrzne przed urazami. Na przykład czaszka osłania mózg, a cienkie, sprężyste żebra serce i płuca. Kości są także elastyczne, gdyż innym składnikiem je budującym jest substancja białkowa składająca się głównie z kolagenu. Po włożeniu kości długiej kurczaka do octu następuje wypłukanie soli mineralnych, a w kości pozostaje głównie elastyczny kolagen. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. prosi uczniów, aby spróbowali odpowiedzieć na pytanie: Co to znaczy, że coś żyje? Zapisuje propozycje odpowiedzi na tablicy, po czym podkreśla te, które dotyczą czynności życiowych. Wyjaśnia uczniom, że dana czynność może przebiegać w organizmie dzięki odpowiednim narządom. Narządy te, współpracując ze sobą, tworzą układy narządów. 2. N. wyjaśnia, że na kolejnych lekcjach będą omawiane poszczególne układy narządów. Faza wykonawcza 3. N. poleca uczniom otworzenie podręcznika na pierwszych stronach tematu 4.1 i odczytanie nazw układów narządów. W trakcie pracy uczniowie przyporządkowują danemu układowi narządów czynność życiową (funkcję) z wypisanych na tablicy w fazie wprowadzającej lekcji. 4. W dalszej części lekcji N. poleca uczniom odczytanie fragmenty tekstu w podręczniku Do czego jest nam potrzebny układ kostny? i na tej podstawie oraz na podstawie obserwacji modelu szkieletu człowieka lub analizy planszy z układem kostnym człowieka wymieniają funkcje spełniane przez układ kostny. 5. N. wskazuje na planszy i nazywa elementy szkieletu: czaszkę, kręgosłup, klatkę piersiową, szkielet kończyn (kości kończyny górnej, kości kończyny dolnej). Uczniowie określają funkcje, jakie spełniają wskazywane przez N. elementy układu kostnego. 6. N. wyjaśnia, dlaczego kość może odgrywać swoją ochronną rolę. Omawia doświadczenie Przekonaj się Jakie znaczenie dla kości mają minerały? opisane w podręczniku (temat 4.1) i demonstruje kolejne jego etapy. Poleca uczniom przeprowadzenie doświadczenia w domu. Scenariusze lekcji. Dział 4. Moje ciało 71

72 Doświadczenie Przekonaj się Jakie znaczenie dla kości mają minerały? Obserwacje: Kość trzymaną w occie można swobodnie wygiąć. / Kość poddana doświadczeniu staje się miękka i giętka/sprężysta. Wnioski: Dzięki zawartości minerałów kości są twarde i sztywne. 7. N. wyjaśnia, na czym polega współdziałanie szkieletu z mięśniami. Uczniowie analizują ilustrację w podręczniku pokazującą rolę zginacza i prostownika w ruchach ręki. Badają na własnym organizmie prace tych dwóch mięśni podczas zginania i prostowania ręki. 8. N. wskazuje na modelu szkieletu człowieka ruchome połączenia kości stawy. Uzasadnia, że stawy umożliwiają człowiekowi poruszanie się, zginanie nóg, a także wykonywanie różnych czynności, w tym bardzo precyzyjnych zginanie palców dłoni. 9. Uczniowie analizują rysunek w podręczniku Budowa szkieletu człowieka, odszukują rodzaje stawów i określają ich położenie. N. prosi wszystkich uczniów o wstanie i wskazanie na własnym ciele ruchomych połączeń kości: staw barkowy, biodrowy, kolanowy i łokciowy, skokowy. Można wykonać to zadanie jako gimnastykę śródlekcyjną w formie zabawy: ramiona (stawy barkowe), łokcie (stawy łokciowe), kolana (stawy kolanowe), pięty (stawy skokowe). 10. N. łączy uczniów w pary i poleca zapoznanie się z tekstem w podręczniku Jak dbać o prawidłową postawę ciała? Uczniowie chętni omawiają uzyskane informacje i demonstrują: prawidłową postawę ciała, prawidłowe podnoszenie ciężkich przedmiotów z podłogi, prawidłowe obciążenie ciała np. plecakiem z przyborami szkolnymi, oraz oglądają swoje obuwie, czy jest właściwe. Faza podsumowująca 11. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, oceniając aktywność uczniów i precyzję wykonywanych poleceń. 12. Prosi uczniów o powstanie i równoczesne wykonywanie kolejnych poleceń wydanych przez niego. Polecenia nauczyciela: Wskażcie na swoim ciele elementy budujące układ kostny: czaszkę, szkielet kończyn górnych, szkielet kończyn dolnych, klatkę piersiową, kręgosłup. Wskażcie na swoim ciele stawy: barkowy, biodrowy, kolanowy i łokciowy, skokowy. 13. N. zadaje pracę domową: Wykonaj polecenia w karcie pracy nr 18. Przeprowadź doświadczenie opisane w podręczniku Przekonaj się Jakie znaczenie dla kości mają minerały? Obserwacje i wnioski zapisz w karcie pracy nr 18 polecenie 4. Lekcja 19 Układ pokarmowy Cele lekcji wyjaśnia, do czego służy układ pokarmowy; wymienia składniki pokarmowe zawarte w pokarmach; wskazuje na planszy odcinki układu pokarmowego: jamę ustną, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube, i podaje ich nazwy; wskazuje na planszy i własnym ciele: ślinianki, wątrobę, trzustkę i żołądek; wyjaśnia, co to znaczy trawienie pokarmu ; opisuje, jak należy dbać o układ pokarmowy. Utrwalamy Wiedzę dotyczącą układów narządów budujących organizm człowieka. Układ kostny i elementy jego budowy. Pytamy Jakie układy narządów wyróżnia się w ciele człowieka? Jaką rolę odgrywa układ kostny w organizmie człowieka? Jakie są główne części układu kostnego? Jak należy dbać o układ kostny? Wprowadzamy Wiadomości na temat roli układu pokarmowego i narządów układu pokarmowego. Metody i formy pracy pogadanka, mapa myśli, praca w grupach, praca z tekstem (podręcznikiem, planszą), metoda oparta na aktywności ucznia, metoda badawcza (doświadczenie), metoda słowna (wzajemne odpytywanie się), burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, plansza: układ pokarmowy człowieka, kilka kartek z bloku technicznego A4 lub A3, materiały do przeprowadzenia doświadczenia Przekonaj się Jak żółć pomaga w trawieniu tłuszczów?, karta pracy nr Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

73 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania IV. 1; IV minut Komentarz merytoryczny W jedzeniu są zawarte składniki pokarmowe, takie jak: białka, cukry, tłuszcze, witaminy i sole mineralne. Białka to główny składnik budulcowy, cukry i tłuszcze to składniki energetyczne. Witaminy regulują pracę organizmu. Aby każdy z nich spełniał w organizmie określone funkcje, pokarm musi ulec strawieniu. Poszczególne odcinki przewodu pokarmowego odgrywają określoną rolę w tym procesie. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. W nawiązaniu do poprzedniej lekcji, N. zadaje uczniom pytania: Jakie układy narządów wyróżnia się w ciele człowieka? Jaką rolę odgrywa układ kostny w organizmie człowieka? Jakie są główne części układu kostnego? Jak należy dbać o układ kostny? 2. N. sprawdza pracę domową, demonstruje efekt doświadczenia zapoczątkowanego na poprzedniej lekcji. Przekonaj się Jakie znaczenie dla kości mają minerały? Chętni uczniowie przedstawiają wnioski z doświadczenia. 3. N. wprowadza temat nowej lekcji Układ pokarmowy (temat 4.2 w podręczniku). Uczniowie podają swoje skojarzenia związane z tym układem. N. zapisuje je na tablicy, tworząc mapę myśli. 4. N. wyjaśnia znaczenie pojęcia trawienie pokarmu. Faza wykonawcza 5. N. dzieli uczniów na 5 zespołów. Każdy zespół ma za zadanie opracować na kartce z bloku technicznego, na podstawie tabeli w podręczniku (temat 4.2), informacje o jednym ze składników pokarmowych (w jakich produktach występują w dużych ilościach, jakie jest ich znaczenie dla organizmu). Efekty pracy uczniowie przedstawiają na forum klasy. Kartki z opracowaniami zostają przyczepione na tablicy. 6. N., korzystając z planszy układu pokarmowego, omawia poszczególne odcinki przewodu pokarmowego, określając ich rolę. Jama ustna pokarm zostaje rozdrobniony przez zęby i przesycony śliną wytwarzaną przez ślinianki. W tym momencie N. zwraca uwagę uczniów na rodzaje zębów (rys. w podręczniku) i ich funkcje. Siekacze odcinają pokarm, kły pomagają w odrywaniu kęsów, zęby przedtrzonowe i trzonowe rozdrabniają i miażdżą pokarm. Przełyk pokarm rozdrobniony i przesycony śliną przemieszcza się do żołądka. Żołądek trawienie pokarmu za pomocą substancji wytwarzanych przez żołądek. Jelito cienkie dalsze trawienie pokarmu i wchłanianie do krwi, która krążąc po organizmie, rozprowadza strawione składniki do każdej komórki ciała. Jelito grube z niestrawionych resztek pokarmu jest formowany kał, który przez otwór odbytowy zostaje wydalony na zewnątrz. 7. Uczniowie analizują ilustrację układu pokarmowego w podręczniku. N. zwraca uwagę na położenie żołądka i wątroby. Wyjaśnia, jak należy interpretować informacje przedstawione na planszach anatomicznych. Uczniowie wstają, ustawiają się w parach i przykładają do siebie otwarty podręcznik z ilustracją układu pokarmowego. Wzajemnie wskazują na sobie położenie żołądka i wątroby (Po tej stronie masz...). Scenariusze lekcji. Dział 4. Moje ciało 73

74 8. N. wyjaśnia, na czym polega rola żółci wytwarzanej przez wątrobę. Żółć emulguje spożyte tłuszcze. Emulguje, czyli rozbija duże krople tłuszczu na maleńkie drobinki. Ten proces sprawia, że tłuszcze są szybciej trawione i wchłaniane w jelicie cienkim. Uwaga! Produkty trawienia tłuszczów nie są wchłaniane do krwi, lecz do limfy. 9. N. na potwierdzenie podanych informacji demonstruje doświadczenie opisane w podręczniku Przekonaj się Jak żółć pomaga w trawieniu tłuszczów? Jeszcze raz podkreśla rolę żółci. Doświadczenie Przekonaj się Jak żółć pomaga w trawieniu tłuszczów? Obserwacje: Płyn do mycia naczyń rozbił warstwę oleju. / Dodanie płynu do naczyń powoduje, że olej miesza się z wodą. Wniosek: Żółć działa podobnie jak płyn do mycia naczyń, dlatego ułatwia trawienie tłuszczów rozbija je na maleńkie kropelki. 10. N. zwraca uwagę uczniów na informacje podane w ciekawostce na s. 74 w podręczniku. Podkreśla rolę błonnika w sprawnym funkcjonowaniu przewodu pokarmowego. Uczniowie głośno odczytują tekst Jak usprawnić funkcjonowanie układu pokarmowego?, dodając inne dobre rady, np. nie należy pić coli, nie należy jeść dużo słodyczy. 11. N. podkreśla znaczenie zębów w sprawnym funkcjonowaniu układu pokarmowego, wspólnie z uczniami ustala podstawowe zasady dbania o jamę ustną i zęby. 12. Uczniowie wykonują polecenia z karty pracy nr 19. Faza podsumowująca 13. N. poleca uczniom zapoznanie się z pytaniami umieszczonymi w podręczniku na końcu tematu 4.2. Każdy uczeń przygotowuje pytania dotyczące lekcji i wskazuje osobę, która ma na nie odpowiedzieć. N. ocenia najbardziej aktywnych uczniów. 14. N. zadaje pracę domową: Opracuj przepis na potrawę bogatą w błonnik. Lekcja 20 Układ oddechowy Cele lekcji wyjaśnia, do czego służy układ oddechowy; wskazuje na planszy i nazywa elementy układu oddechowego: jamę nosową, krtań, tchawicę, oskrzela i płuca; opisuje rolę jamy nosowej, krtani i płuc w oddychaniu; uzasadnia, dlaczego należy oddychać przez nos; wyjaśnia, jak należy dbać o układ oddechowy. Utrwalamy Temat: układ pokarmowy człowieka. Położenie narządów na planszy i w organizmie. Pytamy Jakie funkcje pełni układ pokarmowy? Z jakich odcinków jest zbudowany układ pokarmowy? Jaką rolę odgrywają jama ustna i jelito cienkie? Jaką rolę w trawieniu pokarmu odgrywa żółć? Wprowadzamy Wiadomości na temat układu oddechowego. Pojęcia: jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela, płuca, pęcherzyki płucne. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, plansza: układ oddechowy człowieka, materiały potrzebne do przeprowadzenia ćwiczenia Krok po kroku Jak wykonać model płuca? (dwa balony, plastikowa duża butelka, taśma samoprzylepna, gumka recepturka, plastelina, nożyczki, słomka do napojów ok. 7 cm), karta pracy nr Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

75 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania IV. 1; IV minut Komentarz merytoryczny Nagłośnia to chrząstka zamykająca wlot do krtani. Działa jak klapka: gdy przełykamy kęs pokarmu, nagłośnia zamyka wlot do krtani. Podczas wdechu i wydechu nagłośnia unosi się, umożliwiając przepływ powietrza. Mówienie podczas połykania może spowodować dostanie się pokarmu do krtani, co grozi udławieniem. Przepona to mięsień oddzielający jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Podczas wdechu przepona kurczy się i obniża, a powietrze zostaje wciągnięte do płuc. Podczas wydechu przepona wraca do stanu wyjściowego, a powietrze zostaje wypchnięte z płuc na zewnątrz organizmu. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiedzy z poprzedniej lekcji, zadając pytania: Do czego służy układ pokarmowy? Z jakich odcinków jest zbudowany układ pokarmowy? Jaką rolę odgrywają jama ustna i jelito cienkie? Jaką rolę w trawieniu pokarmu odgrywa żółć? 2. N. podaje temat nowej lekcji Układ oddechowy (temat 4.3 w podręczniku) i zapisuje go na tablicy. Zadaje uczniom pytania: Po co oddychamy? Jak długo można wytrzymać bez oddechu? Czy trzeba pamiętać, aby zrobić wdech i wydech? Uczniowie odpowiadając na pytania, podejmują temat lekcji. Faza wykonawcza 3. N. wspólnie z uczniami analizuje tekst w podręczniku Po co oddychamy? Po czym rysuje na tablicy poniższy schemat i prosi uczniów o uzupełnienie wykropkowanych miejsc. Uczniowie ten sam schemat uzupełniają w karcie pracy nr 20, polecenie 2. Wykonują także polecenia 1 i 3. tlen KOMÓRKA CIAŁA ze składników pokarmowych wyzwala się energia dwutlenek węgla składniki pokarmowe para wodna 4. N. wyjaśnia, że energię wyzwoloną ze składników pokarmowych organizm wykorzystuje do wszystkich czynności życiowych, takich jak bicie serca, praca mięśni, skakanie, chodzenie, myślenie, a także do utrzymania stałej temperatury ciała (36,6 C). Aby przekonać uczniów, że w wydychanym powietrzu znajduje się para wodna, prosi o podejście do okien i chuchnięcie na szybę. Szyba pokrywa się mgiełką, czyli skroploną parą wodną zawartą w wydychanym powietrzu. 5. N. omawia budowę układu oddechowego człowieka, korzystając z planszy: układ oddechowy człowieka. Wskazuje kolejne odcinki układu oddechowego jamę nosową, gardło, krtań, tchawicę, oskrzela. Podkreśla funkcje tych odcinków. Zwraca uwagę na rolę nagłośni, informuje o niebezpieczeństwie zachłyśnięcia, które może być tragiczne w skutkach. Scenariusze lekcji. Dział 4. Moje ciało 75

76 6. N. omawiając rolę krtani, poleca uczniom położenie dłoni na krtani i wypowiedzenie dowolnego słowa, np. dzień dobry. Pyta, czy czują drżenie strun głosowych. 7. N. w dalszej części lekcji omawia budowę pęcherzyków płucnych tworzących płuca. Uczniowie analizują ilustrację pęcherzyków w podręczniku. 8. N. nawiązuje do schematu narysowanego przez niego na początku lekcji i omawia drogę tlenu transportowanego przez krew z płuc do komórek ciała. Uświadamia uczniom, że w każdej komórce ciała wyzwala się energia tylko wtedy, gdy dotrze do niej tlen. Gdy do komórek docierają zamiast tlenu np. związki powstałe podczas palenia papierosów, energia się nie wyzwala, a komórka powoli obumiera. W ten sposób zostaje zapoczątkowana część lekcji poświęcona higienie układu oddechowego. 9. Uczniowie podają swoje propozycje dotyczące zasad dbania o układ oddechowy. Po czym osoba chętna odczytuje fragment tekstu z podręcznika Zdrowe płuca. 10. N. poleca uczniom, aby wstali, otwiera okno i prosi o zrobienie dwóch głębokich wdechów i wydechów z dłońmi położonymi na klatce piersiowej w okolicach płuc. Wdech należy wykonać przez nos, a wydech ustami. Uczniowie wykonują polecenie. N. prosi o zwrócenie uwagi, że podczas wdechu i wydechu pracują mięśnie klatki piersiowej. 11. N. demonstruje, jak można wykonać model płuca według instrukcji w podręczniku Krok po kroku Jak wykonać model płuca?, jednocześnie wyjaśnia rolę przepony w oddychaniu. Faza podsumowująca 12. N. zadaje uczniom pytania dotyczące tematu lekcji. Na podstawie aktywności uczniów i ich wypowiedzi sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte. N. ocenia pracę uczniów. Pytania nauczyciela: Do czego służy układ oddechowy? Kto wskaże na planszy układu oddechowego jamę nosową, krtań, tchawicę, oskrzela i płuca oraz poda ich nazwy? Jaka jest rola jamy nosowej, krtani i płuc w oddychaniu? Dlaczego należy oddychać przez nos? Jak należy dbać o układ oddechowy? 13. N. zadaje pracę domową: Uzupełnij polecenia 4, 5, 6 w karcie pracy nr 21. Wykonaj polecenia zamieszczone w podręczniku na końcu tematu 4.3. Lekcja 21 Układ krwionośny Cele lekcji wyjaśnia, do czego służy układ krwionośny; określa rolę serca w krążeniu krwi; podaje funkcje krwi; wymienia rodzaje naczyń krwionośnych, podaje ich funkcje; wyjaśnia, jak zmienia się tętno pod wpływem wysiłku; wyjaśnia, jak dbać o układ krwionośny. Utrwalamy Temat: układ oddechowy, jego rola i higiena. Pytamy Jakie są funkcje układu oddechowego? Jak jest zbudowany układ oddechowy? Jaka jest rola w oddychaniu jamy nosowej, krtani i płuc? Dlaczego należy oddychać przez nos? Jak należy dbać o układ oddechowy? Wprowadzamy Wiadomości na temat układu krwionośnego, pojęcia: serce, naczynia krwionośne. Metody i formy pracy pogadanka, praca z podręcznikiem, planszą, metoda oparta na aktywności ucznia, doświadczenie, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, po 4 małe kartki samoprzylepne dla każdej pary uczniów, plansza: układ krwionośny człowieka, karta pracy nr Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

77 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania IV. 1; IV minut Komentarz merytoryczny Żyły to naczynia, którymi krew (o niewielkim ciśnieniu) płynie do serca, dlatego mają one cienkie ściany. Tętnice to naczynia wyprowadzające krew z serca pod dużym ciśnieniem, dlatego ich ściany są grube i mocne. W trakcie wysiłku wzrasta tętno, ponieważ pracujące mięśnie wymagają nakładów energetycznych. Aby wyzwoliła się w nich energia ze składników pokarmowych, krew musi dostarczyć do nich tlen. Dlatego przyspiesza się oddech, serce szybciej pracuje, co sprawia, że krew szybciej krąży i dostarcza mięśniom więcej tlenu. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. zadaje uczniom pytania: Jakie funkcje pełni układ oddechowy? Kto wskaże na planszy układu oddechowego jamę nosową, krtań, tchawicę, oskrzela i płuca oraz poda ich nazwy? Jaka jest rola jamy nosowej, krtani i płuc w oddychaniu? Dlaczego należy oddychać przez nos? Jak należy dbać o układ oddechowy? W ten sposób N. sprawdza, czy uczniowie zapamiętali informacje z poprzedniej lekcji. 2. N. podaje temat nowej lekcji Układ krwionośny (temat 4.4 w podręczniku) i aby ich zainteresować zadaje pytania: Do czego jest nam potrzebne serce? Co to znaczy, że krew krąży w organizmie? Dlaczego krew jest czerwona? N. informuje, że na te i wiele innych pytań uczniowie uzyskają odpowiedź podczas lekcji. Faza wykonawcza 3. N. poleca uczniom, aby dobrali się w pary i przeczytali tekst w podręczniku Zadania układu krwionośnego. Rozdaje każdej parze po 4 karteczki samoprzylepne. Zadanie uczniów polega na wypisaniu funkcji, jakie układ krwionośny pełni w organizmie. Jedna funkcja na jednej kartce. N. dzieli tablicę na 4 części, nadając im tytuły: Zadania układu krwionośnego transport obrona temperatura ciała rany w skórze Uczniowie, kolejno podchodząc do tablicy, przyczepiają w odpowiednim miejscu wypisane wcześniej funkcje układu krwionośnego. 4. N. powołuje czteroosobową komisję, która sprawdza poprawność wykonanego zadania i odczytuje głośno podane zdania. N. wyjaśnia sprawy wątpliwe i rozszerza wiadomości. Uczniowie wykonują polecenie 1 w karcie pracy nr N., korzystając z planszy przedstawiającej budowę układu krwionośnego człowieka, omawia położenie serca oraz podaje, czym się różni budowa żył, tętnic i naczyń włosowatych. Przypomina uczniom, jak należy odczytywać informacje z plansz anatomicznych. Każdy uczeń odszukuje lewą dłonią własne serce i wyczuwa jego pracę. Następnie uczniowie wykonują polecenia 2 i 3 w karcie pracy nr N. informuje, że fala krwi wypływająca z serca rozszerza tętnice. Można ją wyczuć na szyi lub na nadgarstku. Tak sprawdza się tętno, nazywane również pulsem. Tętno pokazuje, w jakim rytmie pracuje serce. Scenariusze lekcji. Dział 4. Moje ciało 77

78 7. Uczniowie dobierają się w pary i wykonują doświadczenie opisane w podręczniku Przekonaj się Jak zmienia się tętno pod wpływem wysiłku? Wyniki zapisują w tabeli umieszczonej w karcie pracy nr 21, polecenie 4. Doświadczenie Przekonaj się Jak zmienia się tętno pod wpływem wysiłku? Obserwacje: Wartość tętna przed wysiłkiem jest niższa od wartości tętna po wysiłku. / Tętno podczas wysiłku przyspiesza. / Tętno po wysiłku jest szybsze. Wniosek: Tętno w trakcie wysiłku fizycznego i zaraz po nim jest wyższe, ponieważ mięśnie do wytężonej pracy potrzebują więcej energii, a więc także więcej tlenu i składników pokarmowych dostarczanych przez krew, która wtedy szybciej krąży pompowana przez serce uderzające częściej. 8. N. prosi o wypowiedzi uczniów na temat: Jak usprawnić działanie układu krwionośnego? Na zakończenie chętny uczeń odczytuje tekst w podręczniku Sprawnie działający układ krwionośny. Faza podsumowująca 9. Uczniowie zadają sobie pytania dotyczące informacji zdobytych podczas lekcji. N., oceniając poprawność odpowiedzi i aktywność klasy, sprawdza poziom osiągnięcia celów lekcji. Ocenia uczniów najaktywniejszych. 10. N. zadaje pracę domową: Przygotuj się do ustnej wypowiedzi, według poleceń zamieszczonych na końcu podręcznika w temacie 4.4. Dla chętnych: Poszukaj w podręczniku odpowiedzi na pytanie: Dlaczego krew jest czerwona? Lekcja 22 Układ rozrodczy Cele lekcji wskazuje różnice w wyglądzie zewnętrznym kobiety i mężczyzny; wyjaśnia, jakie funkcje pełni układ rozrodczy męski i żeński; rozpoznaje na schematach komórki rozrodcze męskie i żeńskie oraz podaje różnice między nimi; nazywa poszczególne elementy układu rozrodczego kobiety i mężczyzny; wskazuje na planszy narządy układu rozrodczego kobiety i mężczyzny; opisuje funkcję poszczególnych narządów w układach rozrodczych kobiety i mężczyzny; wyjaśnia, z czego wynikają różnice w układzie rozrodczym męskim i żeńskim; wyjaśnia, jak dbać o układ rozrodczy. Utrwalamy Wiedzę na temat układu krwionośnego człowieka. Pytamy Do czego służy układ krwionośny? Jaka jest rola serca w krążeniu krwi? Jaką funkcję pełni krew? Jakie wyróżnia się rodzaje naczyń krwionośnych i jaką odgrywają one rolę? Jak się zmienia tętno pod wpływem wysiłku? Jak należy dbać o układ krwionośny? Wprowadzamy Wiadomości na temat układu rozrodczego męskiego i żeńskiego. Metody i formy pracy pogadanka, praca z materiałem źródłowym (podręcznik, tablice ilustracyjne), metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, zdjęcia kobiety i mężczyzny, tablice z budową układu rozrodczego męskiego i żeńskiego, karta pracy nr 22 IV. 1; IV. 2 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania 78 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

79 Komentarz merytoryczny Jądra są zbudowane z cienkich kanalików, których łączna długość w jednym jądrze wynosi blisko 250 m. W jądrach powstają komórki rozrodcze męskie plemniki. W jajnikach już w czasie życia płodowego przyszłej dziewczynki powstają komórki, z których od okresu dojrzewania płciowego będą się rozwijały komórki jajowe. Dziewczynka rodząc się, ma w jajnikach ok takich niedojrzałych komórek jajowych. Dojrzała komórka jajowa jest największą komórką człowieka. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza wiedzę i umiejętności uczniów, zadając pytania: Do czego służy układ krwionośny? Jaka jest rola serca w krążeniu krwi? Jaką funkcję pełni krew? Jakie wyróżnia się rodzaje naczyń krwionośnych i jaką odgrywają one rolę? Jak się zmienia tętno pod wpływem wysiłku? Jak należy dbać o układ krwionośny? 2. N. prezentuje zdjęcia kobiety i mężczyzny (dwa zdjęcia równocześnie). Uczniowie podają swoje spostrzeżenia dotyczące różnic w wyglądzie zewnętrznym osób odmiennej płci. N. zapisuje na tablicy (podzielonej na dwie części) cechy kobiety i mężczyzny. Informuje uczniów, że nie tylko różnice w wyglądzie zewnętrznym są charakterystyczne dla płci. Różni ich też budowa i funkcja układów rozrodczych. 3. N. podaje temat lekcji Układ rozrodczy (temat 4.5 w podręczniku) i omawia jej przebieg. Faza wykonawcza 4. N. omawia budowę układu rozrodczego męskiego i żeńskiego. Uczniowie analizują rysunki układów rozrodczych w podręczniku. Porównują budowę układów. 5. N. poleca zapoznanie się z tekstem w podręczniku na temat budowy układów rozrodczych kobiety i mężczyzny: Żeński układ rozrodczy i Męski układ rozrodczy. Następnie zadaje uczniom pytanie: Dlaczego układ pokarmowy, układ krwionośny, układ oddechowy kobieta i mężczyzna mają tak samo zbudowany, a układy rozrodcze różnią się budową? Uczniowie podają propozycje odpowiedzi. N. potwierdza, że różnice w budowie tych układów wynikają z odmiennej funkcji, jaką pełnią te układy. Uczniowie podają funkcje układu rozrodczego męskiego (np. wytwarza plemniki). Podają też funkcje układu rozrodczego kobiety (np. w macicy rozwija się dziecko). 6. N. zwraca uwagę uczniów na ilustracje w podręczniku przedstawiające budowę komórek rozrodczych. Prosi chętnego ucznia, aby narysował na tablicy te dwa rodzaje komórek. Zwraca uwagę na cechy, które je odróżniają: wielkość i możliwość ruchu. Jeżeli wystarczy czasu na lekcji, N. może omówić infografikę w podręczniku: Więcej na temat Początek życia. Wówczas zwraca uwagę na pojęcia: zapłodnienie, poród. 7. Na zakończenie tej części lekcji N. prosi o przeczytanie tekstu w podręczniku Jak dbać o układ rozrodczy? Faza podsumowująca 8. N. podsumowując lekcję, poleca wykonanie poleceń z karty pracy nr Ocenia aktywnych uczniów i zadaje pracę domową: Przeczytaj temat 4.5 w podręczniku i przygotuj się do ustnej odpowiedzi na pytania umieszczone na końcu lekcji. Scenariusze lekcji. Dział 4. Moje ciało 79

80 Lekcja 23 Dojrzewanie płciowe Cele lekcji wyjaśnia, na czym polega dojrzewanie płciowe; opisuje zmiany fizyczne i psychiczne zachodzące w organizmie dziewczynki i chłopca podczas dojrzewania; wskazuje czynniki wpływające pozytywnie i negatywnie na organizm w okresie dojrzewania; wskazuje podobieństwa i różnice w dojrzewaniu dziewcząt i chłopców; podaje zasady higieny obowiązujące w okresie dojrzewania. Utrwalamy Wiedzę na temat układu rozrodczego: męskiego i żeńskiego, ich budowy i funkcji. Pytamy Jakie są różnice w wyglądzie zewnętrznym kobiety i mężczyzny? Do czego służy układ rozrodczy męski i żeński? Jakie są różnice między komórkami rozrodczymi męskimi a żeńskimi? Jak się nazywają poszczególne elementy budowy układu rozrodczego kobiety i mężczyzny? Dlaczego układy rozrodcze: męski i żeński się różnią? Jak należy dbać o układ rozrodczy? Wprowadzamy Wiadomości na temat zmian zachodzących w organizmach dziewczynki i chłopca w okresie dojrzewania płciowego. Metody i formy pracy pogadanka, praca w grupach, praca z tekstem, metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, zdjęcia dzieci w wieku 23 lat, arkusze papieru A3 lub A4 (4 szt.) do wykonania plakatów, mazaki, karta pracy nr 23 IV. 3 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Niemowlęta w ubraniu są do siebie tak podobne, że trudno rozpoznać ich płeć. Jednak im dzieci są starsze, tym różnice między dziewczynkami a chłopcami stają się bardziej wyraźne. Mniej więcej w czasie, gdy dziecko staje się nastolatkiem (czyli w wieku kilkunastu lat), następuje okres dojrzewania płciowego, nazywany także pokwitaniem. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza wiedzę i umiejętności z ostatniej lekcji. Zadaje uczniom pytania: Jakie są różnice w wyglądzie zewnętrznym kobiety i mężczyzny? Do czego służy układ rozrodczy męski i żeński? Jakie są różnice między komórkami rozrodczymi męskimi a żeńskimi? Jak się nazywają poszczególne elementy budowy układu rozrodczego kobiety i mężczyzny? Dlaczego układy rozrodcze męski i żeński się różnią? Jak należy dbać o układ rozrodczy? 2. Rozpoczynając nowy temat Dojrzewanie płciowe (temat 4.6 w podręczniku), N. pokazuje uczniom zdjęcia dzieci w wieku 23 lat, np. bawiące się w piaskownicy. Zadaje uczniom pytanie: Czy można odróżnić chłopców od dziewczynek po wyglądzie zewnętrznym? A kiedy można? O tym będzie dzisiejsza lekcja. Faza wykonawcza 3. N. wyjaśnia, kiedy następują zmiany w organizmie prowadzące do powstania różnic w wyglądzie zewnętrznym dziewczynki i chłopca (propozycja w komentarzu merytorycznym). 80 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

81 4. N. dzieli uczniów na 4 grupy. Grupy mają za zadanie opracować i przedstawić na plakatach zmiany fizyczne zachodzące w okresie dojrzewania płciowego. Dwie grupy zmiany w organizmach dziewczynek, pozostałe dwie zmiany w organizmach chłopców. Uczniowie wykonują polecenie, korzystając z tekstów w podręczniku Kiedy dziewczynka staje się kobietą... i Kiedy chłopiec staje się mężczyzną N. kontroluje pracę uczniów i sugeruje użycie odpowiednich sformułowań. Liderzy grup prezentują efekty pracy na forum klasy. Prace zostają powieszone na tablicy, po jej przeciwnych stronach. Środek tablicy pozostaje wolny. 5. N. prowadząc pogadankę na temat zmian fizycznych zachodzących w organizmach dziewcząt i chłopców, podkreśla, że zmiany te nie dotyczą wyłącznie wyglądu zewnętrznego i budowy narządów, lecz także psychiki. Poleca uczniom analizę schematu w podręczniku Cechy dojrzewania psychicznego. Chętni uczniowie odczytują głośno zapisy, a N. wpisuje je hasłowo w wolnym miejscu na tablicy (środek tablicy). Informuje, że zmiany te dotyczą zarówno dziewcząt, jak i chłopców. W trakcie pogadanki wskazuje czynniki wpływające pozytywnie i negatywnie na organizm w okresie dojrzewania. 6. Na zakończenie tej części lekcji N. prowadzi rozmowę z uczniami na temat nawyków higienicznych, szczególnie ważnych w okresie dojrzewania. Korzysta z tekstu w podręczniku Higiena dojrzewającego ciała. Faza podsumowująca 7. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, polecając do wykonania polecenia w karcie pracy nr N. zadaje pracę domową: Przygotuj ustnie polecenia 13 umieszczone w podręczniku na końcu tematu 4.6. Dla chętnych: Wykonaj polecenie 4 w podręczniku na końcu tematu 4.6. Lekcja 24/25 Układ nerwowy. Moje zmysły Cele lekcji wyjaśnia, jaką rolę odgrywa układ nerwowy w organizmie; wskazuje na planszy główne narządy układy nerwowego i podaje ich nazwy; wyjaśnia, jaką rolę odgrywa mózg; nazywa zmysły człowieka i wskazuje je na własnym organizmie; wykazuje za pomocą doświadczenia współdziałanie zmysłu węchu i smaku; opisuje funkcje zmysłu wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku w odbieraniu informacji z otoczenia; podaje podstawowe zasady dbałości o wzrok i słuch. Utrwalamy Wiadomości na temat dojrzewania płciowego dziewcząt i chłopców; objawy fizyczne i psychiczne; zasady higieny. Pytamy Na czym polega dojrzewanie płciowe? Jakie zmiany fizyczne i psychiczne zachodzą w organizmach dziewczynki i chłopca podczas dojrzewania? Jakie czynniki wpływają pozytywnie, a jakie negatywnie na organizm w okresie dojrzewania? Jakie zasady higieny obowiązują w okresie dojrzewania? Jakie są podobieństwa i różnice w dojrzewaniu dziewcząt i chłopców? Wprowadzamy Wiadomości na temat układu nerwowego i narządów zmysłów. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, praca w grupach, doświadczenie, metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, plansza: układ nerwowy człowieka; materiały potrzebne do przeprowadzenia doświadczenia: przepaska na oczy, próbki potraw (np. owoców, czekolady, przypraw); karteczki z nazwami narządów zmysłu, 5 arkuszy papieru, mazaki, karta pracy nr 24/25 IV. 1; IV. 2; IV. 5 Odniesienie do podstawy programowej 90 minut Czas trwania Scenariusze lekcji. Dział 4. Moje ciało 81

82 Komentarz merytoryczny Układ nerwowy steruje pracą innych układów narządów wewnątrz organizmu i zachowaniem organizmu w zależności od tego, co się dzieje w jego otoczeniu. To właśnie narządy układu nerwowego decydują, jak organizm reaguje w danej sytuacji. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza wiedzę i umiejętności uczniów z poprzedniej lekcji, zadając pytania: Na czym polega dojrzewanie płciowe? Jakie zmiany fizyczne i psychiczne zachodzą w organizmach dziewczynki i chłopca podczas dojrzewania? Jakie czynniki wpływają pozytywnie, a jakie negatywnie na organizm w okresie dojrzewania? Jakie są zasady higieny obowiązującej w okresie dojrzewania? Jakie są podobieństwa i różnice w dojrzewaniu dziewcząt i chłopców? 2. N. podaje temat nowej lekcji Układ nerwowy. Moje zmysły (temat 4.7 w podręczniku). Zadaje uczniom pytanie: Jaki narząd pełni funkcję kierowniczą w organizmie? Uczniowie z pewnością wskażą mózg. Faza wykonawcza 3. N. omawia rolę układu nerwowego. Uczniowie wykonują polecenie 1 w karcie pracy nr 24/25. Głównym zadaniem układu nerwowego jest sterowanie pracą całego organizmu oraz odbiór, za pomocą narządów zmysłów, informacji ze świata zewnętrznego. 4. N. prezentuje planszę przedstawiającą układ nerwowy człowieka i krótko omawia jego budowę; wskazuje: mózg, rdzeń kręgowy, nerwy. Wyjaśnia ich rolę w organizmie. Prosi uczniów o przypomnienie, co stanowi ochronę tak ważnego dla organizmu narządu, jakim jest mózg. Uczniowie wykonują polecenie 2 w karcie pracy nr 24/ N. wspólnie z uczniami analizuje schemat w podręczniku Jak są przekazywane informacje w układzie nerwowym (temat 4.7). N. prowadząc pogadankę, wyjaśnia, że odbiór informacji z otoczenia jest możliwy dzięki narządom zmysłów, których komórki przekazują nerwami właściwą informację do mózgu. Mózg decyduje o reakcji organizmu. 6. N. dzieli uczniów na 5 zespołów. Lider każdego zespołu losuje karteczkę z nazwą narządu zmysłu, o którym jego zespół ma przygotować jak najwięcej informacji. Zespoły zajmują się następującymi tematami: 1) zmysł wzroku; 2) zmysł słuchu; 3) zmysł węchu; 4) zmysł smaku; 5) zmysł dotyku. Uczniowie, pracując w zespołach, zapisują zebrane informacje na arkuszach papieru obok samodzielnie opracowanego symbolu danego zmysłu. N. koordynuje pracę i wyjaśnia wątpliwości uczniów. Po wykonanej pracy liderzy zespołów prezentują jej efekty. Wskazują narządy prezentowanego zmysłu na sobie. 7. N. prosi uczniów o zapoznanie się z opisem doświadczenia w podręczniku Przekonaj się Wpływ węchu na smak (temat 4.7). Dwie osoby chętne wykonują doświadczenie. Uczniowie stawiają dwie hipotezy: 1) Zmysł smaku i węchu współpracują ze sobą. 2) Zmysł smaku i węchu nie współpracują ze sobą. N. zapisuje hipotezy, a w dalszej części lekcji wnioski na tablicy. Doświadczenie Przekonaj się Wpływ węchu na smak Obserwacje: Najtrudniej rozpoznać potrawy, gdy ich nie widzimy i mamy zatkany nos. / Wszystko podobnie smakuje. Utrata węchu zmienia smak potraw. / Utrata węchu powoduje, że potrawy smakują inaczej / mniej intensywnie / trudniej je rozpoznać. Wniosek: Zmysł węchu wpływa na zmysł smaku. Gdy czujemy zapach potraw, pełniej odczuwamy ich smak. Wzrok i węch mają wpływ na apetyt / współdziałają ze smakiem. Po przeprowadzeniu doświadczenia następuje wybór właściwej hipotezy (potwierdzonej przez doświadczenie). Uczniowie wykonują polecenie 4 w karcie pracy nr 24/ Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

83 8. N. na zakończenie tej części lekcji rozmawia z uczniami o ochronie narządów zmysłu, zwłaszcza zmysłu wzroku i słuchu. Chętni uczniowie odczytują teksty w podręczniku Ochrona wzroku, Ochrona słuchu (temat 4.7). Faza podsumowująca 9. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, zadając uczniom pytania: Jaką rolę odgrywa układ nerwowy w organizmie? Jak się nazywają główne narządy układy nerwowego? Jaką funkcję pełni mózg? Jak się nazywają zmysły człowieka i gdzie są umiejscowione w organizmie? Czy zmysł węchu i smaku współdziałają ze sobą? Jakie są na to dowody? Jaką rolę odgrywa: zmysł wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku w odbieraniu informacji z otoczenia? Jakie są podstawowe zasady dbałości o wzrok i słuch? 10. N. ocenia pracę uczniów i informuje, że następna lekcja to lekcja powtórzeniowa. 11. N. zadaje pracę domową: Wykonaj polecenie 3 w karcie pracy nr 24/25. Przygotuj się do powtórzenia wiadomości z działu 4 Moje ciało. Lekcja 25 Powtórzenie wiadomości z działu 4 Cele lekcji wykazuje się wiadomościami i umiejętnościami zdobytymi na lekcjach Utrwalamy Pojęcia wprowadzone na lekcjach Pytamy O zagadnienia wprowadzone na lekcjach 1824, to m.in. pytania znajdujące się w podręczniku (podsumowanie działu 4 Czy już umiesz? Sprawdź się!) Wprowadzamy Kształtowanie umiejętności pracy w zespole. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, mazaki, 6 arkuszy papieru, plansze anatomiczne wykorzystywane w dziale Moje ciało: budowa układu kostnego, pokarmowego, oddechowego, krwionośnego, rozrodczego (męskiego i żeńskiego), nerwowego; instrukcje do pracy zespołów, karta pracy nr 25 IV Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Lekcja poświęcona powtórzeniu i utrwaleniu wiadomości zdobytych w dziale 4. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. informuje uczniów, że lekcja będzie miała na celu podsumowanie wiadomości zdobytych w dziale Moje ciało (Podsumowanie działu 4 w podręczniku). Uczniowie wymieniają układy narządów człowieka poznane w tym dziale. Scenariusze lekcji. Dział 4. Moje ciało 83

84 2. N. zapisuje nazwy na tablicy: układ kostny, układ pokarmowy, układ oddechowy, układ krwionośny, układ rozrodczy, układ nerwowy. Faza wykonawcza 3. N. dzieli uczniów na 6 grup, każdej grupie przydziela jeden układ narządów i rozdaje instrukcję pracy: 1. Z ramki Ważne pojęcia w podręczniku (temat Podsumowanie działu 4) wybierzcie te pojęcia, które dotyczą układu narządów człowieka przydzielonego waszej grupie. Zapiszcie na arkuszu papieru wyjaśnienia tych pojęć. 2. Odszukajcie w podręczniku wśród pytań i poleceń Czy już umiesz? Sprawdź się! (temat Podsumowanie działu 4) te, które dotyczą tematu opracowywanego przez waszą grupę. Opracujcie je pisemnie. 3. Podczas prezentacji efektów pracy zespołu skorzystajcie z odpowiedniej planszy przygotowanej przez N. N. koordynuje pracę uczniów, pilnuje czasu, aby każdy zespół mógł zaprezentować efekty swojej pracy. Faza podsumowująca 4. N. ocenia pracę każdego zespołu, informuje uczniów o sprawdzianie, który odbędzie się na następnej lekcji. 5. N. zadaje pracę domową: Wpisz hasła do diagramu znajdującego się w karcie pracy nr 26, odczytaj i wyjaśnij hasło. Przypomnij sobie, jak należy dbać o poznane układy ciała. Lekcja 27 Poznaję choroby i ich przyczyny Cele lekcji wyjaśnia, po czym można poznać, że organizm choruje; opisuje sposoby zapobiegania chorobom; wyjaśnia, co to są choroby zakaźne; wskazuje drogi wnikania czynników chorobotwórczych do organizmu człowieka; podaje przykłady chorób zakaźnych człowieka; opisuje objawy wybranych chorób zakaźnych; wyjaśnia, dlaczego osoba z objawami choroby zakaźnej powinna zgłosić się do lekarza. Utrwalamy Pojęcia: choroba, objawy, zapobieganie. Pytamy Po czym można rozpoznać, że organizm choruje? Na jakie choroby ludzie chorują najczęściej? Czy można się zarazić chorobą? Wprowadzamy Pojęcia i terminy: czynniki chorobotwórcze, drogi wnikania do organizmu, choroby zakaźne, zasady postępowania w chorobie, unikanie chorób zakaźnych. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, plansze ukazujące pasożyty wywołujące choroby (na planszy: tasiemiec, owsiki, włośnie, wszy głowowe), karta pracy nr 27 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania V minut 84 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

85 Komentarz merytoryczny Nauczyciel zwraca uwagę, że wiele chorób jest wywoływanych przez drobnoustroje chorobotwórcze, potocznie nazywane zarazkami; są to: wirusy, bakterie i grzyby chorobotwórcze. Choroby te łatwo się przenoszą między organizmami i dlatego są nazywane chorobami zakaźnymi. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. zadaje uczniom pytania: Kto z was ostatnio chorował? Jaka to była choroba? N. zapisuje na tablicy nazwy chorób podawanych przez uczniów i wspólnie z klasą rozmawia o czynnościach, które zostały wykonane, m.in. przez rodziców, aby doprowadzić do wyzdrowienia. 2. N. podaje temat lekcji i omawia jej przebieg. Faza wykonawcza 3. N. wyjaśnia, że choroby najczęściej są wywoływane przez drobnoustroje chorobotwórcze: wirusy, niektóre bakterie i grzyby. Spośród podanych przez uczniów chorób wybiera te (lub dopisuje swoje propozycje), które są wywoływane przez wymienione wcześniej czynniki chorobotwórcze. Wyjaśnia pojęcie choroby zakaźne. Wspólnie z uczniami analizuje przykłady chorób zakaźnych i ich objawy podane w tabeli w podręczniku (temat 5.1). Uczniowie wykonują polecenie 1 w karcie pracy nr Uczniowie czytają tekst w podręczniku Objawy chorób zakaźnych (temat 5.1). N. wyjaśnia, dlaczego osoba z objawami choroby zakaźnej powinna udać się do lekarza i unikać kontaktu z osobami zdrowymi. 5. N. poleca uczniom analizę schematu umieszczonego w podręczniku (temat 5.1). W tym czasie rysuje na tablicy sylwetkę człowieka i prosi uczniów o zaznaczenie i podpisanie dróg wnikania drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu. N. podkreśla, że znając drogi wnikania drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu, możemy zapobiegać chorobom. Uczniowie podają propozycje działań zabezpieczających przed zarażeniem. Wykonanie polecenia 2 w karcie pracy nr N. prosi osoby chętne o głośne odczytanie tekstu z podręcznika Czy jesteśmy bezbronni wobec chorób zakaźnych? (temat 5.1). N. prosi uczniów o komentarz do każdego zdjęcia umieszczonego w książce, zadając pytania: Dlaczego należy myć ręce przed jedzeniem? Dlaczego trzeba myć warzywa i owoce? W jakim celu należy chronić jedzenie przed osami i muchami? Dlaczego nie wolno używać cudzych przyborów toaletowych i cudzego ręcznika? Dlaczego powinno się oddychać przez nos? W jakim celu należy wietrzyć pomieszczenia? Z jakiego powodu każde skaleczenie (ranę) należy odkazić i zabezpieczyć opatrunkiem? Wnioskiem z analizy zdjęć powinno być stwierdzenie: Te działania sprawiają, że do organizmu nie przedostają się drobnoustroje chorobotwórcze. Wykonanie polecenia 3 w karcie pracy nr N. wyjaśnia pojęcie pasożyt i zwraca uwagę uczniów na choroby wywoływane przez tasiemce, owsiki, włośnie oraz wszy głowowe. Uczniowie analizują zdjęcia tych pasożytów podręczniku (temat 5.1). i odczytują podane o nich informacje. Faza podsumowująca 8. Podsumowanie lekcji można przeprowadzić w formie krótkich pytań zadawanych uczniom: Po czym można poznać, że organizm choruje? Jakie są sposoby zapobiegania chorobom? Co to są choroby zakaźne? Jakimi drogami wnikają do organizmu czynniki chorobotwórcze? Jakie znacie przykłady chorób zakaźnych człowieka? Jakie są objawy chorób zakaźnych? (wskazanych przez N.) Dlaczego osoba z objawami choroby zakaźnej powinna się zgłosić do lekarza? 9. N. ocenia aktywnych uczniów. 10. N. zadaje uczniom pracę domową: Wykonaj polecenie 3 z podręcznika (temat 5.1). Wykonaj polecenie 4 w karcie pracy nr 27. Dla chętnych: Wykonaj polecenie 2 z podręcznika (temat 5.1). Scenariusze lekcji. Dział 5. Moje zdrowie i bezpieczeństwo 85

86 Lekcja 28 Substancje w domu Cele lekcji podaje właściwości różnych substancji, np. plasteliny, szkła, gąbki; odróżnia substancje kruche od sprężystych i plastycznych; wskazuje przedmioty codziennego użytku wykonane z substancji kruchych, sprężystych i plastycznych; odszukuje na opakowaniach po środkach czystości piktogramy informujące o tym, że środki te są szkodliwe dla zdrowia; przedstawia sposób stosowania środka chemicznego na podstawie informacji umieszczonej na jego opakowaniu. Utrwalamy Pojęcia: czynniki chorobotwórcze, drogi wnikania do organizmu, choroby zakaźne. Zasady postępowania w wypadku choroby, zasady unikania chorób zakaźnych. Pytamy Po czym można poznać, że organizm choruje? Jakie są sposoby zapobiegania chorobom? Co to są choroby zakaźne? Jakimi drogami wnikają do organizmu czynniki chorobotwórcze? Jakie znacie przykłady chorób zakaźnych człowieka? Jakie są objawy (wybranych) chorób zakaźnych? Dlaczego osoba z objawami choroby zakaźnej powinna się zgłosić do lekarza? Wprowadzamy Pojęcie substancji i ich właściwości, substancje niebezpieczne i ich oznakowania. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, obserwacja, metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, przedmioty potrzebne do przeprowadzenia doświadczenia opisanego w podręczniku (temat 5.2): gumka do ścierania, gąbka, plastelina, kreda, miedziany drucik, biszkopt, linijka (tyle zestawów, ile zostanie utworzonych zespołów), szklanka, silikonowa foremka do ciasta, duża kulka plasteliny; opakowanie po dowolnym środku czystości, karta pracy nr 28 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania V. 4; V minut Komentarz merytoryczny Należy uświadomić uczniom, że wszystko, co nas otacza, jest zbudowane z substancji. Każdą z nich można opisać, podając jej skład i cechy nazywane właściwościami. Właściwości substancji możemy badać, np. używając zmysłów. Za pomocą wzroku możemy ustalić barwę i stan skupienia, węch i smak umożliwiają poznanie zapachu i smaku. Dzięki dotykowi sprawdzimy, czy substancja w stanie stałym jest plastyczna, sprężysta czy krucha. Substancją, której używamy każdego dnia, jest woda. Woda w zależności od temperatury występuje w trzech stanach skupienia: ciekłym, stałym i gazowym. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiedzy i umiejętności zdobytych przez uczniów na poprzedniej lekcji, zadając pytania: Po czym można poznać, że organizm choruje? Jakie są sposoby zapobiegania chorobom? Co to są choroby zakaźne? Jakimi drogami wnikają do organizmu czynniki chorobotwórcze? Jakie znacie przykłady chorób zakaźnych człowieka? Jakie są objawy (wybranych) chorób zakaźnych? Dlaczego osoba z objawami choroby zakaźnej powinna się zgłosić do lekarza? 86 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

87 2. N. demonstruje uczniom różne przedmioty, np. szklankę, silikonowe foremki do ciasta, kulkę z plasteliny. Informuje uczniów, że przedmioty te są wykonane z różnych substancji: szkła, silikonu, plasteliny. Pyta uczniów, czym się różnią substancje, z których wykonano te przedmioty. Szkło jest kruche szklanka łatwo się tłucze; foremki z silikonu są sprężyste po ściśnięciu w dłoni szybko wracają do swojego pierwotnego kształtu; plastelina jest plastyczna można z niej ulepić figurę o dowolnym kształcie. 3. N. podaje temat lekcji i omawia jej przebieg. Faza wykonawcza 4. N. prosi, by uczniowie dobrali się w czteroosobowe zespoły. Poleca przeczytanie tekstu w podręczniku Jak wykorzystujemy kruchość, sprężystość i plastyczność substancji? (temat 5.2) i przygotowanie odpowiedzi na pytania: Kowal, człowiek wytwarzający przedmioty z metalu, wcześniej go rozgrzewa. Jaką cechę rozgrzanego metalu wykorzystuje? Jaką cechę marmuru wykorzystuje rzeźbiarz do wykucia marmurowego pomnika? Jaka cecha trampoliny pozwala się na niej odbijać? Po zaprezentowaniu przez liderów zespołów na forum klasy odpowiedzi N. uzupełnia je i koryguje. 5. N. poleca uczniom, pracującym w tych samych zespołach, wykonanie obserwacji opisanej w podręczniku Przekonaj się Badanie właściwości przedmiotów (temat 5.2). Uczniowie badają właściwości substancji, z których wykonane są: gumka do ścierania, gąbka, plastelina, kreda, miedziany drucik, biszkopt, linijka. Wyniki zapisują w tabeli (polecenie 2 w karcie pracy nr 28) i prezentują je na forum klasy. Doświadczenie Przekonaj się Badanie właściwości przedmiotów Obserwacje: Gumka, gąbka i linijka po naciśnięciu lub wygięciu powracają do pierwotnego kształtu; plastelina i miedziany drucik po naciśnięciu lub zgnieceniu przybierają nowy kształt; kreda i biszkopt po zgnieceniu łamią się. Wniosek: gumka do ścierania sprężysta, gąbka sprężysta, plastelina plastyczna, kreda krucha, miedziany drucik plastyczny, biszkopt kruchy, linijka sprężysta. Uczniowie podają różnice między substancjami sprężystymi, kruchymi a plastycznymi. 6. N. rozdaje uczniom przyniesione wcześniej opakowania po środkach czystości stosowanych w domach i poleca pracę z instrukcją. Instrukcja: 1. Obejrzyjcie opakowania po środkach czystości i odszukajcie na nich znaki informujące o właściwościach substancji, które się w nich znajdowały. 2. Narysujcie jeden wybrany znak na kartonie i odszukajcie w podręczniku (temat 5.2), co on oznacza. Informację o symbolu wpiszcie na kartonie. Wpiszcie też nazwę środka czystości. 7. Liderzy zespołów prezentują efekty pracy na forum klasy. N. przypina kartony w widocznym miejscu w klasie. Podczas pogadanki zwraca uwagę uczniów na znaczenie poszczególnych piktogramów oraz instrukcję zamieszczoną na opakowaniu każdego środka chemicznego i uzmysławia im, że środki te należy używać zgodnie z przeznaczeniem i z zachowaniem zasad bezpieczeństwa. Faza podsumowująca 8. Podsumowanie lekcji można przeprowadzić w formie krótkich pytań zadawanych uczniom: Jakie właściwości mają: plastelina, szkło, gąbka? Czym różnią się substancje kruche od sprężystych i plastycznych? W których przedmiotach codziennego użytku wykorzystano substancje kruche, w których sprężyste, a w których plastyczne? W jaki sposób można poznać, że chemiczne środki służące do utrzymania czystości są szkodliwe? Gdzie można znaleźć informację o bezpiecznym stosowaniu danego środka chemicznego? 9. N. zadaje uczniom pracę domową: Wykonaj polecenia 1 i 3 w kracie pracy nr 28. Scenariusze lekcji. Dział 5. Moje zdrowie i bezpieczeństwo 87

88 Lekcja 29 Niebezpieczne rośliny i zwierzęta Cele lekcji podaje przykłady zwierząt jadowitych i roślin trujących; opisuje, jak należy pielęgnować trujące rośliny pokojowe; wskazuje poprawne postępowanie w wypadku pogryzienia przez zwierzę; podaje sposób postępowania w przypadku użądlenia przez owady lub kontaktu z rośliną trującą; wyjaśnia, dlaczego w kontaktach ze zwierzętami należy zachować szczególną ostrożność; wyjaśnia, jak należy postępować w wypadku wykrycia na skórze kleszcza. Utrwalamy Nazwy substancje i ich właściwości; oznakowania substancji szkodliwych dla zdrowia. Pytamy Jakie właściwości mają: plastelina, szkło, gąbka? Czym różnią się substancje kruche od sprężystych i plastycznych? W których przedmiotach codziennego użytku wykorzystano substancje kruche, w których sprężyste, a w których plastyczne? W jaki sposób można poznać, że chemiczne środki służące do utrzymania czystości są szkodliwe? Gdzie można znaleźć informację o bezpiecznym stosowaniu danego środka chemicznego? Wprowadzamy Terminy: rośliny trujące, zwierzęta niebezpieczne. Zasady postępowania w przypadku kontaktu z niebezpiecznymi roślinami i zwierzętami. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, praca w grupach, metoda oparta na aktywności ucznia, prezentacja filmu, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, dowolna prezentacja zdjęć ukazujących trujące rośliny, z którymi można mieć kontakt w terenie oraz prezentacja o niebezpiecznych zwierzętach; wybrane rośliny doniczkowe (np. filodendron, kroton, dieffenbachia, kliwia, oleander, anturium, dracena, fikus, skrzydłokwiat); przyrząd do usuwania kleszcza (zakupiony w aptece) oraz dowolny film instruktażowy, jak prawidłowo usunąć kleszcza, karta pracy nr 29 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania V. 5; V minut Komentarz merytoryczny N. podkreśla, że trujące rośliny doniczkowe należy ustawić w miejscach trudnodostępnych dla dzieci i zwierząt domowych. Nie należy stawiać trujących roślin na podłodze, niskich stolikach czy niewysokich szafkach. Podczas zabiegów pielęgnacyjnych należy chronić skórę i oczy przed ewentualnym kontaktem z sokiem rośliny trującej, dlatego zakładajmy gumowe rękawiczki. Po zakończeniu prac należy dokładnie umyć ręce mydłem. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom opanowania przez uczniów materiału z poprzedniej lekcji, zadaje pytania: Czym różnią się substancje kruche od sprężystych i plastycznych? W których przedmiotach codziennego użytku wykorzystano substancje kruche, w których sprężyste, a w których plastyczne? W jaki sposób można poznać, że chemiczne środki służące do utrzymania czystości są szkodliwe? Gdzie można znaleźć informację o bezpiecznym stosowaniu danego środka czystości? 2. N. prezentuje przygotowane wcześniej wybrane rośliny doniczkowe, np.: filodendron, kroton, dieffenbachię, kliwię, oleander, anturium, dracenę, fikus, skrzydłokwiat. Zadaje uczniom pytania: 88 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

89 U kogo w domu są takie rośliny? Co łączy pokazane rośliny? N. uświadamia uczniom, że te rośliny zawierają substancje trujące. Informuje również, że podczas zajęć w terenie mogą spotkać wiele roślin dziko rosnących, które również są niebezpieczne dla zdrowia. Niebezpieczny jest też kontakt z tymi zwierzętami, które podchodzą i łaszą jak zwierzęta domowe, mimo że powinny unikać człowieka. 3. N. wprowadza temat nowej lekcji. Faza wykonawcza 4. N. poleca uczniom przeczytanie tekstu w podręczniku Czy mam w domu rośliny trujące? (temat 5.3) i prosi o podanie zasad postępowania podczas zabiegów pielęgnacyjnych dotyczących takich roślin. Propozycje uczniów zapisuje na tablicy. Uczniowie wykonują polecenie 1 w karcie pracy nr 29. Wszystkie czynności pielęgnacyjne przy trujących roślinach należy wykonywać w gumowych rękawiczkach i w tym czasie nie dotykać odkrytych części ciała, a szczególnie twarzy. Po skończonej pracy trzeba umyć ręce wodą z mydłem. 5. N. prezentuje przygotowane wcześniej zdjęcia roślin dziko rosnących zawierających substancje trujące. Uczniowie analizują zdjęcia umieszczone w podręczniku (temat 5.3) i głośno odczytują ich nazwy oraz tekst informacyjny. Wspólnie z N. ustalają zasady postępowania, w wypadku kontaktu z nimi. N. szczególnie ostrzega uczniów przed kontaktem z barszczem Sosnowskiego, który wydziela parzące substancje lotne, dlatego nawet przebywanie w jego otoczeniu jest niebezpieczne. Uczniowie wykonują polecenia 2 i 3 w karcie pracy nr N. prezentuje zdjęcia groźnych zwierząt. Uczniowie analizują zdjęcia umieszczone w podręczniku (temat 5.3) i podają nazwy zwierząt niebezpiecznych. N. zwraca uwagę na cechy, po których można odróżnić zaskrońca od groźnej żmii. Uczniowie wykonują polecenia 4 i 5 w karcie pracy nr N. prosi, by uczniowie podzielili się na trzy grupy i poleca im analizę zasad postępowania w wypadku kontaktu z niebezpiecznym zwierzęciem. Grupa 1. Jak postępować, gdy ukąsi żmija? Grupa 2. Jak postępować, gdy użądli owad? Grupa 3. Jak postępować po ukąszeniu kleszcza? Liderzy grup prezentują efekty swojej pracy na forum klasy. N. sprawdza poprawność wykonanego zadania. Po prezentacji wszystkich grup. N. demonstruje przyrząd przeznaczony do wyjmowania kleszcza, rozwiewa mity, że np. należy zwierzę posmarować masłem lub kremem. Informuje o groźnych skutkach ukąszeń przez kleszcze. Kleszcze to pajęczaki przenoszące w ślinie do krwi człowieka bakterie wywołujące boreliozę i wirusy powodujące kleszczowe zapalenie mózgu. Posmarowany tłuszczem kleszcz dusi się i wydziela zwiększoną dawkę śliny z czynnikami chorobotwórczymi. 8. N. prezentuje film o kleszczach i sposobie ich usuwania. Podczas pogadanki omawia sposoby zabezpieczania ciała przed kleszczami podczas wycieczek w teren. Faza podsumowująca 9. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, zadając uczniom pytania: Jakie zwierzęta są jadowite i niebezpieczne dla ludzi, jakie rośliny są trujące? Jak należy pielęgnować trujące rośliny pokojowe? Jak należy postępować w wypadku pogryzienia przez zwierzę? Jak należy postępować w wypadku użądlenia lub kontaktu z rośliną trującą? Dlaczego w kontaktach ze zwierzętami należy zachować szczególną ostrożność? Jak należy postępować w wypadku wykrycia na skórze kleszcza? 10. N. ocenia pracę uczniów na lekcji. 11. N. zadaje uczniom pracę domową: Wykonaj polecenie 1 w podręczniku (temat 5.3): Poszukaj informacji w dostępnych źródłach na temat roślin trujących, innych niż w podręczniku. Przygotuj o nich krótką prezentację. Scenariusze lekcji. Dział 5. Moje zdrowie i bezpieczeństwo 89

90 Lekcja 30 Pierwsza pomoc Cele lekcji podaje funkcje skóry; wymienia rodzaje uszkodzeń ciała i opisuje sposoby udzielania pierwszej pomocy; wskazuje sposoby postępowania podczas opatrywania otarcia lub skaleczenia; wyjaśnia, jak należy postępować w wypadku oparzenia; wyjaśnia, dlaczego nie należy opalać się bez zabezpieczenia skóry; wyjaśnia, jak trzeba postępować w wypadku odmrożenia; opisuje sposoby zabezpieczania ciała przed skutkami nadmiernego promieniowania słonecznego. Utrwalamy Terminy: rośliny trujące, zwierzęta niebezpieczne. Zasady postępowania w wypadku kontaktu z nimi. Pytamy Jakie zwierzęta są jadowite i niebezpieczne dla ludzi, jakie rośliny są trujące? W jaki sposób należy pielęgnować rośliny trujące w domu? Jak trzeba postępować w wypadku pogryzienia przez zwierzę? Jak należy postępować w sytuacji użądlenia przez owada lub kontaktu z rośliną trującą? Dlaczego w kontaktach ze zwierzętami należy zachować szczególną ostrożność? Co trzeba zrobić w wypadku wykrycia na skórze kleszcza? Wprowadzamy Zasady udzielania pierwszej pomoc w nagłych wypadkach. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, praca w grupach, metoda oparta na aktywności uczniów, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, apteczka z wyposażeniem (np. samochodowa), kapelusz lub czapka, krem ochronny, okulary przeciwsłoneczne, karta pracy nr 30 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania V minut Komentarz merytoryczny Trzeba przede wszystkim uświadomić uczniom, że skóra chroni organizm przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych i dlatego jest w pierwszej kolejności narażona na uszkodzenia. Każde skaleczenie może być przyczyną groźnego zakażenia, gdy bakterie znajdujące się w otoczeniu (na rękach, przedmiotach itp.) wnikną do rany i tam zaczną się namnażać. Skóra narażona jest również na urazy wywołane działaniem zbyt wysokiej lub zbyt niskiej temperatury. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiadomości i ukształtowanych umiejętności na poprzedniej lekcji, zadając uczniom pytania: Jakie zwierzęta są jadowite i niebezpieczne dla ludzi, jakie rośliny są trujące? W jaki sposób należy pielęgnować rośliny trujące w domu? Jak trzeba postępować w wypadku pogryzienia przez zwierzę? Jak należy postępować w sytuacji użądlenia przez owada lub kontaktu z rośliną trującą? Dlaczego w kontaktach ze zwierzętami należy zachować szczególną ostrożność? Co trzeba zrobić w wypadku wykrycia na skórze kleszcza? 2. N. demonstruje uczniom apteczkę wraz wyposażeniem i zadaje pytania: Czy wiecie, co się powinno znajdować w apteczce? Dlaczego jest obowiązkowym wyposażeniem samochodu, ale także: miejsc pracy, szkół, środków komunikacji itp.? Czy ktoś z was w ostatnim czasie korzystał ze środków opatrunkowych? W jakich okolicznościach? 90 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

91 3. N. zachęca uczniów do podawania funkcji, jakie pełni w organizmie skóra. Propozycje uczniów zapisuje na tablicy, np. Skóra chroni..., zabezpiecza... Faza wykonawcza 4. N. prosi, by uczniowie podzielili się na 4 grupy. Informuje, że każdy zespół ma za zadanie przygotowanie podstawowych informacji na przydzielony temat. Informacje znajdą w podręczniku w części Krok po kroku (temat 5.4). Grupa 1. Jak opatrzyć skaleczenie? (Ten zespół może wykorzystać podczas prezentacji środki opatrunkowe z apteczki). Grupa 2. Jak postępować w przypadku oparzenia? Grupa 3. Jak postępować w przypadku odmrożenia? Grupa 4. Jak postępować w przypadku stłuczenia, zwichnięcia lub złamania? N. może też powołać dwa dodatkowe zespoły, które przygotują informacje na temat postępowania w wypadku omdlenia i krwotoku z nosa. 5. N. kontroluje pracę uczniów, koryguje i wskazuje, jak poprawnie wykonać przydzielone zadania. Następnie uczniowie prezentują efekty swojej pracy na forum klasy. N., prowadząc pogadankę, wspomina o szkodliwym działaniu promieni słonecznych na skórę. Uczniowie dopowiadają, jak należy zabezpieczyć swoje ciało przed nadmiernym opalaniem. N. wspomina o nakryciu głowy, okularach, ochronnym kremie. Na zakończenie tej części lekcji uczniowie podają numery alarmowe, na które należy dzwonić, by wezwać pomoc w nagłych wypadkach. Faza podsumowująca 6. N. podsumowuje lekcję. Uczniowie wykonują polecenia w karcie pracy nr 30. N. ocenia pracę uczniów na lekcji i podkreśla wagę poruszanych zagadnień. 7. N. zadaje pracę domową: Przygotuj się do ustnej wypowiedzi na zagadnienia podane w podręczniku Czy już umiesz? (temat 5.4). Lekcja 31 Niebezpieczeństwo uzależnienia Cele lekcji wyjaśnia, co to jest uzależnienie; podaje przykłady środków uzależniających; wymienia negatywne skutki uzależnienia od palenia papierosów; opisuje skutki działania nikotyny i alkoholu oraz środków energetyzujących na organizm człowieka; uzasadnia, że zbyt częste korzystanie z telefonu komórkowego może prowadzić do uzależnienia; wyjaśnia, dlaczego znajomości zawarte przez internet mogą być niebezpieczne. Utrwalamy Zasady udzielania pierwszej pomoc w nagłych wypadkach. Pytamy Jakie funkcje pełni skóra? Jakie znacie rodzaje uszkodzeń ciała i jakie są sposoby udzielania pierwszej pomocy? Jak należy opatrzyć otarcia lub skaleczenia? Jak należy postępować w wypadku oparzenia, a jak w przypadku odmrożenia? W jaki sposób należy zabezpieczać ciało w upalne dni? Wprowadzamy Terminy: substancje uzależniające, niebezpieczeństwo uzależnienia. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, metoda oparta na aktywności uczniów, burza mózgów, drama Środki dydaktyczne podręcznik, kartony, mazaki, karta pracy nr 31 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania V minut Scenariusze lekcji. Dział 5. Moje zdrowie i bezpieczeństwo 91

92 Komentarz merytoryczny To bardzo ważna lekcja. N. powinien wyraźnie podkreślić, że substancje uzależniające początkowo mogą poprawiać samopoczucie, ale w efekcie wyniszczają organizm, prowadzą do wielu poważnych chorób, a czasem do śmierci. Osoby, które sięgają po takie substancje, często są od nich uzależnione, co oznacza, że czują silną potrzebę zażycia kolejnej dawki, a jej brak dość szybko powoduje bardzo nieprzyjemne reakcje ze strony organizmu, np. niepokój, dreszcze, pocenie się, a nawet wymioty. Istnieje wiele rodzajów uzależnień. Najgroźniejszymi środkami uzależniającymi są: alkohol, nikotyna zawarta w papierosach, narkotyki oraz niektóre leki. Przyczynami uzależnienia mogą być także nowe technologie, a wraz z nimi komputer, tablet, internet, gry komputerowe, portale społecznościowe. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiedzy i umiejętności wyniesionych z poprzedniej lekcji, zadaje pytania: Jakie funkcje pełni skóra? Jakie znacie rodzaje uszkodzeń ciała i jakie są sposoby udzielania pierwszej pomocy? Jak należy opatrzy otarcia lub skaleczenia? Jak trzeba postępować w wypadku oparzenia? W jaki sposób należy zabezpieczać ciało w upalne dni? 2. N.,wprowadzając temat nowej lekcji, pyta uczniów: Czy ktoś z waszych znajomych stale nosi ze sobą ładowarkę lub powerbank, ponieważ boi się, że rozładuje mu się telefon? Co zawierają napoje energetyczne? Czy znacie osoby, które piją ich bardzo dużo? Bez jakich innych przedmiotów czy środków niektórzy ludzie nie mogą normalnie funkcjonować? 3. N. zachęca uczniów do podania skojarzeń związanych z pojęciem uzależnienie. Propozycje uczniów zapisuje na tablicy. Tak powstaje klasowa definicja uzależnienia. 4. N. wprowadza temat nowej lekcji i omawia jej przebieg. Faza wykonawcza 5. N. prosi, by uczniowie podzielili się na 8 zespołów. Uczniowie, korzystając z informacji zawartej w podręczniku (temat 5.5), przedstawiają na kartonach podstawowe informacje o środkach uzależniających (narkotykach, dopalaczach, alkoholu, papierosach, kawie, telefonie komórkowym i internecie, napojach energetyzujące, niektórych lekach) oraz skutkach ich przyjmowania (lub korzystania z nich). N. kontroluje pracę uczniów i wskazuje, jak najtrafniej przedstawić dany środek uzależniający. Po prezentacji efektów pracy zespołów N. w formie pogadanki wyjaśnia, jakie są konsekwencje uzależnienia. Podkreśla społeczne skutki uzależnienia: pogorszenie lub zerwanie więzi z innymi ludźmi: rodziną, kolegami, przyjaciółmi. Uświadamia uczniom niebezpieczeństwa wynikające z nawiązywania kontaktów z nieznajomymi przez internet. 6. N. wyjaśnia, w jaki sposób można odmawiać, kiedy ktoś częstuje nas napojem energetycznym, piwem, papierosem, dopalaczem itp. Uczniowie podają swoje propozycje i odgrywają scenki dramowe na ten temat. N. wyjaśnia pojęcie zachowanie asertywne. Faza podsumowująca 7. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, prosząc o wykonanie poleceń 13 w karcie pracy nr N. ocenia pracę uczniów i podkreśla wagę tej lekcji. 9. N. zadaje uczniom pracę domową: Wymyśl hasło reklamowe, którego przesłaniem będzie informacja, że źródłem zdrowia i energii są owoce oraz warzywa, a nie napoje energetyczne; wykonaj polecenie 4 w karcie pracy nr Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

93 Lekcja 32 W zdrowym ciele zdrowy duch Cele lekcji wymienia skutki niewłaściwego odżywiania się; podaje zasady zdrowego odżywiania ; opisuje, korzystając z samodzielnie przygotowanego plakatu, kolejne poziomy piramidy pokarmowej; podaje przykłady potraw, jakich nie należy spożywać ze względu na zawartość soli, cukru lub tłuszczu; wyjaśnia, dlaczego sen i ruch są niezbędne dla zachowania zdrowia; wyjaśnia, co oznacza pojęcie: higiena osobista; opisuje zasady dbałości o własne ciało; wyjaśnia, dlaczego stosowanie zasad zdrowego stylu życia pozwala zachować zdrowie. Utrwalamy Terminy: substancje uzależniające, niebezpieczeństwo uzależnienia. Pytamy Co to jest uzależnienie? Jakie środki mogą uzależniać? Jakie są negatywne skutki uzależnienia od palenia papierosów? Jakie są skutki dla organizmu działania nikotyny i alkoholu oraz środków energetycznych? Dlaczego zbyt częste korzystanie z telefonu komórkowego może prowadzić do uzależnienia? Dlaczego znajomości zawarte przez internet mogą być niebezpieczne? Wprowadzamy Zasady zdrowego stylu życia. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, metoda oparta na aktywności uczniów, burza mózgów, praca w grupach, prezentacja, dyskusja Środki dydaktyczne podręcznik, praca w grupach, ulotki sklepów spożywczych reklamujące żywność, kartony, mazaki, klej, nożyczki, opakowania po coli i innych słodkich napojach, butelki po wodzie mineralnej, cytryna, jabłko, cukierki, lizaki, inne zdrowe oraz niezdrowe produkty spożywcze (lub ich opakowania) według uznania N., karta pracy nr 32 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania V minut Komentarz merytoryczny Nadmierne spożywanie produktów typu fast food jest przyczyną zbyt dużej masy ciała, czyli nadwagi. Czasem może się ona przerodzić w otyłość. Pod skórą gromadzi się wtedy gruba warstwa tłuszczu, co wywołuje choroby różnych narządów, np. naczyń krwionośnych czy serca. Dodatkowo nadmiar cukru przyczynia się do rozwoju bakterii nazębnych, wywołujących próchnicę zębów. Równie niezdrowe, jak spożywanie zbyt obfitych posiłków, jest jedzenie niewystarczającej ilości pokarmu. Prowadzi ono do niedożywienia. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiedzy i nabytych umiejętności, zadaje pytania: Co to jest uzależnienie? Jakie środki mogą uzależniać? Jakie są negatywne skutki uzależnienia od palenia papierosów? Jakie są skutki dla organizmu działania nikotyny i alkoholu oraz środków energetycznych? Dlaczego zbyt częste korzystanie z telefonu komórkowego może prowadzić do uzależnienia? Dlaczego znajomości zawarte przez internet mogą być niebezpieczne? 2. N. demonstruje uczniom zgromadzone produkty spożywcze i puste opakowania, wspólnie z uczniami grupuje je na zdrowe i niezdrowe. Uczniowie podają swoje propozycje, o jakie produkty można te grupy uzupełnić. 3. N. pyta uczniów, czy tylko właściwe odżywianie ma wpływ na organizm i sprawia, że jest zdrowy. N. zapisuje propozycje uczniów na tablicy i wprowadza temat nowej lekcji. Scenariusze lekcji. Dział 5. Moje zdrowie i bezpieczeństwo 93

94 Faza wykonawcza 3. N. prosi, by uczniowie podzielili się na czteroosobowe grupy, rozdaje kartony, mazaki, klej, nożyczki i ulotki reklamowe sklepów spożywczych. Instrukcja do pracy w grupach: 1. Podzielcie karton na dwie części i nadajcie każdej z części tytuły, np. produkty zdrowe, produkty niezdrowe. 2. Odszukajcie w ulotkach reklamowych produkty spożywcze, wytnijcie je i przyklejcie w odpowiednim miejscu na kartonie. 3. Przygotujcie się do prezentacji. 4. N. kontroluje prace uczniów i przekazuje dodatkowe wyjaśnienia. Uczniowie prezentują efekty pracy na forum klasy, a N. je ocenia. 5. N. prosi uczniów o odczytanie z podręcznika fragmentów tekstu Jakie są skutki niewłaściwego odżywiania? i Zasady zdrowego odżywiania (temat 5.6). Podejmuje dyskusję z uczniami na ten temat. Uczniowie jeszcze raz analizują poprawność wykonanej w zespole pracy. 6. N. zwraca uwagę uczniów na ilustrację piramidy żywienia. Wspólnie analizują kolejne jej piętra i opisy umieszczone obok. N. wyjaśnia, co one oznaczają. Piramida żywienia pokazuje, jakich produktów w codziennych posiłkach powinno być najwięcej. Im wyższe piętro w piramidzie żywienia, tym rzadziej powinniśmy sięgać po produkty tam umieszczone; im niższe piętro tym produkty ważniejsze, czyli takie, które powinniśmy wybierać częściej. 7. N. powracając do zapisów umieszczonych na tablicy (Co jeszcze, oprócz zdrowego odżywiania, ma wpływ na zdrowie?), podejmuje dyskusję na temat innych czynników wpływających na zdrowie organizmu: ruch, sen oraz higiena osobista (jeśli uczniowie nie znają tego pojęcia, N. je wprowadza). Uczniowie analizują zdjęcia oraz zapisy umieszczone w podręczniku. 8. N. podkreśla znaczenie ruchu i snu dla utrzymania zdrowia. Wspólnie z uczniami analizuje podstawowe zasady higieny osobistej Krok po kroku Dbam o własne ciało (temat 5.6): regularnie myj całe ciało z użyciem mydła lub żelu (co najmniej raz dziennie), myj włosy tak często, jak to jest potrzebne, szczotkuj zęby co najmniej dwa razy dziennie, a najlepiej po każdym posiłku, systematycznie obcinaj i czyść paznokcie, często myj ręce, zawsze po korzystaniu z toalety oraz przed jedzeniem i po powrocie do domu, zmieniaj codziennie bieliznę osobistą, noś czystą odzież. N. prosi uczniów, aby przeanalizowali swój dzień i zastanowili się, czy te zasady są przez nich stosowane. 9. N. na zakończenie tej części lekcji prosi, aby uczniowie zapoznali się z tekstem w podręczniku Zdrowy styl życia (temat 5.6) i nadali każdemu zdjęciu krótki tytuł. N. zapisuje propozycje uczniów na tablicy. Tak powstają Zasady zdrowego stylu życia. N. zadaje uczniom pytanie: Dlaczego stosowanie zasad zdrowego stylu życia pozwala zachować zdrowie? Po dyskusji N. przechodzi do części podsumowującej lekcję. Faza podsumowująca 10. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, zadając pytania: Jakie są skutki niewłaściwego odżywiania? Jakie są zasady zdrowego odżywiania? O czym informuje piramida żywienia? Jakich potraw nie należy spożywać ze względu na zawartość soli, cukru lub tłuszczu? Dlaczego sen i ruch są niezbędne dla zachowania zdrowia? Jak należy dbać o własne ciało? Dlaczego stosowanie zasad zdrowego stylu życia pozwala zachować sprawność i dobre samopoczucie? 11. N. ocenia aktywność uczniów na lekcji i zadaje uczniom pracę domową: Wykonaj polecenia w karcie pracy nr Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

95 Lekcja 33 Bezpieczeństwo w czasie zabawy i wypoczynku Cele lekcji podaje przykłady właściwego spędzania wolnego czasu; wskazuje niebezpieczeństwa związane z wypoczynkiem nad wodą; podaje przykłady niebezpiecznych sytuacji podczas pobytu na wsi; wyjaśnia, jak należy się zachować w sytuacji znalezienia niewybuchów lub niewypałów; wyjaśnia, jak bezpiecznie jeździć na rolkach i rowerze; uzasadnia, dlaczego nie każdy plac zabaw jest bezpieczny; opisuje zasady bezpieczeństwa podczas zimowego wypoczynku. Utrwalamy Zasady zdrowego stylu życia. Pytamy Jakie są skutki niewłaściwego odżywiania? Jakie są zasady zdrowego odżywiania? O czym informuje piramida żywienia? Jakich potraw nie należy spożywać ze względu na zawartość soli, cukru lub tłuszczu? Dlaczego sen i ruch są niezbędne dla zachowania zdrowia? Jak należy dbać o własne ciało? Dlaczego stosowanie zasad zdrowego stylu życia pozwala zachować sprawność i dobre samopoczucie? Wprowadzamy Zasady bezpieczeństwa podczas zabaw i wypoczynku. Metody i formy pracy pogadanka, praca w grupach, praca z tekstem, metoda oparta na aktywności uczniów, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, kask rowerowy, kamizelka odblaskowa, ochraniacze, ewentualnie rower z odblaskami i odpowiednim oświetleniem, zdjęcia niewybuchów i niewypałów (np. z internetu), karta pracy nr 33 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania V minut Komentarz merytoryczny Należy zwrócić uwagę uczniów na najważniejsze zasady bezpieczeństwa, dotyczące wypoczynku nad wodą oraz zabaw zimowych. Wypoczynek nad wodą: Korzystaj tylko z kąpieliska strzeżonego, gdzie o bezpieczeństwo wypoczywających osób dba ratownik. Zapoznaj się z regulaminem kąpieliska. Zwracaj uwagę na znaki bezpieczeństwa umieszczone przy kąpielisku i stosuj się do nich. Zanurzaj się w wodzie powoli, zwłaszcza gdy twoje ciało jest rozgrzane od słońca. Skoki do wody wykonuj tylko na basenie w miejscach wyznaczonych lub pod opieką trenera! Zwracaj uwagę na to, co się dzieje dookoła ciebie. Jeśli zauważysz coś niepokojącego, natychmiast informuj o tym osoby dorosłe, najlepiej ratownika. Wypoczynek zimą: Do jazdy na łyżwach wybieraj sztuczne lodowiska nigdy jeziora, stawy czy rzeki, gdzie lód może się załamać. Z przerębla bardzo trudno wyjść, dodatkowo zimna woda gwałtownie wychładza organizm i szybko następuje utrata sił. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiedzy i umiejętności z poprzedniej lekcji, zadając pytania: Jakie są skutki niewłaściwego odżywiania? Jakie są zasady zdrowego odżywiania? O czym informuje piramida żywieniowa? Jakich potraw nie należy spożywać ze względu na zawartość soli, cukru lub tłuszczu? Dlaczego sen i ruch są niezbędne dla zachowania zdrowia? Jak należy dbać o własne ciało? Dlaczego stosowanie zasad zdrowego stylu życia pozwala zachować sprawność i dobre samopoczucie? Scenariusze lekcji. Dział 5. Moje zdrowie i bezpieczeństwo 95

96 2. N. ocenia wypowiedzi uczniów i wprowadza temat nowej lekcji. Zadaje pytania: Czy wiecie, jak bezpiecznie bawić się w wodzie? Gdzie szukać pomocy, gdy w czasie zabawy zdarzy się coś złego? N. informuje, że lekcja będzie dotyczyć bezpieczeństwa podczas zabawy i wypoczynku (w podręczniku jest to temat 5.7). Faza wykonawcza 3. N. pyta uczniów, gdzie najczęściej bawią się i wypoczywają podczas wakacji. Wypowiedzi dzieci notuje na tablicy. Podkreśla te miejsca, które zostały uwzględnione w temacie lekcji. 4. N. prosi, by uczniowie dobrali się w 5 grup i przydziela im tematy do opracowania: Grupa 1. Bezpieczeństwo nad wodą. Grupa 2. Bezpieczeństwo na wsi. Grupa 3. Niewybuchy i niewypały. Grupa 4. Bezpieczeństwo na placu zabaw. Grupa 5. Bezpieczny wypoczynek zimą. Uczniowie pracują z podręcznikiem. Na koniec prezentują efekty swojej pracy na forum klasy. N. dopowiada, wyjaśnia, prezentuje zdjęcia niewybuchów i niewypałów podczas prezentacji grupy N. zadaje uczniom pytanie: Jak bezpiecznie jeździć na rolkach i rowerze? Po wypowiedziach uczniów demonstruje: kask rowerowy, ochraniacze, odblaski, kamizelkę odblaskową i uzasadnia ich znaczenie. Gdy ma do dyspozycji rower omawia jego wyposażenie odblaski i sprawne oświetlenie. Faza podsumowująca 6. N. sprawdza poziom osiągnięcia celów lekcji, prosząc uczniów o wykonanie poleceń 1 i 2 z karty pracy nr N. zadaje uczniom pracę domową: Wykonaj polecenie 3 w karcie pracy nr 33. Lekcja 34 Podsumowanie wiadomości z działu 5 Cele lekcji wykazuje się wiadomościami i umiejętnościami zdobytymi na lekcjach Utrwalamy Pojęcia wprowadzone na lekcjach Pytamy O zagadnienia wprowadzone na lekcjach Wprowadzamy Kształtowanie umiejętności pracy w zespole. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, metoda oparta na aktywności uczniów, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, duży arkusz papieru, kartki z tematami lekcji z działu 5, papier pakowy dla każdej grupy, mazaki, karta pracy nr 34 V Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Lekcja poświęcona powtórzeniu i utrwaleniu wiadomości zdobytych w dziale Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

97 Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. informuje uczniów, że lekcja będzie miała na celu podsumowanie wiadomości zdobytych podczas przerabiania działu 5: Moje zdrowie i bezpieczeństwo. Uczniowie utrwalają treści z lekcji w tym dziale. 2. N. rozwiesza na tablicy arkusz papieru z wypisanymi tematami lekcji działu 5: 5.1 Poznaję choroby i ich przyczyny 5.2 Substancje w domu 5.3 Niebezpieczne rośliny i zwierzęta 5.4 Pierwsza pomoc 5.5 Niebezpieczeństwo uzależnienia 5.6 W zdrowym ciele zdrowy duch 5.7 Bezpieczeństwo w czasie zabawy i wypoczynku N. dzieli klasę na 7 grup, każdemu zespołowi przydziela jeden temat lekcji i rozdaje instrukcję pracy. Instrukcja dla grup: 1. Odszukajcie w podręczniku przydzielony właściwy temat lekcji, zwróćcie szczególną uwagę na część Ważne pojęcia umieszczoną w podręczniku (temat Podsumowanie działu 5). Wybierzcie te, które dotyczą waszego tematu (waszej grupy). Wyjaśnienia pojęć zapiszcie na papierze pakowym. 2. Odszukajcie w podręczniku wśród pytań i poleceń Czy już umiesz? Sprawdź się! (temat Podsumowanie działu 5) te, które dotyczą tematu opracowywanego przez wasz zespół. Przygotujcie na nie odpowiedzi. 3. Podczas prezentacji efektów pracy zespołu zaprezentujcie zapisy lub rysunki wykonane na papierze pakowym. Faza podsumowująca 3. N. ocenia pracę każdego zespołu. Informuje uczniów o sprawdzianie, który odbędzie się na następnej lekcji. 4. N. zadaje uczniom pracę domową: Wykonaj polecenia z karty pracy nr 34. Przygotuj się do sprawdzianu. Lekcja 35 Składniki środowiska Cele lekcji rozpoznaje składniki przyrody ożywionej i nieożywionej występujące w najbliższej okolicy i podaje ich przykłady; dokumentuje składniki przyrody ożywionej i nieożywionej; podaje zależności między ożywionymi a nieożywionymi składnikami przyrody; odróżnia składniki przyrody od wytworów działalności człowieka. Utrwalamy Składniki środowiska. Pytamy Jakie znacie składniki środowiska przyrodniczego? Wprowadzamy Pojęcia: przyroda ożywiona i nieożywiona, wytwory działalności człowieka. Metody i formy pracy burza mózgów, mapowanie pojęć, dyskusja, praca z tekstem, praca w grupach, prezentacja Środki dydaktyczne podręcznik, karteczki samoprzylepne, lornetka, karta pracy nr 35 Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 97

98 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania VI minut Komentarz merytoryczny Podczas lekcji rozmawiamy z uczniami na temat składników środowiska przyrodniczego najbliższej okolicy i podziale składników na ożywione i nieożywione. Należy również zwrócić uwagę na zależności występujące między składnikami ożywionymi a nieożywionymi oraz na fakt, że wytwory działalności człowieka nie są naturalnymi składnikami przyrody. Na koniec lekcji warto omówić zdjęcia w podręczniku prezentujące inne składniki środowiska niż te, które występują w najbliższej okolicy. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. rozmawia z uczniami o składnikach przyrody występujących w najbliższej okolicy. Uczniowie podchodzą do okna i spontanicznie wymieniają widoczne na zewnątrz składniki środowiska. Niektórzy mogą korzystać z lornetki. Zwraca uwagę, że wytwory działalności człowieka nie są naturalnymi składnikami przyrody. 2. N. zapisuje na tablicy pojęcie SKŁADNIKI PRZYRODY i prosi uczniów, aby zapisali na karteczkach samoprzylepnych po jednym składniku przyrody, a następnie przypięli je do tablicy. Tak powstaje uczniowska lista składników przyrody. N. kontroluje, aby składniki antropogeniczne, o ile takie się pojawią na karteczkach były zgrupowane osobno. Wyjaśnia też, że powstała lista składników środowiska przyrodniczego będzie potrzebna w drugiej części lekcji. Faza wykonawcza 3. N. dzieli klasę na grupy i poleca wykonanie poleceń 1 i 2 w karcie pracy nr 35 Uczniowie głośno odczytują polecenia, nauczyciel podaje dodatkowe wyjaśnienia, zwraca uwagę na listę składników środowiska przyrodniczego znajdującą się na tablicy. Każda grupa dzieli wspólnie wypisane na tablicy składniki według wybranych przez siebie kryteriów. Uczniowie przez 10 minut pracują: grupują składniki przyrody, dyskutują, zapisują propozycje podziału w kartach pracy. 4. N. wysłuchuje prezentacji poszczególnych grup i prosi o zapoznanie się z tekstem w podręczniku (temat 6.1). Na tej podstawie uczniowie poprawiają i uzupełniają swoje podziały składników środowiska przyrodniczego. N. wspólnie z uczniami ustala, czym się różnią składniki przyrody nieożywionej od składników ożywionych. 5. N. prosi uczniów o zastanowienie się, do której grupy można zaklasyfikować obiekty, które są dziełem człowieka i zarazem występują w środowisku (widoczne przez okno i widoczne w klasie). Wyjaśnia, że nie są to naturalne składniki przyrody. 6. N. rysuje na tablicy ogólny schemat podziału składników środowiska na nieożywione i ożywione oraz te będące dziełem człowieka. Uczniowie wpisują w poszczególne rubryki tabeli konkretne przykłady. nieożywionej Składniki przyrody ożywionej Obiekty będące dziełem człowieka woda rośliny drogi powietrze grzyby mosty skały człowiek domy Słońce zwierzęta wiadukty 98 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

99 7. N. prosi uczniów, aby zastanowili się, czy na ziemi mogłyby istnieć wyłącznie składniki przyrody ożywionej. Zachęca uczniów do wskazywania zależności występujących między organizmami a przyrodą nieożywioną. Na przykład rośliny do życia potrzebują gleby, wody, światła, powietrza. N. prosi uczniów o wykonanie polecenia 3 w karcie pracy. 8. N. na zakończenie tej części lekcji poleca głośne odczytanie tekstu w podręczniku Gleba należy do przyrody ożywionej i nieożywionej (temat 6.1). Wyjaśnia, że w skład gleby wchodzą też mikroskopijne bakterie, grzyby i inne organizmy, które są ożywionymi składnikami środowiska. Dzięki tym organizmom powstała gleba. Faza podsumowująca 9. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte. Prosi uczniów o wykonanie polecenia 4 w karcie pracy oraz zadaje pytania: Jak dzielimy składniki środowiska przyrodniczego? Które składniki środowiska przyrodniczego najbliższej okolicy zaliczymy do przyrody ożywionej, a które do przyrody nieożywionej? Czy rośliny i zwierzęta mogłyby istnieć bez nieożywionych składników środowiska? Dlaczego gleba to nieożywiony i zarazem ożywiony składnik środowiska? 10. N. zadaje pracę domową: Przygotuj plakat, na którym przedstawisz naturalne składniki przyrody występujące w twoim miejscu zamieszkania. Lekcja 36 Formy ukształtowania powierzchni w najbliższej okolicy Cele lekcji rozpoznaje główne formy ukształtowania powierzchni terenu występujące w najbliższej okolicy; odróżnia formy wypukłe od wklęsłych; wymienia nazwy form ukształtowania powierzchni występujące w okolicy; wskazuje elementy pagórka: szczyt, wierzchołek, stok łagodny, stok stromy; wskazuje elementy doliny: zbocze łagodne, zbocze strome, dno doliny; podaje różnice między kotliną a doliną; wyjaśnia, co to jest ukształtowanie terenu. Utrwalamy Pojęcia: przyroda ożywiona i nieożywiona oraz jej składniki. Wytwory działalności człowieka. Pytamy Według jakich kryteriów można podzielić składniki środowiska przyrodniczego? Do której grupy zaliczycie składniki środowiska przyrodniczego w okolicy waszej szkoły/miejsca zamieszkania? Czy rośliny i zwierzęta mogłyby istnieć bez nieożywionych składników środowiska? Dlaczego gleba to nieożywiony i zarazem ożywiony składnik środowiska? Wprowadzamy Pojęcia: ukształtowanie powierzchni; formy terenu wypukłe: równiny, pagórki, wzgórza, góry; formy terenu wklęsłe: doliny, kotliny; model pagórka oraz jego elementy. Metody i formy pracy dyskusja, pogadanka, praca z tekstem i materiałem źródłowym (slajdy), metoda oparta na aktywności uczniów, praca w grupach, burza mózgów Środki dydaktyczne prezentacja nauczyciela ukazująca różne formy ukształtowania powierzchni; dwie miednice z mokrym piaskiem VI. 2, 3 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Wyjaśniamy uczniom, że ukształtowanie powierzchni może być równinne, pagórkowate, górskie. Pojęcie ukształtowanie terenu obejmuje wszystkie formy terenu, które na nim występują wzniesienia i zagłębienia, czyli wypukłe formy terenu i wklęsłe formy terenu. Formy wypukłe to pagórek, wzgórze i góra. Formy wklęsłe to dolina, kotlina i wąwóz. Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 99

100 Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiedzy i umiejętności z poprzedniej lekcji, zadając uczniom pytania: Według jakich kryteriów można podzielić składniki środowiska przyrodniczego? Do której grupy zaliczycie składniki środowiska przyrodniczego w okolicy waszej szkoły/miejsca zamieszkania? Czy rośliny i zwierzęta mogłyby istnieć bez nieożywionych składników środowiska? Dlaczego gleba to nieożywiony i zarazem ożywiony składnik środowiska? 2. N. nawiązując do tematu nowej lekcji (temat 6.2), prezentuje slajdy (45) pokazujące różne formy ukształtowania terenu. Prosi uczniów, aby podczas oglądania zapisywali na osobnych kartkach jedną cechę krajobrazu ukazanego na każdym zdjęciu. Po prezentacji N. zapisuje na tablicy numery zdjęć, a uczniowie pod nimi przypinają kartki z cechami krajobrazu. Faza wykonawcza 3. N. dzieli uczniów na tyle zespołów, ile było zaprezentowanych zdjęć i poleca każdej grupie opracowanie opisu krajobrazu z wykorzystaniem przypiętych na kartkach cech. Uczniowie pracują 5 minut, a następnie prezentują swoje opisy. Równocześnie pozostałe osoby w grupie przyglądają się opisywanemu zdjęciu i ewentualnie zadają pytania albo uzupełniają opis. N. wyjaśnia, że ukształtowanie powierzchni może być równinne, pagórkowate, górskie. Uczniowie wskazują zdjęcia, które prezentują dany rodzaj ukształtowania powierzchni. N. kontynuując pogadankę, wyjaśnia, że ukształtowanie powierzchni zależy od występujących na niej form terenu. Wprowadza pojęcia: wypukłe formy terenu (pagórki, wzgórza, góry) i wklęsłe formy terenu (doliny, kotliny). Podkreśla, że formy ukształtowania terenu są składnikiem przyrody nieożywionej. N. zadaje uczniom pytanie: Jakie formy ukształtowania terenu występują w naszej najbliższej okolicy? Uczniowie opisują formy terenu w najbliższej okolicy. 4. W dalszej części lekcji N. wspólnie z uczniami, korzystając z przygotowanego wcześniej mokrego piasku w miednicy, buduje pagórek o stoku łagodnym i stromym. Po wykonanej pracy, korzystając z modelu, wprowadza pojęcia: szczyt, wierzchołek, stok łagodny, stok stromy. Korzystając z piasku w drugiej miednicy, wybrani uczniowie budują wklęsłą formę terenu, np. kotlinę. N. wprowadza pojęcia: zbocze łagodne, zbocze strome, dno kotliny. Faza podsumowująca 5. N. prosi uczniów, aby wykonali polecenia w karcie pracy nr 36 (może to być rodzaj kartkówki). 6. N. zadaje pracę domową: Wykonaj z plasteliny dowolny model formy terenu i przygotuj się do opisu jej elementów. Lekcja 37 Poznaję skały w moim otoczeniu Cele lekcji wymienia rodzaje skał; podaje przykłady skał sypkich, zwięzłych i litych; wymienia skały występujące w okolicy swojego miejsca zamieszkania; wyjaśnia, co to jest minerał i skała; podaje różnice między skałami sypkimi, zwięzłymi a litymi; odróżnia skały luźne od litych i zwięzłych; określa rolę zmysłów człowieka w poznawaniu skał; opisuje różne rodzaje skał; podaje zastosowanie skał sypkich, zwięzłych i litych. Utrwalamy Rodzaje ukształtowania powierzchni; formy terenu wypukłe: równiny, pagórki, wzgórza, góry; formy terenu wklęsłe: doliny, kotliny; elementy wypukłych i wklęsłych form terenu. Pytamy Jakie są rodzaje ukształtowania powierzchni? Od czego zależy ukształtowanie powierzchni terenu? Jakie są wypukłe formy terenu? Jakie są wklęsłe formy terenu? Jakie są elementy pagórka, a jakie doliny? Wprowadzamy Pojęcie skała; rodzaje skał. Przykłady skał. Wykorzystanie skał. 100 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

101 Metody i formy pracy metoda oparta na aktywności uczniów, praca w grupach, doświadczenie, prezentacja, pogadanka Środki dydaktyczne okazy skał: piasek, glina, granit, wapień, piaskowiec, węgiel kamienny; lupy; materiały potrzebne do wykonania doświadczenia opisanego w podręczniku Przekonaj się Badanie twardości skał i minerałów opisane w podręczniku (temat 6.3): kwarc, wysuszona bryłka gliny, gwóźdź, wykałaczka, plastikowy nożyk (tyle zestawów, ile N. stworzy zespołów) VI. 4 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Z wiedzą na temat skał i minerałów uczniowie spotykają się po raz pierwszy. Nauczyciel wyjaśnia: skały to składniki tworzące zewnętrzną warstwę naszej planety; są zbudowane z minerałów jednego lub kilku. Minerały to cząstki, które powstały pod ziemią w naturalny sposób. Skały można podzielić na wiele sposobów, np. ze względu na kolor, sposób powstania, a także ze względu na to, z czego są zbudowane. Można wziąć pod uwagę także ich spoistość, czyli to, jak mocno są ze sobą posklejane minerały tworzące daną skałę. Na podstawie tej cechy wyróżnia się skały sypkie, zwięzłe i lite. Doświadczenie Przekonaj się Badanie twardości skał i minerałów Obserwacje: Kwarc trudno zarysować nawet gwoździem, natomiast glinę można zarysować gwoździem, ale także wykałaczką, plastikowym nożykiem, a nawet palcem. Wnioski: Kwarc ma większą twardość niż glina. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom opanowania wiadomości i umiejętności z poprzedniej lekcji, zadając pytania: Jakie są rodzaje ukształtowania powierzchni? Od czego zależy ukształtowanie powierzchni terenu? Jakie są wypukłe formy terenu? Jakie są wklęsłe formy terenu? Jakie są elementy pagórka, a jakie np. kotliny? Może to zrobić przy okazji sprawdzania pracy domowej, w ramach której uczniowie mieli przygotować model dowolnej formy terenu wraz z ustnym omówieniem jej elementów. 2. N. nawiązując do tematu nowej lekcji (temat 6.3), omawia jej przebieg i metody pracy informuje uczniów, że będą pracowali w grupach, a następnie przedstawiali klasie wyniki obserwacji. Zadaniem uczniów będzie opisanie okazów otrzymanych skał i próba rozpoznania, jakie to skały. N. dzieli uczniów na czteroosobowe grupy i rozdaje skały występujące w najbliższym otoczeniu (np. piasek, żwir, glina, granit, wapień, piaskowiec, węgiel kamienny, less). Omawia zasady bezpieczeństwa podczas pracy. Wyjaśnia, że podczas tej lekcji pracują bez pomocy nauczyciela, mając do dyspozycji podręcznik i okazy skał, a efekty swojej pracy zapisują w karcie pracy polecenia 1 i 2. Faza wykonawcza 3. N. kontroluje czas pracy uczniów. Uczniowie wykonują obserwacje i doświadczenia, zapisują swoje spostrzeżenia. Liderzy poszczególnych grup po zakończeniu prezentują efekty pracy. Pozostałe osoby uzupełniają tabelę w poleceniu 1 w karcie pracy nr N. po prezentacjach uczniowskich wyjaśnia, co to jest skała i jakie jest kryterium podziału skał. Na zakończenie tej części lekcji prowadzi pogadankę na temat wykorzystania skał w życiu człowieka. Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 101

102 Faza podsumowująca 5. N. rozmawia z uczniami o skałach występujących w najbliższej okolicy, zadając pytania: Które zmysły pozwalają poznać skałę? Według jakich kryteriów podzielono skały? Jakie skały występują w najbliższej okolicy? Gdzie skały znajdują zastosowanie? Jakie rodzaje skał występują w okolicy szkoły? 6. N. zadaje pracę domową: Sprawdź, czy w twoim domu znajdują się skały lub przedmioty wykonane ze skał. Podaj przykłady przedmiotów codziennego użytku wykonanych ze skał. Wykonaj polecenie 3 w karcie pracy. Lekcja 38 Jak organizmy radzą sobie na lądzie? Cele lekcji opisuje warunki życia na lądzie, uwzględniając zawartość tlenu, wilgoci i nasłonecznienie; podaje przykłady sposobów przetrwania zimy przez rośliny i zwierzęta; podaje przykłady przystosowania roślin do warunków suchych i wilgotnych; opisuje przystosowanie roślin do zdobywania światła; wykazuje związek budowy zwierząt z ich przystosowaniem do życia w różnych środowiskach. Utrwalamy Rodzaje skał występujących w najbliżej okolicy. Cechy skał litych, luźnych i zwięzłych. Pytamy Jakie rodzaje skał występują w najbliższej okolicy? Jak można odróżnić skałę litą od zwięzłej i luźnej? Wprowadzamy Cechy środowiska lądowego. Sposoby przystosowania roślin i zwierząt do życia na lądzie. Metody i formy pracy ćwiczenia, pogadanka, burza mózgów, metoda oparta na aktywności uczniów, praca w grupach Środki dydaktyczne podręcznik, zdjęcia przedstawiające rośliny rosnące na obszarach suchych (np. kaktusy, rośliny o skórzastych liściach) oraz rośliny rosnące na obszarach wilgotnych (np. o szerokich blaszkach liściowych); rośliny, których owoce są roznoszone przez wiatr; zwierzęta (np. wiewiórkę, łosia, dowolnego ptaka w locie); duże arkusze papieru, mazaki, karty pracy nr 38 VI. 6 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Należy zwrócić szczególną uwagę uczniów na to, że w środowisku lądowym organizmy mają łatwy dostęp do światła i do tlenu niezbędnego do oddychania. Muszą radzić sobie z często zmieniającą się temperaturą powietrza. Latem bywa bardzo gorąco, zimą bardzo zimno. Różnice temperatury występują także między dniem a nocą. Wiatr na lądzie może przynosić ulgę w czasie upału lub wzmagać odczucie zimna w chłodne dni. Nie na wszystkich obszarach opady są częste i tam organizmy mogą mieć ograniczony dostęp do wody. Charakterystyczne dla lądu jest stałe podłoże. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza, czy uczniowie utrwalili wiadomości i umiejętności z poprzedniej lekcji, zadając pytania: Jakie rodzaje skał występują w najbliższej okolicy? Czym różnią się skały lite, zwięzłe i luźne? 102 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

103 Jakie zmysły pozwalają na odróżnienie rodzajów skał? Jak można zbadać skały występujące w okolicy, aby zaklasyfikować je do odpowiedniej grupy? 2. N. otwiera okno w sali i prosi uczniów, aby wstali, wykonali głęboki wdech ze wspięciem na palce i podniesieniem rąk oraz wydech wraz ze skłonem. Uczniowie powtarzają ćwiczenie 5 razy, po czym wykonują skręty tułowia w lewo i w prawo 5 razy, a następnie podskoki także 5 powtórzeń. Komentarz do ćwiczeń Nauczyciel wyjaśnia, że organizmy lądowe, w tym człowiek, oddychają tlenem zawartym w powietrzu w postaci gazowej. Powietrze pozwala na wykonywanie swobodnych ruchów. Organizmy żyjące na lądzie mają stałe podłoże. Faza wykonawcza 3. N. nawiązuje do tematu lekcji, zadając pytanie: Jak organizmy radzą sobie na lądzie? Uczniowie, inspirowani przez nauczyciela podają skojarzenia związane ze słowem: LĄD. N. zapisuje propozycje uczniów na tablicy. Korzystając z tych skojarzeń, N. wspólnie z klasą określa warunki życia na lądzie. Uczniowie wypełniają tabelę znajdującą się w poleceniu 1 w karcie pracy nr N. dzieli uczniów na 5 grup. Każdy zespół dostaje zadanie, które wykonuje na podstawie informacji zawartych w podręczniku (temat 6.4). Grupa 1. W jaki sposób poszczególne części roślin stanowią przystosowanie do życia na lądzie? Grupa 2. Do czego roślinom jest potrzebny wiatr? Grupa 3. Jak rośliny radzą sobie z nadmiarem wody lub jej niedostatkiem? Grupa 4. Jak rośliny i zwierzęta żyjące na lądzie znoszą zimę, gdy jest niska temperatura powietrza? Grupa 5. Czym różnią się kończyny kreta, kozicy i łosia? Z czego wynikają te różnice? Uczniowie, pracując w grupach, przedstawiają uzyskane informacje na dużym arkuszu papieru. 5. Przedstawiciele grup prezentują wyniki pracy swoich grup. N. i pozostali uczniowie uzupełniają wypowiedzi. Arkusze zostają powieszone w widocznym miejscu w klasie. N. ocenia pracę poszczególnych zespołów. Uczniowie rozwiązują polecenia 24 w karcie pracy nr 38. Faza podsumowująca 6. W ramach podsumowania N. rozdaje grupom uczniów zdjęcia roślin i zwierząt. Ich zadaniem jest określenie, w jaki sposób organizmy przedstawione na zdjęciach przystosowały się do życia na lądzie. N. na podstawie wypowiedzi uczniów ocenia, w jakim stopniu zostały osiągnięte cele lekcji. Ocenia uczniów aktywnych. 7. Wspólnie z klasą N. omawia doświadczenie opisane w pracy domowej dla chętnych. Ważne jest, aby uczniowie widzieli, jak należy to doświadczenie przygotować. 8. N. zadaje pracę domową: Przygotuj ustnie odpowiedzi na polecenia zawarte w podręczniku w temacie lekcji 6.4. Dla chętnych: Przeprowadź doświadczenie sprawdzające, czy roślinom do życia jest potrzebne światło. Doświadczenie: Czy roślinom do życia jest potrzebne światło? Potrzebne materiały: dwa plastikowe pojemniki np. po twarożku, wata, woda, nasiona rzeżuchy, czarny karton. Opis doświadczenia: 1. Na dno pojemniczków włóż watę i polej ją wodą. Wsyp po dwie szczypty nasion rzeżuchy. 2. Pojemniki ustaw na parapecie. Jeden z nich podpisz próba kontrolna, drugi próba badawcza. 3. Pojemnik z próbą badawczą przykryj kapturkiem wykonanym z czarnego kartonu. Drugi pojemnik pozostaw bez przykrycia. 4. Codziennie wieczorem nasączaj watę wodą tak, aby była zawsze wilgotna. 5. Obserwuj nasiona w obu pojemnikach przez 45 dni. Zapisuj codziennie obserwacje w zeszycie. 6. Obydwa pojemniki przynieś na lekcję przyrody. 7. Sformułujcie wspólnie w klasie wniosek z doświadczenia. Uwaga: N. powinien przygotować wraz z uczniami opisane wyżej doświadczenie w klasie pod koniec lekcji i obserwować codziennie, jeśli to możliwe, lub przynajmniej na następnej lekcji. Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 103

104 Lekcja 39 Jak odżywiają się organizmy? Cele lekcji podaje przykłady organizmów samożywnych i cudzożywnych; opisuje znaczenie roślin w przyrodzie i życiu człowieka; podaje różnice między samożywnym a cudzożywnym sposobem odżywiania; wyjaśnia, w jaki sposób odżywiają się rośliny; wskazuje czynniki niezbędne do przebiegu fotosyntezy. Utrwalamy Warunki życia na lądzie. Sposoby przystosowania organizmów do życia na lądzie. Pytamy Jakie czynniki są ważne dla żyjących na lądzie organizmów? W jaki sposób organizmy lądowe są przystosowane do zmieniającej się temperatury otoczenia, ilości wilgoci, dostępu do światła oraz rodzaju podłoża? Wprowadzamy Pojęcia: organizmy samożywne i organizmy cudzożywne oraz formy ich przystosowania do zdobywania pokarmu; fotosynteza. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, burza mózgów, praca w parach, dyskusja Środki dydaktyczne podręcznik, kolorowa kreda, rzeżucha (wynik doświadczenia przygotowanego na poprzedniej lekcji), karta pracy nr 39 VI. 9 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Należy zwrócić uczniom uwagę, że rośliny są organizmami samożywnymi, gdyż z wody i dwutlenku węgla oraz przy dostępie do światła wytwarzają pokarm. Wodę pobierają z gleby, a dwutlenek węgla z powietrza. W swych częściach ciała mają zielony barwnik chlorofil który ma zdolność pochłaniania światła. Wytwarzanie pokarmu w opisany sposób nazywamy fotosyntezą. W procesie tym, oprócz pokarmu, powstaje również tlen. Zwierzęta nie mają zdolności wytwarzania pokarmu, muszą pobierać gotowy pokarm z otoczenia. W tym celu zjadają rośliny lub inne zwierzęta. Mówimy, że są organizmami cudzożywnymi. Te, które odżywiają się roślinami, nazywamy roślinożercami, natomiast te zjadające inne zwierzęta mięsożercami. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza wiadomości i umiejętności uczniów z poprzedniej lekcji. Zadaje pytania: Jakie czynniki są ważne dla organizmów żyjących na lądzie? W jaki sposób organizmy lądowe są przystosowane do zmieniającej się temperatury otoczenia, poziomu wilgotności, dostępu do światła oraz rodzaju podłoża? Do utrwalenia i przypomnienia wiadomości z poprzedniej lekcji N. może wykorzystać polecenia znajdujące się w podręczniku na końcu lekcji Nawiązując do nowej lekcji, N. zadaje uczniom pytanie: Jakie czynności życiowe są szczególnie ważne dla organizmów żyjących na lądzie? Propozycje uczniów zapisuje na tablicy. Powinna paść odpowiedź: Oddychanie i odżywianie. Faza wykonawcza 3. N. prosi uczniów, aby kolejno podawali nazwę organizmu i pokarm, którym on się odżywia, np. krowa trawa, wilk mięso, zając marchew, wiewiórka orzechy, orzeł mniejsze zwierzę. Skojarzenia dzieci zapisuje na tablicy. Na zakończenie prosi chętnych uczniów, aby zieloną kredą podkreślili 104 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

105 nazwy tych zwierząt, które odżywiają się roślinami, a niebieską kredą, które odżywiają się mięsem. N. dopowiada, że wiewiórka niekiedy odżywia się jajami i pisklętami, a czasem pokarmem roślinnym, czyli ten przykład należy podkreślić dwoma kolorami. Tak zostają wprowadzone pojęcia roślinożerca i mięsożerca oraz wszystkożerca. 4. N. zadaje pytanie: Jak się odżywiają rośliny? Prosi osoby, które przygotowały pracę domową dla chętnych o zaprezentowanie próby kontrolnej i próby badawczej. Uczniowie oglądają też doświadczenie przygotowane na poprzedniej lekcji w klasie. Wniosek z doświadczenia: Roślinom do życia potrzebne jest światło. N. precyzuje: Roślinom do odżywiania się jest potrzebne światło. Wprowadza pojęcie: fotosynteza. 5. Uczniowie, pracując w parach, zapoznają się z tekstem w podręczniku Rośliny same wytwarzają pokarm (temat 6.5). N. informuje, że z tekstu mają uzyskać odpowiedź na pytania: Co jest potrzebne roślinom do tego, aby mogły przeprowadzać fotosyntezę? Co powstaje w wyniku procesu fotosyntezy? (N. zwraca uwagę na kierunek strzałek umieszczonych na schemacie obrazującym proces fotosyntezy w podręczniku). Czym odżywiają się rośliny? Dlaczego rośliny są organizmami samożywnymi? N. rysuje na tablicy schemat procesu fotosyntezy, podobny jak w podręczniku, ale bez opisów. pokarm Uczniowie po samodzielnym zapoznaniu się z tekstem odpowiadają na pytania i uzupełniają schemat na tablicy, a potem w karcie pracy polecenie 1. N. zwraca uwagę na kierunek strzałek umieszczonych na schemacie. Tę część lekcji kończy dyskusja połączona z pogadanką nauczyciela na temat znaczenia roślin w przyrodzie i życiu człowieka. 4. Podsumowaniem tej części lekcji jest wykazanie różnic w sposobie odżywiania się organizmów samożywnych i cudzożywnych. Wskazanie przystosowań w budowie organizmów do pobierania pokarmu. Uczniowie rozwiązują polecenia 24 w karcie pracy. Faza podsumowująca 5. N., korzystając z poleceń umieszczonych w podręczniku na zakończenie lekcji 39, sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte: Wyjaśnij, czym się różnią organizmy samożywne od organizmów cudzożywnych. Opisz, jakie cechy roślinożerców umożliwiają im odżywianie się pokarmem roślinnym. Wymień cechy mięsożerców i określ, jakie mają znaczenie dla tych zwierząt. N. ocenia pracę uczniów na lekcji, nagradza bardzo dobrymi ocenami osoby najbardziej aktywne. 6. N. zadaje pracę domową: Na podstawie dostępnych źródeł informacji podaj po 5 przykładów zwierząt roślinożernych i mięsożernych, innych niż opisane w podręczniku. Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 105

106 Lekcja 40 W lesie Cele lekcji wymienia warstwy roślinności w lesie; podaje przykłady roślin tworzących poszczególne warstwy lasu; określa temperaturę powietrza, wilgotność i nasłonecznienie występujące w poszczególnych warstwach lasu; rozpoznaje podstawowe gatunki roślin i zwierząt żyjących w lesie oraz przyporządkowuje je do odpowiednich warstw lasu; wyjaśnia znaczenie ściółki leśnej dla życia organizmów w lesie; opracowuje plakat ukazujący warstwy roślinności w lesie i warunki abiotyczne w nich panujące. Utrwalamy Pojęcia: organizmy samożywne i cudzożywne oraz ich przystosowania do zdobywania pokarmu; pojęcie: fotosynteza. Pytamy Czym się różnią organizmy samożywne od organizmów cudzożywnych? Co to jest fotosynteza? Jakie cechy roślinożerców umożliwiają im odżywianie się pokarmem roślinnym? Jakie cechy mięsożerców mają znaczenie dla tych zwierząt podczas zdobywania pokarmu? Wprowadzamy Warstwy lasu i warunki w nich panujące. Organizmy różnych warstw lasu. Metody i formy pracy mapa mentalna, pogadanka, praca z podręcznikiem, metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów Środki dydaktyczne podręcznik, słownik ekologiczny, słownik biologiczny, encyklopedia, płyta z głosami zwierząt leśnych, papier pakowy, mazaki, kartki samoprzylepne VI. 8 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Nauczyciel zwraca szczególną uwagę uczniów na to, że wyróżniamy cztery warstwy lasu: korony drzew, podszyt, runo leśne i ściółkę. W każdej z nich panują odmienne warunki w zakresie docierającego światła, wiatru i wilgotności. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom opanowania wiadomości i umiejętności z poprzedniej lekcji. Zadaje uczniom pytania: Czym się różnią organizmy samożywne od organizmów cudzożywnych? Co to jest fotosynteza? Jakie cechy roślinożerców umożliwiają im odżywianie się pokarmem roślinnym? Jakie cechy mięsożerców mają znaczenie dla tych zwierząt podczas zdobywania pokarmu? 2. N. nawiązuje do tematu nowej lekcji, uruchamia płytę z głosami zwierząt leśnych, prosi uczniów, aby zamknęli oczy i przypomnieli sobie ostatni pobyt w lesie. Po krótkiej chwili na środku tablicy pisze: LAS i otacza wyraz kółkiem. Wyznaczeni uczniowie rozdają wszystkim po jednej karteczce samoprzylepnej. Nauczyciel zadaje uczniom pytanie: Z czym kojarzy się wam las? Prosi o wpisanie jednego skojarzenia związanego z lasem na otrzymanej karteczce. Wybrani uczniowie zbierają karteczki z zapisanymi skojarzeniami od wszystkich uczniów i przyklejają je wokół napisu. Gdy skojarzenie się powtarza, przyklejają karteczkę jedna za drugą. Tworzą się w ten sposób promienie (dłuższe lub krótsze) odchodzące od zapisu. 3. Na podstawie wykonanego ćwiczenia powstaje uczniowska definicja lasu. Uczniowie zapisują najważniejsze ich zdaniem skojarzenia związane z lasem wykonują polecenie 1 w karcie pracy nr 40. Wspólnie sprawdzają w zgromadzonych słownikach i encyklopediach naukową definicję lasu. 106 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

107 N. ma możliwość sprawdzenia poziomu wiedzy uczniów na temat życia w lesie. Podaje temat lekcji (temat 6.6) i mówi uczniom, co będą robić (podaje cele lekcji). Faza wykonawcza 4. N. ponownie odtwarza z płyty odgłosy zwierząt leśnych i poleca uczniom: Zamknijcie oczy i wyobraźcie sobie, że jesteście w lesie. Powoli mówi do uczniów: Jesteście w lesie. Nad wami szumią konary drzew, na przeciwko was są krzewy, siadacie na mchu, który jest prawie zawsze wilgotny. Pod waszymi stopami są opadłe liście drzew, połamane gałązki. Uczniowie otwierają oczy, a N. uświadamia im, że właśnie podczas wirtualnej wędrówki po lesie, odkryli warstwy utworzone przez rośliny. 5. N. dzieli uczniów na 4 grupy. Przydziela zadania do wykonania. Uczniowie na podstawie podręcznika i własnych doświadczeń opracowują przydzielone zagadnienie, a wyszukane informacje przenoszą na papier pakowy w dowolnej formie. Polecenie dla grup: Na podstawie informacji zamieszczonych w podręczniku podajcie przykłady roślin tworzących daną warstwę lasu, a także przykłady zwierząt ją zamieszkujących. Możecie narysować na kartkach wybrane organizmy lub zapisać ich nazwy. Wypełnijcie w trakcie pracy odpowiednią część tabeli w poleceniu 2 w karcie pracy nr 40 dotyczącą warunków panujących w tej warstwie (wilgotność, nasłonecznienie, siła wiatru). Grupa 1 warstwa najwyższa w lesie korony drzew. Grupa 2 warstwa środkowa w lesie podszyt. Grupa 3 warstwa niska w lesie runo leśne. Grupa 4 warstwa najniższa lasu ściółka leśna. 6. N. w czasie pracy grup przygotowuje na tablicy prosty schemat układu roślinności w lesie. Przedstawiciele poszczególnych grup, prezentując uzyskane informacje, przyczepiają w odpowiednim miejscu nazwy zwierząt i roślin lub rysunki prezentujące efekty swojej pracy. N. sprawdza poprawność informacji i je uzupełnia. 7. Uczniowie na zakończenie tej części lekcji uzupełniają polecenie 2 i wykonują polecenia 3 i 4 w karcie pracy. Faza podsumowująca 8. Uczniowie prezentują wykonanie zadań w karcie pracy na forum klasy. N. kontroluje poprawność. Jednocześnie sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte. Ocenia aktywnych uczniów i zadaje pracę domową: Poszukaj informacji na temat lasu znajdującego się w twojej okolicy: jaką nazwę ma ten las? Jakiego rodzaju drzewa w nim rosną (liściaste czy iglaste)? Czy przy wejściu do lasu znajduje się tablica z regulaminem korzystania z lasu? Dla chętnych: Przygotuj plakat ukazujący warstwy roślinności w lesie i przedstaw za pomocą symboli warunki dotyczące nasłonecznienia, wilgotności i wiatru, które panują w poszczególnych warstwach. Lekcja 41 W lesie Cele lekcji podaje podstawowe zasady zachowania się w lesie; wymienia funkcje lasu; wskazuje różnice między lasem liściastym, iglastym a mieszanym; Utrwalamy Warstwy lasu i warunki w nich panujące. Organizmy różnych warstw lasu. Pytamy Jakie warstwy roślinności można wyróżnić w lesie? Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 107

108 Cele lekcji cd. prezentuje w klasie informacje na temat lasu znajdującego się w najbliższej okolicy. Jakie warunki dotyczące nasłonecznienia, wilgotności i wiatru panują w poszczególnych warstwach lasu? Jakie zwierzęta zamieszkują poszczególne warstwy lasu? Wprowadzamy Rodzaje lasów: liściasty, iglasty, mieszany. Funkcje lasu. Zasady zachowania się w lesie. Metody i formy pracy pogadanka, praca z wykorzystaniem różnych źródeł informacji tekst, ilustracje, film, burza mózgów, metoda oparta na aktywności uczniów, praca w grupach Środki dydaktyczne krótka prezentacja na temat drzew rosnących w lesie; słownik ekologiczny, słownik biologiczny, encyklopedia, klucze do rozpoznawania drzew, karteczki samoprzylepne; zdjęcia prezentujące zaśmiecony las lub krótki film o zaśmiecaniu lasu i skutkach dla przyrody VI. 8 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Warto tę lekcje przeprowadzić w terenie w lesie blisko szkoły. Należy wcześniej zaplanować trasę wycieczki, na trasie powinny znaleźć się różne gatunki drzew. Jeśli nie jest to możliwe, dobrze przygotować uczniom prezentację z typowymi drzewami Polski kształtem korony, pokrojem liści. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza stopień opanowania wiedzy i umiejętności z lekcji poprzedniej. Zadaje pytania: Jakie warstwy roślinności można wyróżnić w lesie? Jakie warunki dotyczące nasłonecznienia, wilgotności i wiatru panują w poszczególnych warstwach lasu? Jakie zwierzęta zamieszkują poszczególne warstwy lasu? Uczniowie, którzy przygotowali pracę domową dla chętnych w tym momencie mają możliwość jej zaprezentowania. 2. N. sprawdza pracę domową zadaną na poprzedniej lekcji na temat lasu znajdującego się w najbliższej okolicy. Podkreśla, że informacje przygotowane przez uczniów będą wykorzystane w dalszej części lekcji. Omawia temat nowej lekcji i jej przebieg. Faza wykonawcza 3. N. przedstawia krótką prezentację na temat drzew tworzących las: drzewa liściaste, drzewa iglaste. Uczniowie rozpoznają nazwy drzew na podstawie gałązek zamieszczonych na zdjęciach wykonują polecenie 1 w karcie pracy nr N. dzieli uczniów na trzy grupy. Przydziela im zadania: Grupa 1. Jakie drzewa tworzą las liściasty? Grupa 2. Jakie drzewa tworzą las iglasty? Grupa 3. Jakie drzewa tworzą las mieszany? Uczniowie, pracując w zespołach, na podstawie podręcznika i innych źródeł wiedzy, poszukują odpowiedzi na przydzielone pytanie. Nazwy drzew wypisują na karteczkach samoprzylepnych, które umieszczają na kartonie. Zapisują też cechy charakterystyczne każdego drzewa. Przedstawiciele zespołów prezentują wyniki pracy na forum klasy. W tym czasie wszyscy uczniowie notują nazwy drzew iglastych i liściastych polecenie 2 w karcie pracy. 108 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

109 5. W dalszej części lekcji N. zachęca uczniów do zaprezentowania, przygotowanych w ramach pracy domowej, informacji na temat lasu znajdującego się w najbliższej okolicy. Wspólnie ustalają, czy jest to las liściasty, iglasty, czy mieszany. 6. N. podejmuje dyskusję na temat znaczenia lasów dla ludzi. Uczniowie podają przykłady wykorzystania lasów: miejsce odpoczynku; źródło tlenu do oddychania; źródło drewna; dom dla zwierząt; miejsce, gdzie zbiera się jagody czarne, borówki, grzyby. 7. N. mówi o właściwym zachowaniu się w lesie. Prezentuje krótki film o zaśmiecaniu lasu lub zdjęcia zaśmieconego lasu. Po prezentacji podkreśla, że las przynosi ludziom wiele korzyści, jest domem dla zwierząt, dlatego w lesie należy właściwie się zachowywać. Wskazuje na znaczenie tablic informacyjnych umieszczanych przez leśników przy wejściach do lasu. Często są tam umieszczane informacje o rozłożeniu szczepionek przeciwko wściekliźnie dla dzikich zwierząt, głównie lisów. 8. Uczniowie spontanicznie, zachęcani przez nauczyciela, podają zasady zachowania się w lesie. Nauczyciel zapisuje propozycje uczniów na tablicy, tak powstaje regulamin pobytu w lesie. Na tej podstawie uczniowie tworzą regulamin pobytu w lesie polecenie 3 w karcie pracy. Faza podsumowująca 9. N. wspólnie z uczniami podsumowuje wiadomości zdobyte o lesie. Chętni uczniowie odczytują i rozwijają informacje podane w podręczniku W skrócie (temat 6.6). 10. N. ocenia pracę uczniów, sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte. Zadaje pracę domową: Ułóż hasło, które zniechęci ludzi do śmiecenia w lesie (polecenie 4 w karcie pracy). Praca domowa dla chętnych: Dowiedz się i napisz, co oznacza pozdrowienie leśników: Darz bór! (polecenie 5 w karcie pracy). Lekcja 42 Co o grzybach warto wiedzieć? Cele lekcji podaje przykłady grzybów jadalnych, niejadalnych i trujących; podaje różnice między pieczarką a muchomorem sromotnikowym; rozpoznaje na okazach naturalnych, planszach i zdjęciach pospolite grzyby jadalne i trujące; podaje zasady z kodeksu grzybiarza; opisuje na schemacie budowę grzyba kapeluszowego; podaje przykłady wykorzystania drożdży i innych grzybów do wytwarzania produktów spożywczych; opisuje znaczenie grzybów w przyrodzie i życiu człowieka. Utrwalamy Warstwy lasu i warunki w nich panujące. Organizmy różnych warstw lasu. Pytamy Jak się nazywają warstwy utworzone przez rośliny w lesie? Jakie rośliny i zwierzęta występują w poszczególnych warstwach lasu? Jaki jest nasłonecznienie, wilgotność i siła wiatru w poszczególnych warstwach lasu? Jak należy się zachowywać w lesie? Wprowadzamy Grzyby odżywianie się, miejsce występowania, budowa (na przykładzie pieczarki). Grzyby jadalne i ich trujące lub niejadalne sobowtóry. Znaczenie grzybów w przyrodzie i życiu człowieka. Metody i formy pracy pogadanka, praca z podręcznikiem, metoda oparta na aktywności uczniów Środki dydaktyczne okazy pieczarek (tyle, ile jest planowanych grup), lupy, prezentacja na temat grzybów jadalnych i podobnych do nich grzybów trujących (lub niejadalnych) VI. 10 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 109

110 Komentarz merytoryczny Podczas lekcji należy zwrócić uwagę uczniów na niebezpieczeństwo spożycia grzybów trujących. Należy pokazać grzyby jadalne i ich trujące (lub niejadalne) sobowtóry (np. zestawienia: pieprznik jadalny lisówka pomarańczowa, borowik szlachetny goryczak żółciowy, pieczarka polna muchomor cytrynowy, czubajka kania muchomor sromotnikowy). Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiadomości i ukształtowanych umiejętności z poprzedniej lekcji. Zadaje pytania: Jak się nazywają warstwy utworzone przez rośliny w lesie? Jakie rośliny i zwierzęta występują w poszczególnych warstwach lasu? Jaki jest nasłonecznienie, wilgotność i siła wiatru w poszczególnych warstwach lasu? 2. Wprowadza temat nowej lekcji zachęcają uczniów do odpowiedzi na kolejne pytania: W jakich miejscach najczęściej rosną grzyby? Jak się nazywa ta warstwa lasu? Jakie warunki pod względem nasłonecznienia i wilgotności panują w runie leśnym? Jakie wymagania mają grzyby co do wilgotności i nasłonecznienia? Podaje temat lekcji i krótko omawia jej przebieg informuje, że na dzisiejszej lekcji uczniowie będą pracowali w grupach. Faza wykonawcza 3. N. dzieli uczniów w grupy. Każda grupa otrzymuje okaz pieczarki, lupę oraz instrukcję do pracy. Instrukcja dla uczniów 1) Obejrzyj pieczarkę; sprawdź, jak wygląda jej kapelusz i trzon. 2) Obejrzyj spód kapelusza pieczarki. 3) Wykonaj polecenie 1. w karcie pracy. 4. Przeprowadź obserwację zarodników pieczarki opisaną w podręczniku według instrukcji Przekonaj się Obserwacja zarodników pieczarki (lekcja 6.7) wykonaj polecenie 2 w karcie pracy. Doświadczenie Przekonaj się Obserwacja zarodników pieczarki Obserwacje: Na kartce papieru pojawiły się maleńkie kropeczki; są regularnie rozmieszczone, tak jak blaszki pod spodem kapelusza pieczarki. Wnioski: Pod spodem kapelusza, na blaszkach powstają zarodniki, które służą do rozmnażania. W czasie, kiedy uczniowie wykonują doświadczenie, N. rysuje na tablicy schemat budowy grzyba kapeluszowego, uczniowie po wykonanych obserwacjach uzupełniają podpisy dotyczące jego budowy. 4. W dalszej części lekcji N. odtwarza przygotowaną wcześniej prezentację ukazującą porównanie grzybów jadalnych i podobnych do nich grzybów trujących lub niejadalnych. Szczególną uwagę poświęca na porównanie muchomora sromotnikowego z grzybami jadalnymi. Wskazuje cechy charakterystyczne dla muchomorów. Uczniowie wykonują polecenie 3. w karcie pracy. 5. W dalszej części lekcji uczniowie zapoznają się z tekstem w podręczniku na temat znaczenia grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka. N. podkreśla, że niektóre grzyby są niebezpieczne. Wywołują choroby, powodują pleśnienie żywności, której spożywanie może być przyczyną choroby nowotworowej. 6. Na zakończenie N. przeprowadza krótką pogadankę na temat zbierania grzybów. Przedstawia na tablicy Kodeks grzybiarza. Uczniowie podają propozycje jego uzupełnienia. Faza podsumowująca 7. N. zadaje pytania i sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte: W jakich środowiskach żyją grzyby? Jak grzyby się odżywiają? 110 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

111 Jak się nazywa najbardziej trujący grzyb występujący w Polsce? Czym się różni w budowie muchomor sromotnikowy od np. pieczarki albo czubajki kani? Z jakich elementów składa się grzyb kapeluszowy? Jakie znaczenie mają grzyby w życiu człowieka? Jakie są zasady kodeksu grzybiarza? 8. N. ocenia pracę uczniów. Zadaje pracę domową: Wykonaj polecenia 4 i 5 w karcie pracy. Lekcja 43 Na łące i na polu Cele lekcji wyjaśnia, co to są pole i łąka oraz podaje, jakie jest ich znaczenie dla ludzi; wymienia produkty otrzymywane z pszenicy, żyta, owsa, jęczmienia, kukurydzy; wymienia produkty otrzymywane z ziemniaków i buraków cukrowych; rozpoznaje na fotografii i w terenie typowe rośliny łąkowe; rozpoznaje na fotografii i w terenie zboża uprawiane w Polsce; rozpoznaje na fotografii i w terenie rośliny oleiste; rozpoznaje na fotografii i w terenie typowe zwierzęta łąk; wyjaśnia, na czym polega pożyteczna rola ptaków na polu; wskazuje różnice między polem uprawnym a łąką; podaje przykłady organizmów uznawanych w rolnictwie za szkodniki; za pomocą samodzielnie wykonanego plakatu przedstawia różnice między roślinami zbożowymi, warzywami a roślinami oleistymi. Utrwalamy Grzyby odżywianie, miejsce występowania, budowa (na przykładzie pieczarki). Grzyby jadalne i ich trujące lub niejadalne sobowtóry. Znaczenie grzybów w przyrodzie i życiu człowieka. Pytamy W jakich środowiskach żyją grzyby i jak się odżywiają? Czym się różni w budowie muchomor sromotnikowy od np. pieczarki albo czubajki kani? Z jakich elementów składa się grzyb kapeluszowy? Jakie znaczenie mają grzyby w życiu człowieka? Wprowadzamy Rośliny i zwierzęta łąkowe; znaczenie łąk dla człowieka. Rośliny uprawne; zwierzęta żyjące na polu uprawnym. Metody i formy pracy pogadanka, metoda oparta na aktywności ucznia, burza mózgów, praca w grupach Środki dydaktyczne podręcznik, prezentacje przygotowane przez nauczyciela: Łąka, rośliny łąkowe, zwierzęta łąkowe, wykorzystanie łąk; Pole uprawne: rośliny zbożowe, okopowe, oleiste, zwierzęta pól uprawnych (w tym uznawane za szkodniki); zasuszone okazy zbóż: kłosy żyta, pszenicy, jęczmienia, wiechy owsa, kolby kukurydzy; opakowania po produktach spożywczych (np. twarożku, mleku, serze żółtym, płatkach jęczmiennych, owsianych, kaszy perłowej, makaronie, oleju słonecznikowym, rzepakowym, margarynie itp.), karta pracy nr 43 VI. 11 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Należy uzmysłowić uczniom, że w przyrodzie nie istnieje pojęcie szkodnik. Każdy organizm spełnia określoną funkcję i jest potrzebny. To pojęcie ma zastosowanie jedynie wówczas, gdy z różnych przyczyn następuje nadmierny wzrost populacji zwierząt (np. owadów), które niszczą rośliny uprawne. Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 111

112 Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza stopień opanowania wiedzy i ukształtowanych umiejętności z poprzedniej lekcji. Zadaje pytania: W jakich środowiskach żyją grzyby i jak się odżywiają? Czym się różni w budowie muchomor sromotnikowy od np. pieczarki albo czubajki kani? Z jakich elementów składa się grzyb kapeluszowy? Jakie znaczenie mają grzyby w życiu człowieka? Ocenia odpowiedzi uczniów. Sprawdza pracę domową, ocenia ją i komentuje. 2. N. wprowadza nowy temat lekcji. Zaprasza uczniów na wirtualną wycieczkę na łąkę i pole. Podaje uczniom cele lekcji. Faza wykonawcza 3. N. dzieli tablicę na pół. Na jednej części umieszcza napis ŁĄKA, na drugiej POLE UPRAWNE. Uczniowie podają skojarzenia związane z łąką i polem uprawnym. N. zapisuje je na odpowiedniej części tablicy. Na zakończenie wybrani uczniowie odczytują zapisane skojarzenia i tak powstaje uczniowska definicja łąki i pola uprawnego. N. wypunktowuje różnice między tymi obszarami. 4. N. prezentuje przygotowane zdjęcia w prezentacji na temat: Łąka, rośliny łąkowe, zwierzęta łąkowe, wykorzystanie łąk. Po obejrzeniu zdjęć uczniowie podają przykłady typowych roślin oraz zwierząt łąkowych. Wykonują polecenie 1 w karcie pracy nr W dalszej części lekcji N. prezentuje przygotowane zdjęcia na temat: Pole uprawne: rośliny zbożowe, warzywa, oleiste; zwierzęta pól uprawnych. Po obejrzeniu zdjęć uczniowie podają przykłady typowych roślin uprawianych na polach.. Dzielą je na zbożowe, warzywa i oleiste. N. prezentuje zasuszone okazy zbóż i prosi o rozpoznanie roślin. Uczniowie oglądają rysunek w podręczniku przy tekście Jakie rośliny uprawia się w Polsce? N. podkreśla znaczenie zwierząt, zwłaszcza ptaków, na polu uprawnym, jako sprzymierzeńców człowieka w walce ze szkodnikami roślin. Uczniowie wykonują polecenia 2 i 3 w karcie pracy. 6. Na zakończenie tej części lekcji N. dzieli uczniów na zespoły. Każda grupa otrzymuje opakowania po produktach spożywczych. Zadaniem zespołów jest ich pogrupowanie na te, które są otrzymywane z roślin uprawnych i na te, które mamy dzięki istnieniu łąk. Po wykonanej pracy przedstawiciele zespołów prezentują efekty swojej pracy. N. dopowiada i koryguje wypowiedzi uczniów. Uczniowie rozwiązują polecenia 4 i 5 w karcie pracy. Faza podsumowująca 7. W podsumowaniu lekcji N. korzysta z pytań umieszczonych w podręczniku (lekcja 6.8): Jakie jest znaczenie łąk dla człowieka? Jakie rośliny zaliczamy do zbóż, jakie do roślin okopowych, a jakie do oleistych? Jakie organizmy występujące na łąkach i polach? Na czym polega pożyteczna rola ptaków na polu? Jakie organizmy są uznawane w rolnictwie za szkodniki i na czym polega ich niszczący wpływ na uprawy? 8. N. ocenia wypowiedzi uczniów i sprawdza, w jakim stopniu zostały osiągnięte cele lekcji. Zadaje pracę domową: Sprawdź, jakie obszary pola uprawne czy łąki występują w twojej okolicy. Jakie rośliny uprawia się na polach? Dla chętnych: W różnych źródłach poszukaj informacji na temat kaszy tatarczanej oraz jaglanej. 112 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

113 Lekcja 44 Wody stojące i płynące w najbliższej okolicy Cele lekcji wyjaśnia, co to są wody powierzchniowe; odróżnia wody stojące od płynących, podaje ich nazwy; wymienia i nazywa rodzaje wód powierzchniowych występujących w najbliższej okolicy; odróżnia naturalne zbiorniki wodne od sztucznych, umie je wskazać w najbliższej okolicy; wyjaśnia, co to jest źródło, ujście rzeki, dolina i koryto rzeki; wskazuje prawy i lewy brzeg rzeki; wyjaśnia, co to są bagna i jak powstają; tworzy model doliny rzecznej oraz wskazuje jej elementy. Utrwalamy Składniki przyrody nieożywionej. Elementy doliny rzeki. Nazwy roślin i zwierząt łąkowych; znaczenie łąk dla człowieka. Nazwy roślin uprawnych; zwierzęta żyjące na polu uprawnym. Pytamy Jakie jest znaczenie łąk dla człowieka? Jakie rośliny zaliczamy do zbóż, jakie do warzyw, a jakie do oleistych? Jakie organizmy występują na łąkach i polach? Na czym polega pożyteczna rola ptaków na polu? Jakie organizmy są uznawane w rolnictwie za szkodniki i na czym polega ich niszczący wpływ na uprawy? Wprowadzamy Wody powierzchniowe, ich podział; źródło rzeki i jej ujście, dopływ; naturalne i sztuczne zbiorniki wodne. Metody i formy pracy pogadanka, dyskusja, burza mózgów, metoda oparta na aktywności uczniów, praca w grupach Środki dydaktyczne podręcznik, lornetka, lupa, kompas, plan lub mapa topograficzna najbliższej okolicy, karta pracy nr 44 VI. 5 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Woda stale krąży w przyrodzie: spada na ziemię w postaci deszczu, śniegu lub gradu, płynie po powierzchni ziemi i zbiera się w zagłębieniach, paruje i skrapla się, tworząc chmury, z których ponownie spada na ziemię. Woda płynąca po powierzchni ziemi częściowo wsiąka i zbiera się pod ziemią. Ta część wód, którą możemy zobaczyć na powierzchni ziemi, jest nazywana wodami powierzchniowymi. Dzieli się je na wody płynące i wody stojące. Podczas lekcji omawiamy rodzaje wód występujących na powierzchni ziemi ze szczególnym uwzględnieniem wód charakterystycznych dla najbliższej okolicy. Warto z uczniami wyjść w teren. W klasie, wcześniej, wskazujemy na mapie ciek wodny, jezioro lub morze, znajdujące się w najbliższej okolicy szkoły. Określamy, jak do niego można dojść lub dojechać. Przypominamy o bezpiecznym zachowaniu nad wodą. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiadomości i umiejętności zdobytych przez uczniów z poprzedniej lekcji, zadając pytania: Jakie jest znaczenie łąk dla człowieka? Jakie rośliny zaliczamy do zbóż, jakie do roślin okopowych, a jakie do oleistych? Jakie organizmy występują na łąkach i polach? Na czym polega pożyteczna rola ptaków na polu? Jakie organizmy są uznawane w rolnictwie za szkodniki i na czym polega ich niszczący wpływ na uprawy? 2. N. podaje temat nowej lekcji, omawia jej przebieg na lekcji uczniowie będą pracowali w grupach. Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 113

114 Faza wykonawcza 3. Dzieli uczniów na 3 grupy. Grupa 1 specjaliści od wód płynących Grupa 2 specjaliści od wód stojących Grupa 3 specjaliści od sztucznych zbiorników wodnych Każda grupa otrzymuje instrukcję do pracy. N. poleca zespołom zapoznanie się z instrukcją. Dopytuje, czy wszystkie polecenia są zrozumiałe. Poleca skorzystanie z podręcznika (temat 6.9). Instrukcje: Grupa 1 specjaliści od wód płynących Na podstawie podręcznika (temat 6.9) przygotujcie odpowiedzi na pytania: Jakie rodzaje wód zaliczamy do wód płynących? Czym się charakteryzują wody płynące? (Co to jest źródło i ujście rzeki? Co to jest dolina i koryto rzeki? Co to jest dopływ rzeki?). Jak się nazywają wody płynące występujące w najbliżej okolicy? Jak ludzie wykorzystują wody płynące? Grupa 2 specjaliści od wód stojących Na podstawie podręcznika (temat 6.9) przygotujcie odpowiedzi na pytania: Jakie rodzaje wód zaliczamy do wód stojących? Czym się charakteryzują wody stojące? (Co to są bagna i jak powstają?) Jak się nazywają wody stojące występujące w najbliżej okolicy? Gdzie jest i jak się nazywa obszar podmokły w najbliższej okolicy? Jak ludzie wykorzystują wody stojące? Grupa 3 specjaliści od sztucznych zbiorników wodnych Na podstawie podręcznika (temat 6.9) przygotujcie odpowiedzi na pytania: Jakie rodzaje wód zaliczamy do zbiorników sztucznych? Czym się charakteryzują sztuczne zbiorniki? Jak się nazywają sztuczne zbiorniki występujące w najbliżej okolicy? Jak ludzie wykorzystują sztuczne zbiorniki wodne? Uczniowie, korzystając z podręcznika (temat 6.9), mapy topograficznej, atlasów, przygotowują odpowiedzi na pytania. N. pilnuje czasu pracy, wyjaśnia wątpliwości uczniów. 4. Na zakończenie tej części lekcji liderzy zespołów prezentują efekty pracy. N. ocenia pracę uczniów. Faza podsumowująca 5. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, prosi o wykonanie poleceń w karcie pracy nr 44 i zadaje pytania: Jakie są rodzaje wód powierzchniowych? Kto poda przykłady wód stojących i płynących? Jak się nazywają wody stojące i płynące występujące w naszej okolicy? Co to są: źródło, ujście rzeki, dolina rzeki, koryto rzeki, dopływ rzeki? Jakie są naturalne i sztuczne zbiorniki wodne występujące w najbliższej okolicy? Co to są bagna i jak powstają? 6. N. zadaje pracę domową: Podaj nazwę rzeki, która płynie najbliżej twojego domu. Dowiedz się, gdzie są jej źródła i ujście. Dodatkowo wykonaj model doliny rzecznej (z plasteliny, modeliny, gipsu lub gliny) i podpisz jej elementy. Dla chętnych: Jaką rolę w przyrodzie spełniają obszary podmokłe. Dlaczego są cenne przyrodniczo? 114 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

115 Lekcja 45 Życie w wodzie Cele lekcji wymienia strefy jeziora i podaje przykłady organizmów, które w nich występują; wskazuje cechy budowy ryby, które umożliwiają jej życie w środowisku wodnym; porównuje warunki życia w wodzie i na lądzie; wyjaśnia, jak oddychają ryby; opisuje cechy, które pozwalają roślinom żyć w wodzie. Utrwalamy Rodzaje wód powierzchniowych Pytamy Jakie są rodzaje wód powierzchniowych? Jakie znasz przykłady wód stojących i płynących? Jak się nazywają wody stojące i płynące występujące w naszej okolicy? Co to są: źródło rzeki, ujście rzeki, dolina, koryto rzeki, dopływ rzeki? Jakie są naturalne i sztuczne zbiorniki wodne występujące w naszej najbliższej okolicy? Co to są bagna i jak powstają? Wprowadzamy Warunki życia w wodzie. Przykłady zwierząt wodnych. Rośliny wodne i ich przystosowania do życia w wodzie. Przystosowania ryby do życia w wodzie. Metody i formy pracy pogadanka, praca z podręcznikiem, metoda obserwacyjna obserwacja okazu ryby, burza mózgów, praca w grupach Środki dydaktyczne podręcznik, atlasy, encyklopedie ryb, karteczki, mazaki, duży arkusz papieru pakowego z narysowanym schematem stref jeziora, schemat budowy ryby, karta pracy nr 45 VI. 12, VI. 13 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny N. zwraca szczególną uwagę na warunki panujące w wodzie w porównaniu z warunkami na lądzie. Mówi o przystosowaniu organizmów do życia w wodzie, zwłaszcza roślin i ryb. Może rozszerzyć wiedzę uczniów na temat przystosowania ryb do życia w wodzie, korzystając z materiału zamieszczonego poniżej, podczas analizy tekstu z podręcznika Dlaczego ryby mogą żyć w wodzie? Budowa ryby: pokrywa skrzelowa linia boczna płetwa grzbietowa płetwa ogonowa płetwy piersiowe płetwy brzuszne płetwa odbytowa Elementy budowy ryby: 1. pokrywa skrzelowa kryją się pod nią skrzela, które pełnią taką funkcję, jak płuca u człowieka pozwalają oddychać; Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 115

116 2. płetwa ogonowa silne ruchy płetwą ogonową przy współudziale całego ciała pozwalają płynącej rybie wykonywać zwroty; 3. płetwy brzuszne służą rybie do sterowania i pływania, niekiedy służą do przenoszenia świeżej wody w pobliże ikry; 4. płetwa grzbietowa pełni funkcję ochronną, często w tej płetwie występują ciernie, którymi ryba może się bronić w w razie ataku drapieżnika; 5. linia boczna służy do orientowania się w terenie, dzięki niej ryba wyczuwa ruch wody; 6. płetwy piersiowe służą do utrzymania pożądanej pozycji ciała, do obracania się wokół własnej osi; wyjątkowo np. u poskoczka mułowego do kroczenia po lądzie; 7. płetwa odbytowa utrzymuje rybę w pozycji pionowej; u niektórych ryb przekształca się w narząd potrzebny do rozmnażania. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. prosi, by uczniowie na podstawie np. wspomnień z wakacji przypomnieli sobie pobyt nad jeziorem, stawem lub morzem. Po krótkiej przerwie rozdaje uczniom karteczki i prosi, aby każdy napisał swoje skojarzenie ze słowem jezioro. 2. Na środku tablicy umieszcza napis: JEZIORO i otacza go kółkiem. Wybrani uczniowie zbierają skojarzenia od wszystkich uczniów i przyklejają karteczki wokół napisu. Gdy skojarzenie się powtarza, przyklejają karteczkę jedna za drugą. Tworzą się w ten sposób promienie (dłuższe lub krótsze) odchodzące od zapisu. Na podstawie wykonanego ćwiczenia powstaje uczniowska definicja jeziora. Dzięki temu N. ma możliwość sprawdzenia poziomu wiedzy uczniów na temat życia w wodzie. Faza wykonawcza 3. N. prosi, by uczniowie na podstawie własnego doświadczenia z kąpieli lub pływania w jeziorze albo basenie podali różnice między warunkami panującymi w wodzie i na lądzie. Zadaje pytania: Czy ciężko się biega, kiedy mamy nogi zanurzone w wodzie? Dlaczego ryby potrafią szybko poruszać się w wodzie? Na podstawie wypowiedzi uczniów N. uświadamia im, że woda ma większy opór niż powietrze (dlatego trudniej się biega w wodzie niż na lądzie). Rośliny i zwierzęta żyjące w wodzie są przystosowane do pokonywania tego oporu. Zwraca też uwagę na zawartość tlenu w wodzie, w której jest go mało i dodatkowo jest on w wodzie rozpuszczony. W takiej postaci ryby potrafią pobierać go specjalnymi narządami skrzelami. N. rysuje na tablicy tabelę i uzupełnia ją wspólnie z uczniami. Cechy wodne Środowisko lądowe przejrzystość środowiska mała duża zawartość tlenu mała duża wahania temperatury małe bardzo duże opór duży mały 4. W dalszej części lekcji N. zwraca uwagę na występowanie różnych stref życia w jeziorze: strefy przybrzeżnej, toni wodnej i przydennej; wiesza wykonany wcześniej na papierze pakowym schematyczny rysunek ilustrujący to zagadnienie. 5. N. dzieli klasę na 3 grupy; każdy zespół ma wynotować, korzystając z własnej wiedzy, podręcznika lub atlasu, jak najwięcej przykładów organizmów z różnych grup: Grupa 1 ryby słodkowodne; Grupa 2 inne zwierzęta wodne (nie ryby); Grupa 3 rośliny wodne. 116 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

117 Uczniowie z poszczególnych zespołów prezentują wyniki swoich poszukiwań. N. wydaje polecenie, by podchodzili do rysunku na tablicy i wpisywali nazwy wybranych organizmów w miejscach, w których one występują. W tym czasie wszyscy uczniowie wykonują polecenie 1 w karcie pracy nr N., odwołując się do podanych przykładów, zwraca uwagę na różnorodność form przystosowania organizmów do życia w środowisku wodnym. Na przykład ryby sprawnie poruszają się w wodzie dzięki płetwom i ogonowi, mają jaśniejsze brzuchy i ciemniejsze grzbiety, co sprzyja maskowaniu; małże zagrzebują się w mule; trzcina rośnie przy brzegu i ma sztywną, pustą w środku łodygę, dzięki czemu opiera się ruchom wody; rośliny podwodne mają wiotkie łodygi i postrzępione listki, co pozwala im na poddawanie się ruchom wody itd. 7. Na zakończenie tej części lekcji N. prezentuje okaz ryby, uczniowie go oglądają. N. wskazuje poszczególne elementy budowy ryby, ułatwiające jej życie w wodzie: płetwy: brzuszne, piersiowe, ogonową i grzbietową, łuski pokrywające ciało, śluz (chętni uczniowie mogą sprawdzić, że jest śliski), linie boczną, pokrywy skrzelowe (odchylając, można zobaczyć skrzela). Uczniowie wykonują polecenie 2 w karcie pracy. 8. N. podsumowuje obserwacje uczniów, uzupełniając przygotowany wcześniej na tablicy schemat budowy ryby (np. powiększony na kserokopiarce schemat ryby z komentarza merytorycznego). Równocześnie opowiada o znaczeniu każdego elementu budowy ryby w kontekście życia w wodzie. Faza podsumowująca 9. Podsumowanie lekcji można przeprowadzić w formie krótkich pytań zadawanych uczniom. N. zadaje pytanie, daje kilkanaście sekund na zastanowienie się, a następnie wskazuje ucznia, który ma udzielić odpowiedzi. Powinien zarówno dać możliwość wypowiedzenia się uczniom szczególnie aktywnym, jak i zmobilizować mało aktywnych. Pytania odnoszą się do celów lekcji, gdyż za ich pomocą N. sprawdza, czy zostały one osiągnięte. Przykładowe pytania: Czym się różni środowisko wodne od lądowego? Wymień przykłady ryb, innych zwierząt i roślin zamieszkujących nasze wody. W jaki sposób ryby i rośliny są przystosowane do życia w wodzie? Co umożliwia rybie życie w wodzie w wodzie? N. prosi uczniów, aby również zadawali pytania na temat lekcji. N. ocenia aktywnych uczniów; chwali klasę; pyta, czy lekcja się podobała. Prosi uczniów o wykonanie polecenia 3 w karcie pracy. 10. N. zadaje pracę domową: Przeczytaj temat w podręczniku, wykonaj polecenia w karcie pracy. Dla chętnych: Przygotuj plakat dotyczący wybranego gatunku zwierzęcia wodnego (na plakacie ma znaleźć się rysunek przedstawiający wybrany organizm lub zdjęcie organizmu oraz krótki opis nie może to być wydruk z internetu!). Uwaga! Na kolejnej lekcji należy prace zebrać, omówić w klasie, a najlepsze wyeksponować w gazetce szkolnej. Lekcja 46 Powtórzenie wiadomości z działu 6 Cele lekcji Wymagania szczegółowe VI punktu podstawy programowej. Utrwalamy Pojęcia wprowadzone w dziale 6. Pytamy Zgodnie z wymaganiami podstawy programowej dla działu VI. Wprowadzamy Umiejętność komunikacji, wiązania teorii i praktyką, dostrzegania związków i zależności. stoliki eksperckie, dyskusja Metody i formy pracy Środki dydaktyczne podręcznik, kartki z zagadnieniami poruszanymi w dziale 6, karta pracy nr 46 Scenariusze lekcji. Dział 6. Środowisko w mojej okolicy 117

118 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania VI 45 minut Komentarz merytoryczny Lekcja poświęcona powtórzeniu i utrwaleniu wiadomości z działu 6 (lekcje ). Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. przypina na tablicy kartki z zagadnieniami poruszanymi w dziale 6. 1) Składniki przyrody 2) Formy ukształtowania powierzchni 3) Skały 4) Sposoby odżywiania się organizmów 5) Las 6) Łąka, pole uprawne 7) Wody powierzchniowe 8) Organizmy żyjące w wodzie 2. N. rozmawia z uczniami o tematach, które były w dziale 6. Uczniowie przypominają informacje zdobyte podczas tych lekcji. Wypowiadają się na temat zagadnień, które sprawiają im trudność. Faza wykonawcza 3. N. dzieli uczniów w 8 zespołów i każdemu przydziela jedno zagadnienie widniejące na tablicy. Każdy zespół stanowi grupę ekspertów na temat danego zagadnienia. Zadaniem zespołów jest przygotowanie na podstawie Podsumowania działu 6 w podręczniku skrótu wiadomości przypominających dane zagadnienie z działu. Informacje mają pomóc innym uczniom zrozumieć i utrwalić wiadomości. Po określonym czasie (ok. 15 minutach) uczniowie, którzy zgłaszali problemy ze zrozumieniem zagadnień poruszanych na lekcjach, ponownie się do nich odnoszą. Odpowiedzi udziela odpowiedni zespół, który przygotowywał dane zagadnienie. Faza podsumowująca 4. N. wspólnie z uczniami analizuje polecenia i pytania zawarte w podręczniku w Podsumowaniu działu 6. Czy już umiesz? oraz kontroluje poprawność odpowiedzi. Uczniowie wykonują polecenie w karcie pracy nr 46. N. przypomina o sprawdzianie, który ma się odbyć na następnej lekcji. Lekcja 47 Składniki krajobrazu Cele lekcji wyjaśnia pojęcie krajobraz; wymienia składniki krajobrazu najbliższej okolicy; rozpoznaje w terenie i podaje nazwy składników krajobrazu charakterystyczne dla najbliższej okolicy; dzieli składniki krajobrazu na naturalne i przekształcone przez człowieka; wskazuje różnice między składnikami naturalnymi a przekształconymi przez człowieka; podaje przykłady zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka. Utrwalamy Pojęcia: składniki środowiska naturalnego. Pytamy Jak rozumiecie pojęcie krajobraz? Wprowadzamy Pojęcie krajobraz; podział krajobrazu na naturalny i antropogeniczny. 118 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

119 Metody i formy pracy praca z tekstem, mapowanie pojęć lub burza mózgów, praca w grupach, dyskusja Środki dydaktyczne podręcznik, zdjęcia różnych typów krajobrazu, małe kartki, karta pracy nr 47 VII. 4 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Podczas lekcji należy wyjaśnić pojęcie krajobraz, wprowadzić pojęcie krajobraz naturalny i krajobraz przekształcony przez człowieka (antropogeniczny). Uczniowie, na podstawie obserwacji prowadzonej w najbliższej okolicy, rozpoznają składniki krajobrazu i klasyfikują zgodnie z wcześniej wprowadzonym podziałem. Podczas lekcji należy podać przykłady zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. proponuje wyjaśnienie pojęcia krajobraz metodą mapowania pojęć lub burzy mózgów: Co się wam kojarzy ze słowem krajobraz? 2. Uczniowie zapisują skojarzenia ze słowem krajobraz na tablicy. Tak powstaje uczniowska definicja krajobrazu. Uczniowie czytają definicję słowa krajobraz z podręcznika (temat 7.1). Faza wykonawcza 3. N. wyjaśnia pojęcie krajobraz, wskazując na wieloznaczność tego terminu używanego zarówno w malarstwie, jak i w architekturze. Uczniowie wykonują polecenia 1 i 2 w karcie pracy. Krajobraz to zespół cech, które wyróżniają dany teren i decydują o jego wyglądzie. N. sugeruje, aby zapisane na tablicy składniki krajobrazu uczniowie postarali się podzielić na zbiory określeń, którym mogliby nadać wspólną nazwę. Uczniowie z pomocą nauczyciela proponują nazwy, a następnie przyporządkowują do nich wymienione składniki, np. krajobraz górski, nizinny, pagórkowaty, rolniczy, przemysłowy, miejski, wiejski. 4. Nauczyciel wprowadza pojęcie krajobraz antropogeniczny. Antropogeniczne składniki krajobrazu to składniki, które powstały pod wpływem działań człowieka. N. rozmawia z uczniami, jakie cechy mogą decydować o charakterze danego krajobrazu, np. krajobrazu najbliższej okolicy. Podaje przykłady zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka. 5. N. prosi uczniów, aby dobrali się w grupy, rozdaje zdjęcia różnych krajobrazów. Prosi, aby uczniowie podzielili krajobrazy według przyjętego przez siebie kryterium. Następnym zadaniem uczniów jest wypisanie składników antropogenicznych na kartkach oraz przypisanie im przyjętych przez siebie kategorii (np. składniki powierzchniowe, budynki, drogi). Następnie uczniowie omawiają wyniki swoich prac na forum klasy. 6. N. prowadzi rozmowę z uczniami na temat zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka w najbliższej okolicy. N. dyktuje notatkę. Scenariusze lekcji. Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 119

120 Dobre warunki do rozwoju rolnictwa panują na obszarach równinnych tam uprawia się zboża, buraki cukrowe i ziemniaki oraz zakłada sady (zwłaszcza na ciepłych stokach wzniesień) i ogrody. Warunki przyrodnicze mają też wpływ na zajęcia ludności. Ci, którzy mieszkają nad morzem lub nad jeziorami, zajmują się połowem ryb, żeglugą i turystyką. Mieszkańcy terenów, na których wydobywa się bogactwa mineralne, pracują w kopalniach, hutach i różnych zakładach przemysłowych. Faza podsumowująca 7. N. rozmawia z uczniami o tym, czym jest krajobraz i według jakich kryteriów można dokonać podziału składników krajobrazu. Uczniowie wykonują polecenia 35 w karcie pracy nr 47. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, kierując do uczniów pytania i polecenia: Wyjaśnij pojęcie krajobraz. Wymień składniki krajobrazu charakterystyczne dla najbliższej okolicy. Według jakiego kryterium można podzielić składniki krajobrazu? Podaj przykłady zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka. 8. N. zadaje pracę domową: Przygotuj pytania do rodziców, dziadków, znajomych rodziców na temat: Jak zmienił się krajobraz najbliższej okolicy od czasów ich młodości? Poszukaj w różnych źródłach zdjęć i opisów dotyczących wyglądu twojej miejscowości dawniej. Lekcja 48 Człowiek zmienia krajobraz Cele lekcji wyjaśnia pojęcie środowisko antropogeniczne; wyjaśnia, czym różni się krajobraz naturalny od antropogenicznego; rozpoznaje w terenie i podaje nazwy składników środowiska antropogenicznego charakterystyczne dla najbliższej okolicy; określa funkcje składników środowiska antropogenicznego; wskazuje zależności pomiędzy elementami antropogenicznymi a naturalnymi krajobrazu. Utrwalamy Pojęcie krajobraz; terminy: składniki naturalne i stworzone przez człowieka; pojęcie: środowisko antropogeniczne i jego składniki. Pytamy Jak człowiek zmienia krajobraz? Jakie są składniki krajobrazu charakterystyczne dla najbliższej okolicy? Według jakiego kryterium można podzielić składniki krajobrazu? Jakie są zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka w twojej okolicy? Jaka jest różnica między składnikami naturalnymi a przekształconymi przez człowieka? Czym różnią się krajobrazy antropogeniczne: wiejski, rolniczy, miejski, przemysłowy? Wprowadzamy Pojęcia: krajobraz miejski, krajobraz wiejski, krajobraz przemysłowy. Metody i formy pracy mapowanie pojęć, praca w grupach, praca z podręcznikiem, ranking trójkątny Środki dydaktyczne podręcznik, papier pakowy, mazaki, małe kartki z zadaniami dla grup, karta pracy nr 48 VII. 1; VII. 2 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania 120 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

121 Komentarz merytoryczny Podczas lekcji warto przeprowadzić dyskusję na temat środowiska antropogeniczne, przypomnieć podział składników krajobrazu na naturalne i antropogeniczne. Określić funkcje składników środowiska antropogenicznego i wskazać zależności pomiędzy elementami antropogenicznymi a naturalnymi krajobrazu w najbliższej okolicy. Wspólnie zastanowić się, w jakim typie krajobrazu mieszkamy (miejski, wiejski, przemysłowy) oraz w jakim chcielibyśmy mieszkać i dlaczego. Jeśli jest taka możliwość, należy przeprowadzić tę lekcję w terenie, jako lekcję utrwalającą wiadomości zdobyte na poprzedniej lekcji. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. prosi uczniów o analizę zdjęć w podręczniku (temat 7.2) i wskazanie zmian, jakie dostrzegają na zdjęciach ukazujących krajobraz wiejski dawniej i dzisiaj. Dopytuje, jakie mogą wymienić przyczyny tych zmian. Zapisuje pomysły uczniów na tablicy. N. pyta uczniów, jak rozumieją zdanie CZŁOWIEK ZMIENIA KRAJOBRAZ, a następnie prosi o wykonanie polecenia 1 w karcie pracy nr 48. Faza wykonawcza 2. N. prosi uczniów o zapisanie na kartce przynajmniej jednej zmiany w krajobrazie najbliższej okolicy, którą zapamiętali z rozmowy z najbliższymi (praca domowa z poprzedniej lekcji). Uczniowie przypinają kartki z informacjami na tablicy. N. komentuje zmiany i wyjaśnia, że są one efektem działalności człowieka w środowisku. N. dyktuje notatkę: Przykładem przekształcania krajobrazu przez człowieka jest krajobraz rolniczy, w którym naturalna roślinność została zastąpiona roślinami uprawnymi. Rezultat działalności człowieka to zarówno pola uprawne, jak i domy, osiedla, drogi, ulice, linie energetyczne, mosty. 3. N. przypomina pojęcie środowisko antropogeniczne. Prosi uczniów o wypisanie składników środowiska antropogenicznego z najbliższej okolicy i opisanie krajobrazu antropogenicznego najbliższego otoczenia szkoły. Dzieli uczniów na 4 grupy, rozdaje papier pakowy i mazaki. Uczniowie losują kartki z pojęciami, ich zadaniem jest wypisać jak najwięcej informacji na temat przydzielonego pojęcia, korzystają z tekstu w podręczniku (temat 7.2). Grupa 1. krajobraz wiejski i rolniczy Grupa 2. krajobraz miejski Grupa 3. cechy miasta Grupa 4. krajobraz przemysłowy 4. N. kontroluje pracę uczniów i wyjaśnia niezrozumiałe zagadnienia. Uczniowie prezentują efekty pracy na forum klasy. Faza podsumowująca 5. N. rozmawia z uczniami o środowisku antropogenicznym i wskazuje funkcje oraz rolę tego środowiska w życiu mieszkańców. Ocenia pracę uczniów i materiały przygotowane w czasie lekcji. Sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, zadając pytania: Jakie są składniki środowiska antropogenicznego w najbliższej okolicy? Jakie funkcje pełnią składniki środowiska antropogenicznego w najbliższej okolicy szkoły? Jaka jest różnica między składnikami naturalnymi a przekształconymi przez człowieka? Czym się różnią krajobrazy antropogeniczne: wiejski, rolniczy, miejski, przemysłowy? Jaki jest typ krajobrazu wokół naszej szkoły? Jaki typ krajobrazu jest wokół wybranego miejsca, które odwiedzasz, np. w czasie wakacji? 6. N. zadaje pracę domową: Wykonaj polecenia 2 i 3 w karcie pracy. Przygotuj foldery, ulotki, przewodniki o swojej miejscowości (np. z korzystając z zasobów biblioteki, punktu informacji turystycznej lub działu promocji w gminie) lub wypisz informacje z dostępnych stron internetowych, np. gminy, domu kultury, muzeum regionalnego, towarzystwa przyjaciół danej miejscowości itp., jeśli masz możliwość wydrukuj stare mapy i stare zdjęcia twojej miejscowości. Scenariusze lekcji. Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 121

122 Lekcja 49 Krajobraz najbliższej okolicy Cele lekcji podaje przykłady wpływu działalności człowieka na przeobrażenia środowiska przyrodniczego najbliższej okolicy; wskazuje w terenie składniki krajobrazu, które uległy przekształceniu/przeobrażeniu; porównuje krajobraz miejski, wiejski, rolniczy i przemysłowy; opisuje przeobrażenia środowiska najbliższej okolicy; poszukuje w różnych źródłach informacji np. zdjęć, w celu wyjaśnienia, jakie nastąpiły zmiany w krajobrazie najbliższej okolicy. Utrwalamy Pojęcie środowisko antropogeniczne i jego składniki. Pytamy Jakie są składniki środowiska antropogenicznego w najbliższej okolicy? Jakie funkcje pełnią składniki środowiska antropogenicznego w najbliższej okolicy szkoły? Jak dostrzegasz zmiany środowiska przyrodniczego najbliższej okolicy? Wprowadzamy Zależności między składnikami środowiska antropogenicznego a przyrodniczego. Przykłady wpływu działalności człowieka na przeobrażenia środowiska przyrodniczego (miejskiego lub wiejskiego). Metody i formy pracy dyskusja, praca z podręcznikiem, praca z różnorodnymi materiałami źródłowymi: o gminie, własnej miejscowości i okolicy miejsca zamieszkania (przewodniki, informatory, mapy, zdjęcia) lub obserwacje w terenie Środki dydaktyczne podręcznik, zdjęcia, informatory, przewodniki dotyczące najbliższej okolicy, stare mapy, współczesne mapy i plany miejscowości, karta pracy nr 49 VII. 3 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Na lekcji wyjaśniamy, jak człowiek wpływa na krajobraz, jakie są efekty zmian na wsi i w mieście. Uczeń powinien umieć wskazać zmiany wprowadzone przez człowieka w krajobrazie najbliższej okolicy. Do nauczyciela należy decyzja, czy realizować scenariusz lekcji w klasie, czy w terenie. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiadomości i umiejętności z poprzednie lekcji, zadając pytania: Jakie są składniki środowiska antropogenicznego w najbliższej okolicy? Jakie funkcje pełnią składniki środowiska antropogenicznego w najbliższej okolicy szkoły? Jaka jest różnica między składnikami naturalnymi a przekształconymi przez człowieka? Czym się różnią krajobrazy antropogeniczne: wiejski, rolniczy, miejski, przemysłowy? N. dzieli klasę na dwie grupy: specjalistów od krajobrazu wiejskiego i krajobrazu miejskiego. Faza wykonawcza 2. N. przydziela polecenia, zaznacza, że należy korzystać z podręcznika (temat 7.3). Grupa 1 miasto A. Jak według was wyglądał teren, zanim powstało miasto, w którym mieszkacie lub miasto leżące najbliżej waszej miejscowości? B. Jakie zmiany zachodzą w mieście? Odpowiedz np. na podstawie fotografii w podręczniku, s C. Jakie są według was cechy charakterystyczne współczesnego miasta? D. Co to znaczy krajobraz przemysłowy? 122 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

123 Grupa 2 wieś A. Jak według was wyglądał teren, zanim powstała wieś, w której mieszkacie lub wybrana wieś niedaleko miasta, w którym mieszkacie? B. Jakie zmiany zachodzą na wsi? Odpowiedz na podstawie fotografii w podręczniku, s. 163 Krajobraz wiejski dawniej i współcześnie. C. Jakie są cechy charakterystyczne współczesnej wsi? D. Jak wygląda krajobraz rolniczy? 3. Liderzy grup prezentują odpowiedzi na pytania. N. prosi o wykonanie polecenia 1 w karcie pracy nr 49. Faza podsumowująca 4. Polecenia dla uczniów: Omów przykłady wpływu działalności człowieka na przeobrażenia środowiska przyrodniczego (miejskiego i wiejskiego); oceń zmiany zagospodarowania terenu wpływające na wygląd krajobrazu antropogenicznego własnej miejscowości. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, zadając pytania: Jakie są zależności między składnikami środowiskami antropogenicznego a przyrodniczego? Jakie składniki krajobrazu w twojej okolicy uległy przekształceniu/przeobrażeniu? Jak oceniasz antropogeniczne zmiany zagospodarowania terenu wpływające na wygląd krajobrazu antropogenicznego? 5. N. zadaje pracę domową: Wykonaj polecenie 2 w karcie pracy nr 49. Lekcja 49 Krajobraz najbliższej okolicy scenariusz lekcji terenowej Cele lekcji wskazuje elementy decydujące o architekturze wsi / dzielnicy / osiedla / miasta; wskazanie zmian w architekturze wsi / dzielnicy / osiedla / miasta dawniej i współcześnie; wymienia elementy architektury wsi / dzielnicy / osiedla / miasta; interpretuje różne zdjęcia, rysunki, slajdy z elementami architektury najbliższej okolicy; porównuje zmiany w architekturze wsi / dzielnicy / osiedla / miasta, dawniej i obecnie. Utrwalamy Pojęcie środowisko antropogeniczne i jego składniki. Pytamy Jakie są składniki środowiska antropogenicznego w najbliższej okolicy? Jakie funkcje pełnią składniki środowiska antropogenicznego w najbliższej okolicy szkoły? Jak dostrzegasz zmiany środowiska przyrodniczego najbliższej okolicy? Wprowadzamy Zależności między składnikami środowiska antropogenicznego a przyrodniczego. Przykłady wpływu działalności człowieka na przeobrażenia środowiska przyrodniczego (miejskiego lub wiejskiego). Metody i formy pracy praca ze zdjęciami, rysunkami i slajdami; praca z podręcznikiem; burza mózgów lub mapowanie pojęć; praca w grupie; metaplan Środki dydaktyczne podręcznik, przewodniki, informatory, ryciny i zdjęcia związane z najbliższą okolicą, mapy lub plany najbliższej okolicy, duży karton lub płachta szarego papieru, karta pracy terenowej nr 49 VII. 3 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Temat ten można realizować także przy lekcji 52. Warto wcześniej obejrzeć zabudowania w terenie i wyznaczyć trasę spaceru z uczniami. Nauczyciel omawia zagadnienia: jak opisywać architekturę (rodzaj dachu, materiał wykorzystany do budowy domu, wielkość okien itp.), jak określać gęstość zabudowy Scenariusze lekcji. Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 123

124 (zwarta, rozproszona), jak określać funkcje pełnione przez budynki (budynki mieszkalne jednorodzinne i wielorodzinne; budynki użyteczności publicznej, budynki usługowe, budynki gospodarcze). Przebieg lekcji Faza wstępna 1. Jeżeli szkoła jest położona na wsi, uczniowie mają określić: a) cele działalności rolniczej; b) rodzaje działalności rolniczej; c) związki rodzajów działalności rolniczej z warunkami naturalnymi. Zgodnie z tym podziałem N. dzieli arkusz papieru na trzy części. Zapisuje propozycje uczniów. Jeżeli szkoła jest położona w mieście, uczniowie mają określić: a) rodzaj zabudowy (niska, średnia wysoka; zwarta, rozproszona); b) funkcje, które pełnią budynki (funkcja: mieszkalna, użyteczności publicznej, usługowa, gospodarcza); c) główną funkcję, jaką pełni ta część miasta, w której położona jest szkoła (administracyjną, mieszkaniową, handlową, portową, uzdrowiskową itd.). Zgodnie z tym podziałem N. dzieli arkusz papieru na trzy części. Zapisuje propozycje uczniów. Faza wykonawcza 2. N. dzieli uczestników na grupy. Przydziela zadania. Uczniowie wykonują te same polecenia. Czas pracy: 5 minut. Na koniec następuje prezentacja prac przez liderów grup. Jeżeli szkoła jest położona na wsi, N. pyta uczniów, co według nich składa się na krajobraz wsi (uczniowie wymieniają m.in. działalność rolniczą i charakterystyczny typ zabudowy). N. wyjaśnia pojęcie architektura wsi, stosując technikę burzy mózgów lub mapowania pojęć. Grupa 1. Na podstawie podręcznika, rycin oraz własnych spostrzeżeń wymieńcie rodzaje budynków znajdujących się na wsi. Grupa 2. Na podstawie podręcznika, rycin oraz własnych spostrzeżeń wymieńcie charakterystyczne cechy zabudowań wiejskich. Jeżeli szkoła jest położona w mieście, N. pyta uczniów o cechy zabudowy miejskiej, funkcje, które pełnią budynki w mieście, a także funkcje, które pełnią części miasta lub całe miasto. N. wyjaśnia pojęcie architektura miejska, stosując technikę burzy mózgów lub mapowania pojęć. Grupa 1. Na podstawie podręcznika, rycin oraz własnych spostrzeżeń wymieńcie elementy krajobrazu miejskiego. Grupa 2. Na podstawie podręcznika, rycin oraz własnych spostrzeżeń wymieńcie funkcje pełnione przez poszczególne budynki w mieście. Grupa 3. Na podstawie podręcznika, rycin oraz własnych spostrzeżeń wyjaśnijcie, jakie funkcje pełnią poszczególne dzielnice miasta oraz jakie funkcje w ogóle pełnią miasta. 124 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

125 Faza podsumowująca N. omawia z uczniami architekturę wsi w miejscu ich zamieszkania, tworzy listę elementów charakterystycznych dla opisu wsi lub omawia elementy krajobrazu miejskiego w miejscu zamieszkania, tworzy listę funkcji pełnionych przez poszczególne budynki i elementy architektury miejskiej oraz określa funkcję części miasta, w której znajduje się szkoła, a także funkcję całego miasta. 3. N. zadaje pracę domową Wypełnij kartę pracy nr 49 (T). Lekcja 50 Moja okolica dawniej i dzisiaj Cele lekcji wymienia cechy krajobrazu najbliższej okolicy; wymienia nazwę, położenie oraz cechy wyróżniające swojego miejsca zamieszkania; opisuje dawny krajobraz najbliższej okolicy, np. na podstawie opowiadań rodzinnych, starych fotografii; ocenia zmiany zagospodarowania terenu wpływające na wygląd krajobrazu najbliższej okolicy; opisuje zmiany w krajobrazie, np. na przestrzeni 10, 20 i 50 lat (na podstawie rozmowy z rodziną); przygotowuje np. plakat, prezentację na temat: Moja okolica dawniej i dzisiaj. Utrwalamy Zależności między składnikami środowiska antropogenicznego a przyrodniczego. Pytamy Jakie składniki krajobrazu w twojej okolicy uległy przekształceniu/przeobrażeniu? Jak oceniasz zmiany zagospodarowania terenu wpływające na wygląd krajobrazu antropogenicznego? Wprowadzamy Opis krajobrazu najbliższej okolicy szkoły/miejsca zamieszkania dawniej i współcześnie. Metody i formy pracy pogadanka, praca z tekstem, metaplan Środki dydaktyczne stare zdjęcia najbliższej okolicy, opisy krajobrazu miejscowości zamieszkania ucznia, paski papieru najlepiej połowa A4, masa mocująca, mazaki, papier pakowy, karta pracy nr 50 VII. 6 Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Należy szczególnie dokładnie omówić wpływ człowieka na środowisko najbliższej okolicy (lekcja może odbyć się w terenie, jeśli czas dojścia do obserwowanego obiektu jest krótki, np. 5 minut). Można zaprosić na lekcję kogoś, kto pamięta, jakie zmiany nastąpiły w pobliżu szkoły/miejsca zamieszkania ucznia, wtedy taka osoba może uczestniczyć w pracy grupy. Uczniowie mogą przeprowadzić wywiad z ciekawą osoba pamiętającą stan okolicy przed zmianami lub mającą jakąś dokumentację dotyczącą zmian w krajobrazie najbliższej okolicy; można też zaproponować porównanie mapy sprzed 50 lat ukazującej zagospodarowanie terenu najbliższej okolicy i współczesnej takie mapy powinny być dostępne w gminie oraz na stronach internetowych (np. mapy WIG). Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. pyta uczniów: Jakie zmiany zaszły w krajobrazie najbliższej okolicy?, a wypowiedzi uczniów zapisuje na tablicy. Klasa dyskutuje na temat zmian, N. dopytuje uczniów, czy podobają się im te przeobrażenia, czy podoba się im obecny krajobraz okolicy. N. dzieli uczniów na 4-osobowe grupy. Dobrze byłoby, aby w grupach byli uczniowie, którzy mieszkają blisko siebie. Scenariusze lekcji. Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 125

126 Faza wykonawcza 2. N. zapisuje pytania w tabeli na tablicy. Moja okolica dawniej i dzisiaj Jak było dawniej? Jak jest obecnie? Jak chcemy, aby było? Uczniowie, pracując w zespołach, zapisują na kartkach odpowiedzi na pytania. Odpowiedzi odczytują głośno na forum klasy i dopisują w odpowiednich rubrykach tabeli. Po prezentacji uczniowie wspólnie z N. zastanawiają się, czy zmiany w najbliższej okolicy są takie, jakich by oczekiwali. Jeśli nie są takie, wspólnie ustalają przyczyny. 3. W dalszej części lekcji uczniowie, pracując w tych samych zespołach, wykonują plakat pt. Moja miejscowość dawniej i dzisiaj. Korzystają z podręcznika (temat 7.3). Po prezentacji efektów pracy zespołów N. rozmawia z uczniami o pochodzeniu nazwy miejscowości, w której mieszkają. Uczniowie przytaczają legendy, opowiadają o rodzinnych zwyczajach związanych np. ze świętami. Wymieniają nazwy potraw, ewentualnie podają przepisy, przytaczają regionalne przyśpiewki i (być może) opisują stroje ludowe. Faza podsumowująca 4. N. w podsumowaniu ocenia pracę i zaangażowanie grup. Sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, zadając pytania: Jak wyglądał dawny krajobraz najbliższej okolicy, np. na podstawie opowiadań rodzinnych, starych fotografii? Jakie widzisz zależności między składnikami środowiskami antropogenicznego a przyrodniczego na przykładzie najbliższej okolicy? Jak oceniasz zmiany zagospodarowania terenu wpływające na wygląd krajobrazu antropogenicznego najbliższej okolicy? Jakie jest pochodzenie nazwy twojej miejscowości? 5. N. zadaje pracę domową: Wykonaj polecenia w karcie pracy nr 50. Lekcja 51 Formy ochrony przyrody Cele lekcji wymienia formy ochrony przyrody występujące w Polsce; wskazuje miejsca występowania w najbliższej okolicy obszarów chronionych, pomników przyrody; wyjaśnia, w jaki sposób w Polsce chroni się przyrodę; podaje przykłady obiektów w najbliższej okolicy, które zasługują na ochronę i uzasadnia swój wybór; gromadzi informacje o obiektach chronionych w najbliższej okolicy i prezentuje je w klasie. Utrwalamy Krajobraz najbliższej okolicy dawniej i dzisiaj. Pytamy Jakie widzisz zależności między składnikami środowiskami antropogenicznego a przyrodniczego na przykładzie najbliższej okolicy? Jak oceniasz zmiany zagospodarowania terenu wpływające na wygląd krajobrazu antropogenicznego najbliższej okolicy? Które obiekty przyrodnicze czy antropogeniczne powinny podlegać ochronie w najbliższej okolicy? Wprowadzamy Pojęcia: formy ochrony przyrody stosowane w Polsce; obiekty prawnie chronione w najbliższej okolicy. Metody i formy pracy mapowanie pojęć, praca w grupie, praca z mapą, pogadanka Środki dydaktyczne podręcznik, papier pakowy (kartony), mazaki, mapa Polski, karta pracy nr Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

127 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania VII minut Komentarz merytoryczny Podczas lekcji należy wyjaśnić, co to znaczy forma ochrony przyrody, oraz podać, jakie prawne formy ochrony przyrody są ustanowione w Polsce. Należy także poruszyć temat prawnych form ochrony przyrody znajdujących się w najbliższej okolicy, a także zachęcić uczniów, aby podali przykłady obiektów, które ich zdaniem należy objąć ochroną. Można zachęcić uczniów do wykonania dokumentacji obiektów chronionych w najbliższej okolicy zarówno przyrodniczych, jak i antropogenicznych, którą zaprezentują w klasie na kolejnej lekcji. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. rozmawia z uczniami na temat znanych im sposobów ochrony przyrody. Zachęca do odpowiedzi na pytanie: Jak uczeń klasy 4 może chronić przyrodę? Następnie dzieli tablicę na dwie części i propozycje uczniów zapisuje po jednej stronie. N. wyjaśnia, że w Polsce obowiązują prawne formy ochrony przyrody i ich nazwy zapisuje w drugiej części tablicy. Faza wykonawcza 2. N. dzieli uczniów na 5 grup, każda z nich ma zdobyć na podstawie podręcznika (temat 7.4) informacje na temat przydzielonej (wylosowanej przez lidera) prawnej formy ochrony przyrody stosowanej w Polsce i przedstawić je na papierze pakowym (kartonie). Grupa 1 rośliny i zwierzęta chronione Grupa 2 parki narodowe Grupa 3 parki krajobrazowe Grupa 4 rezerwaty przyrody Grupa 5 pomniki przyrody i inne formy ochrony Uczniowie podczas prezentacji efektów pracy korzystają z mapy Polski, wskazując przykłady występowania omawianych form ochrony przyrody. N. dopowiada, jeśli omawiana forma ochrony przyrody występuje w najbliższej okolicy. Wskazuje na mapie Polski parki narodowe znajdujące się najbliżej miejsca zamieszkania ucznia. Podsumowaniem tej części lekcji jest pogadanka, w czasie której zostaną porównane możliwości ochrony przyrody przez uczniów klasy 4 (pierwsza część tablicy) i prawnie ustanowione w Polsce formy ochrony przyrody, które obowiązują wszystkich obywateli. N. zadaje uczniom pytanie: Jak sądzicie, czy w najbliższej okolicy jest jakiś obiekt przyrodniczy, który według was powinien być chroniony? Uczniowie wymieniają, np. stare drzewo, kępa drzew, duży głaz itp. N. proponuje, aby uczniowie wybrali jeden z wymienionych obiektów i pozostając nadal w tych samych zespołach, opracowali w dowolnej formie propozycję jego ochrony. Po prezentacji efektów pracy przez liderów grup N. zapowiada, że w najbliższym czasie wybiorą się na wycieczkę do prezentowanych przez nich obiektów przyrodniczych. N. w trakcie pogadanki wskazuje potrzebę ochrony przyrody zarówno obiektów przyrody ożywionej, jak i nieożywionej. Pyta uczniów, czy byli w parku narodowym. Jeśli tak, to czy wiedzą: Jak się należy zachować na jego terenie? Co to są szlaki turystyczne i o czym informuje ich kolor? Czerwony szlak to szlak główny (np. Główny Szlak Beskidzki, Szlak Orlich Gniazd), poprowadzony najczęściej przez najciekawsze krajobrazowo i przyrodniczo miejsca danego regionu. Niebieskim kolorem są znaczone szlaki dalekobieżne (łączą odległe miejsca). Szlak żółty to zwykle krótki szlak łącznikowy; zielony doprowadza do charakterystycznych, ciekawych miejsc; czarny to krótki szlak dojściowy. Kolory szlaków nie mają związku z ich trudnością dla turysty pieszego. Inaczej jest z kolorami szlaków narciarskich kolor oznacza stopień trudności trasy. Informacje na temat regulaminu dla turystów odwiedzających park narodowy można znaleźć na stronie każdego parku narodowego. Każdy park narodowy ma swoje specyficzne przepisy, np. w Babiogórskim Parku Narodowym ze względu na ochronę roślin nie wolno jeździć na nartach, a po Parku Narodowym Bory Tucholskie wolno przemieszczać się na nartach biegowych i dopuszcza się w wielu miejscach Scenariusze lekcji. Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 127

128 zbiór jagód i grzybów jadalnych nieobjętych ochroną. W regulaminach parków narodowych mających w swoich granicach jeziora, np. w Wigierskim Parku Narodowym, sporo miejsca poświęca się sposobom korzystania z wód i wędkarstwu, w regulaminach parków położonych w górach więcej miejsca zajmują przepisy związane z poruszaniem się po szlakach, zwłaszcza dla grup zorganizowanych. Najważniejsze zasady korzystania z parków narodowych: 1. Należy się poruszać tylko po wyznaczonych szlakach turystycznych, ścieżkach przyrodniczych, rowerem, na nartach, konno tylko jeśli są wyznaczone specjalne szlaki lub po drogach publicznych. 2. Nie wolno niszczyć ani zbierać roślin, a w większości parków owoców runa leśnego. 3. Nie wolno chwytać ani płoszyć zwierząt; nie wolno zbierać skał ani minerałów. 4. Nie wolno hałasować. 5. Do większości parków narodowych zakazuje się wprowadzania psów. 6. Nie wolno biwakować i palić ognisk, chyba że są do tego celów wyznaczone specjalne miejsca. 7. Śmieci należy zabierać ze sobą lub zostawiać w wyznaczonych miejscach w schroniskach, lub w śmietnikach przy miejscach wyznaczonych na biwak. Faza podsumowująca 3. N. sprawdza, czy osiągnął cele lekcji uczniowie wykonują polecania w karcie pracy nr 51, a następnie N. zadaje pytania: Jakie są prawne formy ochrony przyrody stosowane w Polsce? Jak się nazywają najbliżej położone od szkoły: park narodowy, park krajobrazowy, pomnik przyrody, rezerwat, inne obiekty lub obszary chronione? Czy możesz je wskazać na mapie. Dlaczego przyrodę należy chronić? Jak może chronić przyrodę uczeń klasy 4? Czy możesz wskazać obiekt w pobliżu szkoły, który powinien być chroniony? Dlaczego? 4. N. ocenia i nagradza ocenami uczniów aktywnych i zadaje pracę domową: Przygotuj się do dyskusji na tematy: 1. Czy turystyka może mieć negatywny wpływ na obiekty przyrodnicze i zabytki kultury? 2. Czy wejścia na tereny parków narodowych, rezerwatów, zabytków powinny być ograniczane? Lekcja 52 Dbam o piękno przyrody i kultury Cele lekcji podaje nazwy i wskazuje obiekty zabytkowe w najbliższej okolicy; uzasadnia potrzebę ochrony obiektów zabytkowych w najbliższej okolicy; opisuje zajęcia ludności, tradycje i kulturę swojej małej ojczyzny; podaje przykłady działań chroniących zasoby naszej planety; wymienia kilka powodów, dla których należy dbać o nasze dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. Utrwalamy pojęcia Formy ochrony przyrody: parki narodowe, rezerwaty przyrody; pomniki przyrody; ochrona roślin, zwierząt i grzybów; mała ojczyzna. Pytamy Jakie są prawne formy ochrony przyrody stosowane w Polsce? Jakie są obszary chronione i pomniki przyrody w najbliższej okolicy? Dlaczego przyrodę należy chronić? Jak możne chronić przyrodę uczeń klasy 4? Wprowadzamy Pojęcia: kultura, zabytki kultury, dziedzictwo kulturowe. Metody i formy pracy burza mózgów, dyskusja, pogadanka, praca z tekstem, praca w parach, praca z różnymi źródłami informacji Środki dydaktyczne podręcznik, foldery reklamujące zabytki w najbliższej okolicy, przewodniki po regionie, mapy turystyczne; zdjęcia obiektów zabytkowych z najbliższej okolicy (prezentacja przygotowana przez nauczyciela), karteczki samoprzylepne, karta pracy nr Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

129 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania VII minut Komentarz merytoryczny Podczas lekcji należy wyjaśnić, co to znaczy: zabytek kultury. W trakcie pogadanki ustalić z uczniami, jakie zabytki kultury należy chronić w najbliższej okolicy z podaniem uzasadnienia. Uczniowie, na podstawie podręcznika (temat 7.5) i własnych obserwacji podają przykłady ochrony zasobów przyrody, np. wody, drzewa, lasy. Wskazują możliwości oszczędzania energii elektrycznej. Należy przypomnieć uczniom, co stanowi dla nich ich małą ojczyznę. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. sprawdza poziom wiedzy i ukształtowanych umiejętności z poprzedniej lekcji, zadając pytania: Jakie są prawne formy ochrony przyrody stosowane w Polsce? Jakie są obszary chronione i pomniki przyrody w najbliższej okolicy? Dlaczego przyrodę należy chronić? Jak wy możecie chronić przyrodę? 2. N. nawiązuje do pracy domowej i podejmuje dyskusję na temat: Czy turystyka może mieć negatywny wpływ na obiekty przyrodnicze i zabytki kultury? Czy wejścia na tereny parków narodowych, rezerwatów, zabytków powinny być ograniczane? N. najbardziej aktywnych uczniów nagradza ocenami. Podaje temat nowej lekcji. Faza wykonawcza 3. N. prosi uczniów o przypomnienie, dlaczego należy chronić przyrodę. Po wypowiedziach uczniów odsyła ich do tekstu w podręczniku Przyroda naszym bogactwem. Chętny uczeń odczytuje głośno wskazany fragment tekstu. N. zwraca uczniom uwagę na piękno przyrody i na to, że człowiek czerpie pomysły na udoskonalenia i wynalazki, podglądając przyrodę. Uczniowie wykonują polecenie 1 z karty pracy N. uświadamia dzieciom, że życie na Ziemi byłoby niemożliwe bez wody; bez prądu żaden sprzęt (komputer, telefon, lodówka, pralka itd.) nie mógłby funkcjonować, dlatego zasoby przyrody należy chronić. N. podejmuje dyskusję na temat ochrony wody oraz paliw kopalnych. Uczniowie analizują tekst w podręczniku Jak oszczędzać wodę? i Jak oszczędzać energię elektryczną? N. prosi uczniów, aby zastanowili się, czy przestrzegają na co dzień podanych w tekście zasad. Uczniowie składają przyrzeczenie, że od dzisiaj te zasady wprowadzą w życie. Uczniowie wykonują polecenie 2 i 3 w karcie pracy. 5. N. stosując np. technikę słoneczko prosi uczniów o zapisanie na otrzymanej karteczce samoprzylepnej jednego skojarzenia związanego z pojęciem zabytek kultury. N. rysuje na tablicy kółko i wpisuje w nim pojęcie zabytek kultury. Uczniowie przypinają swoje karteczki ze skojarzeniami wokół kółka. Jeśli skojarzenie się powtarza, wówczas promień słoneczka się wydłuża, jeśli jest nowe należy utworzyć nowy promień. zabytek kultury N. na podstawie skojarzeń uczniów uściśla pojęcie zabytek kultury. W ten sposób, wspólnie z uczniami, tworzy definicję pojęcia. Dla porównania może przeczytać definicję terminu np. z encyklopedii. Scenariusze lekcji. Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 129

130 Zabytek w języku potocznym jest to każdy wytwór działalności człowieka będący świadectwem minionej epoki (pamiątką przeszłości), mający wartość historyczną, artystyczną lub naukową, przy czym kryterium czasu powstania, choć najważniejsze, nie przesądza o zdefiniowaniu zabytku. 6. N. zadaje pytanie: Czy składniki przyrody są zabytkami kultury? Powraca do utworzonej wcześniej definicji. Następnie zachęca uczniów do wskazania zabytków kultury znajdujących się w najbliższej okolicy. Propozycje uczniów zapisuje na tablicy, po czym prezentuje zdjęcia zabytkowych obiektów; uzasadnia, dlaczego są to zabytki kultury. 7. N. zadaje pytanie: Jaki obiekt znajdujący się w najbliższej okolicy może być według was zabytkiem kultury? Uczniowie korzystają z przewodników po regionie, map turystycznych i folderów i pracując w parach, przygotowują swoją propozycję wraz z uzasadnieniem i prezentują ją na forum klasy. Uczniowie także, jeżeli jest taka możliwość w klasie, mogą korzystać z internetu i przedstawić wyniki swojej pracy w postaci prezentacji na rzutniku multimedialnym lub tablicy interaktywnej. 8. N. na zakończenie tej części lekcji rozmawia z uczniami na temat krajobrazu najbliższej okolicy pod kątem piękna przyrody i dziedzictwa kulturowego. Uświadamia im, co znaczy pojęcie mała ojczyzna. Zachęca uczniów do podania przykładów, co dla nich jest taką małą ojczyzną (miejsce zamieszkania? najbliższa okolica? dzielnica?). Rozmawia z nimi na temat zajęć ludności, tradycji i kultury ich małej ojczyzny. Uczniowie wykonują polecenie 4 w karcie pracy. Faza podsumowująca 9. N. sprawdza, czy cele lekcji zostały osiągnięte, kierując do uczniów pytania i polecenia: Podaj nazwy obiektów zabytkowych w najbliższej okolicy. Uzasadnij potrzebę ochrony obiektów zabytkowych w najbliższej okolicy. Jakie są zajęcia ludności, tradycje i kulturę twojej małej ojczyzny? Podaj przykłady działań chroniących zasoby naszej planety. Wymień kilka powodów, dla których należy dbać o nasze dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. 10. N. zadaje pracę domową: Przygotuj prezentację o wybranym przez siebie obiekcie zabytkowym znajdującym się w najbliższej okolicy, który powinien, według ciebie, podlegać ochronie. Dla chętnych (jeśli to zadanie nie było polecane na lekcji 50): Przygotuj plakat na temat: Moja mała ojczyzna. Lekcja 53/54 Planuję wycieczkę do ciekawych krajobrazowo miejsc w najbliższej okolicy Cele lekcji planuje wycieczkę do ciekawych krajobrazowo miejsc w najbliższej okolicy; szuka w różnych źródłach informacji o najbliższej okolicy; wymienia ciekawe krajobrazowo miejsca w najbliższej okolicy; planuje i przygotowuje prezentację o najbliższej okolicy; uzasadnia, że wybrane w prezentacji obiekty stanowią jego małą ojczyznę. Utrwalamy Zabytki kultury, dziedzictwo narodowe, mała ojczyzna. Pytamy Jakie obiekty zabytkowe znajdują się w najbliższej okolicy? Dlaczego należy chronić obiekty zabytkowe? Jakie są zajęcia ludności, tradycje i kulturę twojej małej ojczyzny? Jak chronisz zasoby naszej planety? Dlaczego należy dbać o nasze dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe? Wprowadzamy Umiejętność komunikacji, czytania tekstu ze zrozumieniem, czytanie mapy. Metody i formy pracy burza mózgów, dyskusja, praca z planem lub mapą Środki dydaktyczne mapa topograficzna najbliższej okolicy, przewodniki i informatory turystyczne, przewodniki do oznaczania roślin, atlasy ptaków, owadów, lupa, kompas, taśma miernicza, lornetka, karta pracy 53/ Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

131 Odniesienie do podstawy programowej Czas trwania VII. 9; VII minut Komentarz merytoryczny Podczas tej i następnej lekcji można podsumować i utrwalić wiadomości i umiejętności wszystkich działów. Na wstępie należy wyjaśnić, jak planować wycieczkę, jaka jest rola planowania pozwala ono przygotować i zgromadzić pomoce (mapy, plany, lornetki, kompas, notesy) niezbędne podczas wyjścia w teren. Ważne jest też przypomnienie uczniom, jak dokumentować obserwowane obiekty, krajobraz i wskazać rolę dokumentacji. Należy uświadomić uczniowi, że może prawidłowo ocenić krajobraz pod względem jego piękna oraz zachowania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wtedy, gdy ma obraz jego całości. Podczas wycieczki warto poprosić uczniów o opis krajobrazów, które mijają. Powinni wskazać składniki przyrody (ożywionej i nieożywionej) i składniki antropogeniczne. Można nawiązać do zmian krajobrazu w zależności od pory roku itp. Temat warto realizować na co najmniej dwóch jednostkach lekcyjnych, zwłaszcza, że jest to sprzyjający okres zbliżającego się końca roku szkolnego. Lekcje można przygotować wspólnie z nauczycielem historii lub języka polskiego i połączyć je międzyprzedmiotowo (wówczas czas przygotowania wycieczki to 45 minut, a wyjście w teren 90 minut). Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. omawia zasady planowania i organizowania zajęć terenowych: 1. Określenie celu wycieczki. 2. Podanie czasu trwania wycieczki. 3. Wyznaczenie trasy marszu. 4. Wskazanie obiektów obserwacji i zwiedzania. Takie założenia ma wycieczka kilkugodzinna. Przy całodniowych i dłuższych wycieczkach należy uwzględnić: miejsca postoju autokaru, posiłki, toaletę, noclegi, bilety wstępu do obiektów zabytkowych, wynagrodzenie dla przewodnika itp. i na tej podstawie sporządzić kosztorys i harmonogram. N. tłumaczy, czym jest kosztorys i harmonogram, oraz po co się je tworzy nawet dla krótkich wycieczek. Faza wykonawcza 2. N. informuje uczniów o przebiegu tej i następnej lekcji: lekcja 53. planowanie wycieczki po najbliższej okolicy, lekcja 54. wyjście w teren. N. podaje cel wycieczki: Zmiany w krajobrazie najbliższej okolicy. Określa czas jej trwania: 2 godziny. Pozostałe punkty realizują uczniowie (wyznaczenie trasy marszu, wskazanie obiektów obserwacji i zwiedzania). N. dzieli uczniów na cztery zespoły, rozdaje mapy topograficzne, przewodniki po regionie, informatory turystyczne. Każda grupa przygotowuje trasę marszu, podaje czas marszu, wymienia obiekty, które będą zwiedzane, czas na odpoczynek, godzinę powrotu. Ciekawe miejsca, które zdaniem grupy należy odwiedzić, uczniowie charakteryzują w kilku zdaniach. Następnie wykonują polecenia 1 i 2 w karcie pracy nr 53/54. Liderzy grup prezentują efekty pracy, po czym następuje wybór najciekawszej trasy. Na kolejnej lekcji lub lekcjach wycieczka odbywa się zgodnie z planem grupy, której projekt został wybrany. W terenie uczniowie konfrontują informacje z mapy z rzeczywistością, sprawdzają słuszność swoich założeń. Obserwacje w terenie notują zgodnie z poleceniami 3, 4 i 5 w karcie pracy. Faza podsumowująca 3. N. powinien przed wycieczką sprawdzić opracowaną trasę, ocenić możliwości fizyczne uczniów podczas planowanego marszu. Po wycieczce powinno nastąpić podsumowanie pracy poszczególnych grup i poprawność wypełnionych kart pracy. Uczniowie oceniają krajobraz okolicy, wykonując polecenie 6 w karcie pracy 53/54. Scenariusze lekcji. Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 131

132 Lekcja 55 Powtórzenie wiadomości z działu 7 Cele lekcji Utrwalenie wiedzy oraz sprawdzenie umiejętności ukształtowanych w czasie lekcji w dziale 7. Utrwalamy Krajobraz antropogeniczny, obiekt zabytkowy, formy ochrony przyrody. Pytamy Jakie znasz naturalne składniki krajobrazu? Co to są antropogeniczne składniki krajobrazu? Jakie obiekty przyrodnicze podlegają ochronie w Polsce? Jakie obiekty podlegają ochronie prawnej w najbliższej okolicy? Co to są obiekty kulturowe? Co ciekawego znajduje się w najbliższej okolicy szkoły? Wprowadzamy Umiejętność komunikacji (odpowiedzi na pytania, współpracy, prezentacji). Metody i formy pracy burza mózgów, dyskusja, praca z tekstem Środki dydaktyczne mapa Polski; mapa topograficzna najbliższej okolicy, wypełniona przez uczniów podczas wycieczki karta pracy nr 53/54; tematy lekcji działu 7 zapisane na osobnych kartkach, karta pracy nr 55 VII Odniesienie do podstawy programowej 45 minut Czas trwania Komentarz merytoryczny Ocena wypełnionych kart pracy przez uczniów podczas wycieczki, która odbyła się na poprzednich lekcjach daje możliwość podsumowania wiadomości oraz sprawdzenia umiejętności ukształtowanych przez uczniów podczas całego roku. W końcowej części lekcji należy podkreślić, jak ważne są obserwacje podczas wycieczek oraz prowadzenie doświadczeń w zdobywaniu wiedzy o przyrodzie. Na przykład poczynione i udokumentowane obserwacje są pomocne podczas opisu krajobrazu najbliższej okolicy i jego oceny. Można też nawiązać do składników pogody, opisu pogody w dniu lekcji i zmian krajobrazu w zależności od pory roku. Przebieg lekcji Faza wstępna 1. N. podsumowuje aktywność, zachowanie i zaangażowanie uczniów podczas wycieczki. Poszczególne zespoły prezentują zapisy w karcie pracy, a pozostali uczniowie wraz z N. oceniają ich poprawność. N. prosi chętną osobę do wskazania na mapie Polski miejsca, w którym odbyła się wycieczka. Nawiązując do nazwy miejscowości, prosi o podanie historii, legend związanych z jej pochodzeniem. N. może zaproponować zabawę, podczas której uczniowie opisują (nie wymieniając ich nazwy) ciekawe miejsca w najbliższej okolicy, które odwiedzili podczas wycieczki. Pozostali uczniowie, na podstawie opisu, podają jego nazwę. 132 Przewodnik metodyczny dla nauczyciela

133 Faza wykonawcza 2. N. przypina do tablicy kartki z tematami lekcji działu 7: 7.1 Składniki krajobrazu 7.2 Współczesny krajobraz 7.3 Krajobraz najbliższej okolicy 7.4 Przyroda pod ochroną 7.5 Dbam o piękno przyrody i kultury Dzieli uczniów w 5 grup i przydziela jeden z pięciu tematów wypisanych na tablicy. Przydział tematów może się odbyć w drodze losowania. N. wyjaśnia, że zadaniem grup jest przypomnienie najważniejszych informacji zawartych w przydzielonym temacie (np. na podstawie tekstu W skrócie w podręczniku temat Podsumowanie działu 7) i odszukanie odpowiednich informacji w kartach pracy nr 53/54 wypełnionych w czasie wycieczki. Podczas prezentacji efektów pracy grupy liderzy odczytują przygotowane informacje z przydzielonego tematu i odnoszą je do najbliższej okolicy. Faza podsumowująca 3. N. na zakończenie lekcji uczniowie rozwiązują logogryf umieszczony w karcie pracy nr 55. Hasło logogryfu to Moja mała ojczyzna. N. prowadzi rozmowę z uczniami na temat małej ojczyzny. Uświadamia im, że małą ojczyzną dla każdego może być zupełnie inny obszar, ale zawsze będzie to obszar bliski sercu, o którym myśli z radością i miłością. N. podsumowując pracę uczniów wyjaśnia, że w klasie 5. będą uczestniczyć w lekcjach nowych przedmiotów biologii i geografii. Wiadomości i umiejętności zdobyte w klasie 4. na lekcjach przyrody z pewnością będą bardzo przydatne. Scenariusze lekcji. Dział 7. Działalność człowieka a środowisko 133

134 Karta pracy nr 1 Poznaję przyrodę Imię i nazwisko Klasa Data 1. Napisz, w jaki sposób można poznawać najbliższe otoczenie. 2. Przekreśl ikony oznaczające zmysły, których nie wolno używać do badania przedstawionych kolejno zjawisk lub elementów przyrody. a) b) c) d) 3. Na podstawie wykonanego w zespołach ćwiczenia Zmysły zapisz, co znajduje się w każdym z pudełek. Które zmysły pomogły to ustalić w każdym przypadku? nr 1 nr 2 nr 3 nr Karta pracy nr 1. Poznaję przyrodę (temat 1.1)

135 Karta pracy nr 2 Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody Klasa Imię i nazwisko Data 1. Uzupełnij tabelę. Wymień przyrządy ułatwiające poznawanie przyrody i określ ich zastosowanie. Lp. Przyrząd Zastosowanie Napisz, jakich przyrządów można użyć do przeprowadzenia obserwacji przyrodniczej obiektów przedstawionych na zdjęciach. Ślimak winniczek Powiększony obraz skórki cebuli Sarna europejska 3. Wymień dwa źródła wiedzy o przyrodzie i napisz, jakie jest ich znaczenie w poznawaniu przyrody. Karta pracy nr 2. Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody (temat 1.2) 135

136 Karta pracy nr 3 Moje pierwsze obserwacje Imię i nazwisko Klasa Data 1. Wypisz skojarzenia z wyrazem obserwacja. Najpierw samodzielnie zapisz trzy skojarzenia. Następnie w parach, a potem w zespołach czteroosobowych, uzupełnijcie rysunek nowymi wyrazami. W zespołach ułóżcie i zapiszcie definicję obserwacji, np. korzystając ze słownika języka polskiego, oraz najczęściej pojawiających się skojarzeń do tego wyrazu. Obserwacja Obserwacja to 2. Zapisz, co możesz obserwować wokół szkoły. Szkoła 3. Załóż hodowlę fasoli i rób codziennie notatki ze swoich obserwacji. Dzienniczek rozwoju fasoli Data Godzina Spostrzeżenia (zaobserwowane zmiany w wyglądzie nasion i rozwijającej się rośliny) 136 Karta pracy nr 3. Moje pierwsze obserwacje (temat 1.3)

137 Karta pracy nr 4 Moje pierwsze doświadczenia Imię i nazwisko Klasa Data 1. Uzupełnij tabelę. Wstaw znak x w odpowiedniej rubryce zgodnie z tym, jak odczuwasz intensywność zapachu kawy (po przeprowadzonym w klasie doświadczeniu), a potem zapisz wniosek. Zespół Intensywny zapach Umiarkowany/średnio wyczuwalny zapach Słaby zapach Wniosek: 2. Wykonaj doświadczenie, dzięki któremu dowiesz się, co się stanie, gdy sodę oczyszczoną polejesz octem. Potrzebne materiały: duża miska, żółty piasek, mała pusta butelka, np. po wodzie mineralnej, soda oczyszczona, ocet, czerwony atrament lub barwnik spożywczy. Opis czynności: Do butelki nasyp pół torebki sody oczyszczonej. Ustaw butelkę w misce i obsyp ją piaskiem, ale otwór butelki pozostaw nad powierzchnią. Do octu dodaj czerwony barwnik i wlej do zakopanej butelki. Obserwuj, co będzie się wydobywać z butelki. Zapisz obserwacje. Obserwacje: Wniosek (wykreśl wyrazy tak, aby wniosek był poprawny): Po zmieszaniu sody oczyszczonej / piasku z wodą / octem wytwarza się piana / sól. 3. Sprawdź, czy wynik doświadczenia opisanego w podręczniku Krok po kroku Jak przeprowadzać doświadczenie? (temat 1.3) jest zgodny z uzyskanym przez ciebie. W tym celu wykonaj to doświadczenie samodzielnie. Pytanie badawcze: Czy rodzynki włożone do wody zmieniają swój wygląd? Hipotezy badawcze: 1) rodzynki pod wpływem wody zmienią wygląd; 2) rodzynki pozostawione w wodzie nie zmienią wyglądu. Potrzebne materiały: pojemnik z wodą, pojemnik bez wody, rodzynki ok. 20 sztuk. Przebieg doświadczenia: połowę rodzynek włóż do pojemnika z wodą (to twoja próba badawcza), pozostałe do pojemnika bez wody (to twoja próba kontrolna). Odstaw pojemniki na ok. 30 minut. Obserwacje: Rodzynki zanurzone w wodzie Rodzynki bez wody Wniosek: Napisz, która hipoteza się potwierdziła. Potwierdziła się hipoteza nr Karta pracy nr 4. Moje pierwsze doświadczenia (temat 1.3) 137

138 Karta pracy nr 4 Moje pierwsze doświadczenia Klasa Imię i nazwisko Data 1. Przeczytaj krótkie opisy i zastanów się, które zdjęcie przedstawia obserwację, a które doświadczenie. Podpisz odpowiednio zdjęcia doświadczenie, obserwacja. Bartek jest ciekawy, jak wyglądają pływające po jeziorze łabędzie. Kasia jest ciekawa, co się stanie, gdy do wody zabarwionej na niebiesko doleje wodę zabarwioną na żółto. 2. Przyporządkuj do każdego zdjęcia przyrząd, który pomoże Bartkowi i Kasi (z opisów w zadaniu 1) przeprowadzić obserwację i doświadczenie we właściwy sposób (połącz linią). 3. Przyporządkuj zmysły, których najlepiej użyć do badania przedstawionych obiektów lub zjawisk (połącz je linią). 138 Karta pracy nr 4. Moje pierwsze doświadczenia (temat 1.3)

139 Karta pracy nr 5 Powtórzenie wiadomości z działu 1 Klasa Imię i nazwisko Data 1. Wykonaj doświadczenie. Pytanie badawcze: Jak woda z solą wpływa na cebulę? Hipotezy badawcze: 1) Woda z solą wpływa na cebulę. 2) Potrzebne materiały: dwie małe cebule, dwa słoiki, woda, 2 łyżeczki soli kuchennej. Przebieg doświadczenia: Wypełnij obydwa słoiki wodą do 1/3 wysokości, do jednego wsyp sól i wymieszaj. Oznacz próbę kontrolną (słoik z czystą wodą) i próbę badawczą (słoik z wodą słoną). Włóż do każdego słoika cebulę i odstaw na parapet. Obserwuj codziennie zmiany. Obserwacje: Wniosek: 2. Wpisz odgadnięte wyrazy do diagramu. Odczytaj hasło i wyjaśnij jego znaczenie. 1. Przyrząd do obserwacji małych organizmów, np. na trawie. 2. Jest to jedna z metod poznawania przyrody; polega na uważnym przyglądaniu się czemuś w określonym celu. 3. Zmysł, który umożliwia obserwację składników przyrody, np. barw. 4. Jedno ze źródeł informacji; udzielają go specjaliści z danej dziedziny. 5. Wskazówki, dzięki którym możemy poprawnie wykonywać ćwiczenia. 6. Przyrząd do wyznaczania kierunków w terenie. 7. Zmysł, który umożliwia rozpoznanie kształtu różnych obiektów. 8. Jest to zmysł, z którego należy ostrożnie korzystać. Czujesz go językiem Hasło: Wyjaśnienie hasła: Karta pracy nr 5. Powtórzenie wiadomości z działu 1 (temat 1.4) 139

140 Karta pracy nr 6 Czym jest widnokrąg? Imię i nazwisko Klasa Data 1. Wymień składniki przyrody zaobserwowane w okolicy szkoły. 2. Wyobraź sobie, że jesteś pasażerem helikoptera i prowadzisz obserwacje, kiedy helikopter wznosi się w górę. Odpowiedz na pytania. a) Co możesz zaobserwować, kiedy helikopter wzniesie się na około 10 metrów w górę? b) Co widzisz, kiedy helikopter wzniesie się wysoko ponad zabudowania, np. na 3040 m? 3. Ponumeruj zdjęcia (14), zaczynając od tego, na którym obserwowany widnokrąg jest najmniejszy. Numerem 4 oznacz widnokrąg największy. Uzupełnij zdanie, skorzystaj z podanych propozycji. Im jest obserwator, tym widnokrąg jest wyżej niżej większy mniejszy 4. Napisz, co utrudniało ci obserwację widnokręgu podczas lekcji w terenie. 5. Jak sądzisz, czy widnokrąg istnieje w rzeczywistości? Uzasadnij swoją odpowiedź. 140 Karta pracy nr 6. Czym jest widnokrąg? (temat 2.1)

141 Karta pracy nr 7 Poznaję kierunki geograficzne Klasa Imię i nazwisko Data 1. Ustal, w jakiej kolejności powinno się wykonywać podane czynności, aby poprawnie wyznaczyć kierunki geograficzne na widnokręgu, używając kompasu. Wpisz w okna odpowiednie numery. Ułóż kompas poziomo i zwolnij zacisk igły magnetycznej, jeśli kompas ma taki zacisk. Obróć kompas tak, aby specjalnie oznaczona część igły magnetycznej pokryła się z punktem na tarczy z literą N. Sprawdź, czy w pobliżu nie ma magnesów ani innych metalowych przedmiotów. Spójrz na widnokrąg w miejsce, które wskazuje oznaczona część igły kompasu jest to kierunek północny (N). Odczytaj z kompasu pozostałe kierunki geograficzne (S, W, E) i spójrz na widnokrąg w każdym z tych kierunków. 2. Narysuj zarys swojej ławki w klasie i wyznacz kierunki geograficzne z tego miejsca za pomocą kompasu. Zaznacz je strzałkami na rysunku i podpisz pełnymi nazwami polskimi oraz skrótami międzynarodowymi. Pamiętaj, że wyznaczając kierunki geograficzne za pomocą kompasu, należy oddalić się od metalowych przedmiotów. 3. Na podstawie różnych źródeł informacji napisz, jak dawniej marynarze orientowali się w swoim położeniu na morzu. 4. Korzystając ze zdobytych wiadomości (podręcznik, temat 2.2), zaznacz obok zdjęć główne kierunki geograficzne. a) b) Karta pracy nr 7. Poznaję kierunki geograficzne (temat 2.2) 141

142 Karta pracy nr 8 Wędrówka Słońca nad widnokręgiem Klasa Imię i nazwisko Data 1. Ilustracja pokazuje pozorną wędrówkę Słońca w pierwszych dniach kalendarzowych pór roku. Podpisz poszczególne rysunki, wpisując w odpowiednie miejsca nazwy pór roku oraz daty ich rozpoczęcia. Wykonaj obserwację cienia rzucanego przez to samo drzewo w ciągu roku i zapisz wnioski dotyczące długości cienia, odpowiadając na pytanie: Kiedy cień jest najdłuższy, kiedy najkrótszy, a kiedy cienie są równej długości? Wnioski: 2. Na podstawie własnych obserwacji i prezentacji dotyczącej drogi Słońca nad widnokręgiem w ciągu roku sformułuj wnioski dotyczące długości drogi Słońca nad widnokręgiem. 3. Zapisz wnioski z obserwacji cienia rzucanego przez przedmioty w ciągu doby. Otocz pętlami poprawne informacje w prawej kolumnie tabeli. Pora dnia Długość cienia rano w południe słoneczne po południu długi / krótki długi / krótki długi / krótki Wniosek: 142 Karta pracy nr 8. Wędrówka Słońca nad widnokręgiem (temat 2.3)

143 Karta pracy nr 9 Poznaję plan i mapę Imię i nazwisko Klasa Data 1. Narysuj plan dowolnego przedmiotu. Skorzystaj z opisu umieszczonego w podręczniku Krok po kroku Jak narysować plan przedmiotu? (temat 2.3). 2. Napisz, jakie czynności należy kolejno wykonać, aby narysować plan klasy. 3. Skreśl w poniższym zdaniu niepotrzebny wyraz, tak aby podana informacja była prawdziwa. Na mapach obraz Ziemi jest znacznie bardziej pomniejszony/powiększony niż na planach. 4. Narysuj trzy wybrane znaki topograficzne znajdujące się w legendzie mapy i napisz, co one oznaczają. Karta pracy nr 9. Poznaję plan i mapę (temat 2.4) 143

144 Karta pracy nr 10 Elementy mapy Imię i nazwisko Klasa Data Opracuj trasę dwudniowej wycieczki w Karkonosze, korzystając z dostępnych map. Dzień pierwszy: zwiedzanie obiektów turystycznych na trasie podróży. Dzień drugi: piesza wycieczka szlakiem turystycznym na Śnieżkę. 1. Zlokalizuj i określ położenie Karkonoszy na mapie Polski w atlasie lub na ściennej mapie Polski. 2. Na podstawie mapy samochodowej zaplanuj, gdzie można przenocować oraz jakie miejsca zwiedzić pierwszego dnia w okolicy Szklarskiej Poręby (znajdź w dostępnych źródłach informacje o dwóch lub trzech miejscach, które warto zwiedzić). 3. Na podstawie mapy turystycznej zaplanuj wycieczkę pieszą na Śnieżkę szczyt znajdujący się w Karkonoszach. Podaj trzy miejsca warte obejrzenia w trakcie tej wycieczki. Śnieżka widziana spod Równi pod Śnieżką 4. Znajdź w różnych źródłach informacji, na którym szlaku znajdują się skałki przedstawione na poniższych fotografiach. Czy możesz obok nich przeprowadzić trasę marszu na Śnieżkę? Skałki Trzy Świnki w Sudetach Skałki Końskie Łby w Sudetach 144 Karta pracy nr 10. Elementy mapy (temat 2.5)

145 Karta pracy nr 11 Jak korzystać z map? Imię i nazwisko Klasa Data 1. Dokończ zdanie. Zorientować mapę, to znaczy 2. Podpisz ilustracje. Która z nich przedstawia orientowanie mapy za pomocą kompasu, a która za pomocą obiektów w terenie? Orientowanie mapy za pomocą: 3. Dokończ zdanie. Szkic jest to 4. Wykonaj schematyczny szkic drogi z twojego domu do domu kolegi lub koleżanki. Skorzystaj z instrukcji Krok po kroku Jak narysować i opisać szkic drogi z domu do szkoły? znajdującej się w podręczniku (temat 2.6). Karta pracy nr 11. Jak korzystać z map? (temat 2.6) 145

146 Karta pracy nr 12 Powtórzenie wiadomości z działu 2 Klasa Imię i nazwisko Data 1. Polecenia dla grup i miejsce na notatki. Grupa 1. a) Wyjaśnij pojęcie widnokrąg. Wskaż widnokrąg. b) Jakie obserwacje można prowadzić na widnokręgu? c) Jakie przyrządy pomagają w obserwacji widnokręgu? Grupa 2. a) Jak wyznaczamy kierunki geograficzne na widnokręgu? b) Wskaż główne kierunki geograficzne na widnokręgu. Grupa 3. a) Omów miejsce wschodu, górowania i zachodu Słońca na widnokręgu. b) Wskaż na widnokręgu miejsca wschodu i zachodu Słońca. Grupa 4. a) Jak należy prawidłowo czytać mapę? b) Omów zasady orientacji mapy w terenie. Grupa 5. a) Jaka jest różnica między planem, mapą a szkicem? b) Co to jest legenda mapy? c) Jakie są rodzaje znaków topograficznych? Notatki ucznia Widnokrąg Główne kierunki geograficzne: Wschód Słońca Zachód Słońca Górowanie Słońca Plan Mapa 2. Wypełnij diagram i odczytaj hasło. Wyjaśnij ustnie, co ono oznacza. 1. Przyrząd pomocny w obserwacjach widnokręgu. 2. Kierunek geograficzny wskazany przez najkrótszy cień gnomonu. 3. Kierunek, który masz po prawej ręce, gdy stoisz w południe twarzą do Słońca. 4. Moment, w którym Słońce w czasie swojej wędrówki jest najwyżej nad widnokręgiem. 5. Obraz obiektu lub niewielkiego obszaru powierzchni Ziemi widzianego z góry. 6. Może być np. ścienna, turystyczna lub samochodowa Hasło: Karta pracy nr 12. Powtórzenie wiadomości z działu 2 (temat 2.7)

147 Karta pracy nr 13 Pogoda i jej składniki Imię i nazwisko Klasa Data 1. Jaka jest temperatura powietrza? Połącz zdjęcia z odpowiednimi wartościami temperatury powietrza. 12 C 30 C 8 C 2. Zaznacz te sytuacje, w których warto sprawdzić, jaka jest temperatura powietrza. a) Tego dnia, kiedy w szkole jest sprawdzian z matematyki. b) Tego dnia, gdy idę z klasą na wycieczkę do zoo. c) W tym dniu, kiedy jest turniej piłkarski na szkolnym boisku. d) Wtedy, gdy mam urodziny i idę z rodzicami do kina. e) Tego dnia, kiedy wybieram się z koleżankami i kolegami na piknik do parku. 3. Przedstaw za pomocą symbolicznych rysunków dzisiejszą pogodę. Skorzystaj z informacji w podręczniku oraz w internecie. Użyj zamieszczonych w podręczniku znaków umownych (temat 3.1). Karta pracy nr 13. Pogoda i jej składniki (temat 3.1) 147

148 Karta pracy nr 14 Zachmurzenie. Opady i osady atmosferyczne Klasa Imię i nazwisko Data 1. Wykonaj doświadczenia. Zanim przystąpisz do pracy przeczytaj instrukcje i przygotuj potrzebne materiały. Co wpływa na topnienie lodu? Potrzebne materiały: 3 kostki lodu, 3 małe pojemniki wykonane z takiego samego materiału, np. po serkach homogenizowanych. Przebieg doświadczenia: Do każdego pojemnika włóż kostkę lodu. Pamiętaj, aby kostki lodu były takiej samej wielkości. Pojemniki ustaw w różnych miejscach: 1) na nasłonecznionym parapecie okiennym, 2) w cieniu, 3) w lodówce. Zapisz: Zanotuj czas ustawienia pojemników, a następnie zapisz obserwacje w tabeli. Co się dzieje z kostkami lodu umieszczonymi w poszczególnych miejscach? Miejsce obserwacji Po godzinie Po dwóch godzinach na nasłonecznionym parapecie okiennym w cieniu w lodówce Sformułuj wniosek, odpowiadając na pytanie: Co wpływa na topnienie lodu? Wnioski: Czy można w domu zobaczyć szron? Pytanie badawcze: Czy możesz obserwować szron, kiedy chcesz? Hipotezy badawcze: Potrzebne materiały: lupa, mała plastikowa butelka z zakrętką, woda, lodówka z zamrażalnikiem. Przebieg doświadczenia: Napełnij butelkę do połowy wodą, zakręć ją i wstaw do zamrażalnika lodówki na ok. 3 godziny. Po tym czasie wyjmij butelkę i obserwuj jej powierzchnię. Do obserwacji użyj lupy. Obserwacje: Ścianki butelki pokryły się drobnymi kryształkami Wyjaśnienie zjawiska: Zawarta w powietrzu para wodna skrapla się na zimnej powierzchni butelki. Powierzchnia butelki jest bardzo zimna, więc kropelki skroplonej pary wodnej zamarzają. Tak tworzy się szron. Szron jest atmosferycznym. 148 Karta pracy nr 14. Zachmurzenie. Opady i osady atmosferyczne (temat 3.2)

149 Karta pracy nr 15 Ciśnienie atmosferyczne i wiatr Klasa Imię i nazwisko Data 1. Uzupełnij zdania. Ciśnienie atmosferyczne to Na skutek występowania różnicy ciśnienia atmosferycznego między dwoma obszarami powstaje 2. Narysuj strzałkę z kierunkiem wiatru, który wieje dzisiaj. Poprowadź obserwacje kierunku wiatru jeszcze przez 2 dni. Podpisz rysunki, podając nazwy wiatrów (np. wiatr zachodni, wiatr północno-zachodni) oraz wpisz daty obserwacji. 3. Zapisz w punktach zasady, jak należy się zachować w czasie huraganu. 4. Napisz, czego nie wolno robić podczas burzy. Podczas burzy nie wolno! Podczas burzy nie wolno! Podczas burzy nie wolno! 5. Zaznacz, które zdania są prawdziwe (P), a które są fałszywe (F). 1) Podczas wichury należy szeroko otwierać okna, żeby pokój się przewietrzył. P F 2) W czasie burzy trzeba wyłączać z kontaktu komputer i telewizor. P F 3) Podczas burzy nie wolno chować się pod wysokimi drzewami. P F 4) Silne wiatry mogą niszczyć dachy domów i linie wysokiego napięcia. P F Karta pracy nr 15. Ciśnienie atmosferyczne i wiatr (temat 3.3) 149

150 Karta pracy nr 16 Pogoda w różnych porach roku Klasa Imię i nazwisko Data 1. Wpisz w ramki daty początku kalendarzowych pór roku, a niżej zapisz po 2 dwa zjawiska pogodowe typowe dla danej pory roku w Polsce. Skorzystaj z wyrazów w ramce, możesz użyć też innych określeń. śnieg burza tęcza deszcz zawieja śnieżna szadź mróz grad gołoledź temperatura powietrza powyżej 25 C szron mgła huragan brak zachmurzenia Wiosna: Lato: Jesień: Zima: 2. Napisz, jak chronisz swoje zdrowie i życie w przedstawionych sytuacjach. a) Spędzam czas na plaży. Świeci słońce, panuje upał, jest bardzo wysoka temperatura. W tej sytuacji pamiętam o b) Podczas spaceru w parku zaskoczyła mnie burza. Były grzmoty i widać było błyskawice. Padał ulewny deszcz. W tej sytuacji wiem, że c) Tego dnia rano był silny mróz. Termometr pokazywał temperaturę 10 C. Były obfite opady śniegu. W tej sytuacji przed wyjściem do szkoły 3. Zaprojektuj dwa znaki graficzne do internetowej prognozy pogody: jeden będzie ostrzegał przed huraganem, drugi przed oblodzeniem na drodze. 150 Karta pracy nr 16. Pogoda w różnych porach roku (temat 3.4)

151 Karta pracy nr 17 Powtórzenie wiadomości z działu 3 Klasa Imię i nazwisko Data 1. Wpisz odgadnięte wyrazy do odpowiedniej rubryki diagramu. Za poprawne odpowiedzi otrzymujesz ocenę bardzo dobrą. 1) Przyrząd służący do pomiaru wielkości opadów atmosferycznych. 2) Bardzo silny wiatr wiejący najczęściej wiosną i jesienią. 3) Przyrząd służący do pomiaru kierunku i prędkości wiatru. 4) Zjawisko z silnymi wyładowaniami elektrycznymi występujące najczęściej wiosną i latem. 5) Woda w stałym stanie skupienia. 6) Mierzy się ją termometrem. 7) Jeden z rodzajów opadu Zapisz hasło krzyżówki z oznaczonych okien i na podstawie dostępnych źródeł informacji wyjaśnij jego znaczenie. Hasło: Wyjaśnienie hasła: 3. Na podstawie zamieszczonych map pogody zapisz prognozę pogody dla północno-zachodniej części Polski na sobotę i dla południowo-wschodniej części kraju na niedzielę. Prognoza dla północno-zachodniej części Polski na sobotę: Prognoza dla południowo-wschodniej części Polski na niedzielę: Karta pracy nr 17. Powtórzenie wiadomości z działu 3 (temat 3.5) 151

152 Karta pracy nr 18 Układy narządów człowieka. Układ kostny Klasa Imię i nazwisko Data 1. Połącz nazwę układu narządów z czynnością życiową, za którą ten układ odpowiada. układ pokarmowy układ oddechowy układ rozrodczy oddychanie odżywianie wydawanie na świat potomstwa 2. Podkreśl zdanie, w którym jest opisana jedna z funkcji układu kostnego w organizmie. a) Dostarczanie tlenu do każdej komórki. b) Dostarczanie do każdej komórki składników odżywczych. c) Ochrona mózgu i innych delikatnych narządów wewnętrznych. 3. Wykonaj polecenia. a) Zaznacz na schemacie narządy układu kostnego, których nazwy podano w ramce. czaszka kręgosłup żebra miednica b) Zaznacz na schemacie i podpisz ruchome połączenia kości, czyli stawy (barkowy, biodrowy, kolanowy, łokciowy). 4. Przeprowadź doświadczenie opisane w podręczniku w temacie 4.1 Przekonaj się Jakie znaczenie dla kości mają minerały? Zapisz obserwacje, odpowiadając na pytanie: Co się stało z kością po kąpieli w occie? Obserwacje: Sformułuj wniosek, odpowiadając na pytanie: Jaką właściwość mają kości dzięki minerałom? Wniosek: 152 Karta pracy nr 18. Układy narządów człowieka. Układ kostny (temat 4.1)

153 Karta pracy nr 19 Układ pokarmowy Imię i nazwisko Klasa Data 1. Wśród podanych określeń podkreśl nazwy składników pokarmowych występujących w pożywieniu. żółć witaminy przełyk białka jama ustna sole mineralne zęby tłuszcze żołądek cukry 2. Połącz nazwę składników pokarmowych z funkcją, którą pełnią wskazane składniki w organizmie. białka cukry witaminy sole mineralne tłuszcze dostarczają energii regulują pracę organizmu, np. niektóre z nich wzmacniają odporność stanowią podstawowy budulec organizmu dostarczają energii, umożliwiają wchłanianie niektórych witamin budują kości i zęby, zapewniają prawidłową pracę mięśni 3. Zaznacz na schemacie narządy układu pokarmowego, których nazwy podano w ramce. żołądek wątroba jama ustna jelito cienkie jelito grube 4. Uzupełnij zdania. W jamie ustnej pokarm jest rozdrabniany przez i mieszany ze wytwarzaną przez ślinianki. Przez przełyk pokarm dostaje się do. We wnętrzu jelita cienkiego występują, dzięki którym pokarm jest wchłaniany do krwi. Karta pracy nr 19. Układ pokarmowy (temat 4.2) 153

154 Karta pracy nr 20 Układ oddechowy Imię i nazwisko Klasa Data 1. Zakreśl zdanie prawdziwe. a) Układ oddechowy służy do trawienia spożywanych pokarmów. b) Układ oddechowy służy do wymiany gazowej między środowiskiem a organizmem. c) Układ oddechowy służy do ochrony delikatnych narządów wewnętrznych. 2. Uzupełnij schemat przedstawiający, do czego jest nam potrzebny tlen pobierany wraz z wdychanym powietrzem. KOMÓRKA CIAŁA ze składników pokarmowych wyzwala się energia 3. Uzupełnij zdania. W komórkach ciała ze składników pokarmowych w obecności jest wyzwalana. Potrzebna jest ona do 4. Podpisz na schemacie elementy tworzące układ oddechowy. Skorzystaj z wyrazów w ramce. jama nosowa krtań tchawica oskrzela płuca 5. Wyjaśnij, dlaczego podczas połykania pokarmu nie wolno rozmawiać. 6. Wykreśl z podanych zdań wyrazy zbędne, tak aby informowały one o właściwym zachowaniu. Unikaj / Nie unikaj dymu z papierosów. Regularnie / Sporadycznie uprawiaj sport, najlepiej / nie zawsze na świeżym powietrzu. Pamiętaj / Nie trzeba pamiętać o wietrzeniu swojego pokoju lub klasy. 154 Karta pracy nr 20. Układ oddechowy (temat 4.3)

155 Karta pracy nr 21 Układ krwionośny Imię i nazwisko Klasa Data 1. Uzupełnij tabelę. Zadania układu krwionośnego transport obrona temperatura ciała rany w skórze 2. Podpisz na schemacie tętnicę, naczynia włosowate i żyłę. 3. Uzupełnij zdania. Skorzystaj z określeń podanych w ramce. cienkie grube duża siła krew komórki Tętnice mają grube ściany, ponieważ fala krwi wpływa do nich z serca z Naczynia włosowate mają cienkie ściany, ponieważ przez nie następuje wymiana substancji między, a. W żyłach krew płynie wolno, dlatego ich ściany są niż ściany tętnic. 4. Zmierz swoje tętno zgodnie z opisem doświadczenia w podręczniku Przekonaj się Jak się zmienia tętno pod wpływem wysiłku? (temat 4.4). Wyniki zapisz w tabeli. Badana osoba Tętno (liczba uderzeń w ciągu 1 minuty) przed wysiłkiem po wysiłku Ja Koleżanka/kolega Porównajcie wyniki badania tętna przed wysiłkiem i po wysiłku, a następnie określcie, czy tętno zmieniło się po wysiłku. Jak myślicie, dlaczego tak się dzieje? Skreśl zbędne wyrazy, tak aby zdania były prawdziwe. Jeśli porównujemy tętno przed wysiłkiem i po wysiłku, stwierdzamy, że tętno po wysiłku nie zmieniło się / zmniejszyło się / zwiększyło się. Wniosek: Do pracy mięśni jest potrzebna / nie jest potrzebna energia. Aby została ona uwolniona ze składników pokarmowych mięśnie muszą otrzymać dużo / mało tlenu. Krew musi szybciej / wolniej krążyć. Aby tak się stało, serce wolniej / szybciej pracuje (bije). Karta pracy nr 21. Układ krwionośny (temat 4.4) 155

156 Karta pracy nr 22 Układ rozrodczy Imię i nazwisko Klasa Data 1. Uporządkuj w tabeli zewnętrzne cechy płciowe męskie i żeńskie. Wpisz numery cech do właściwych rubryk. 1) drobna budowa ciała; 2) szerokie biodra; 3) wąskie biodra; 4) szerokie barki; 5) wąskie barki; 6) mocna budowa ciała; 7) rozwinięte piersi; 8) zarost na twarzy Cechy kobiety Cechy mężczyzny 2. Podpisz nazwy narządów układu rozrodczego męskiego. Skorzystaj z podpowiedzi w ramce. jądro prącie moszna nasieniowód 3. Podpisz nazwy narządów układu rozrodczego żeńskiego. Skorzystaj z podpowiedzi w ramce. macica jajnik jajowód pochwa 4. Narysuj i podpisz komórkę rozrodczą męską i żeńską. Komórka rozrodcza męska to. Komórka rozrodcza żeńska to. 156 Karta pracy nr 22. Układ rozrodczy (temat 4.5)

157 Karta pracy nr 23 Dojrzewanie płciowe Imię i nazwisko Klasa Data 1. Wpisz w zarys sylwetki dziewczynki i chłopca numery, którymi oznaczono fizyczne objawy dojrzewania płciowego podane w ramce. Pod sylwetkami wpisz numery, którymi oznaczono objawy dojrzewania wspólne dla obu płci. 1) zarost na twarzy; 2) powiększanie piersi; 3) rozrost bioder; 4) rozrost barków; 5) miesiączka; 6) powiększanie się narządów płciowych; 7) polucje; 8) pojawienie się owłosienia pod pachami i w miejscach intymnych 2. Wybierz dwa najistotniejsze dla ciebie objawy dojrzewania psychicznego. Pomoc znajdziesz w podręczniku na schemacie Cechy dojrzewania psychicznego (temat 4.5) Podaj przykłady sytuacji, w których zachowanie dojrzewającego nastolatka może być niebezpieczne dla niego samego. 4. Wymień dwie zasady higieny obowiązujące zarówno dziewczęta, jak i chłopców, zwłaszcza w okresie dojrzewania płciowego. 5. Zaznacz, które zdania są prawdziwe (P), a które fałszywe (F). 1. Podczas dojrzewania u dziewcząt powiększają się piersi i pojawia się miesiączka. P F 2. W czasie dojrzewania u chłopców jądra zaczynają produkować komórki jajowe. P F 3. Zmiany skórne, zwane trądzikiem, pojawiają się w okresie dojrzewania tylko u chłopców. P F 4. Lekarzem specjalistą, do którego należy się udać z problemami skórnymi, jest dermatolog. P F Karta pracy nr 23. Dojrzewanie płciowe (temat 4.6) 157

158 Karta pracy nr 24/25 Układ nerwowy. Moje zmysły Klasa Imię i nazwisko Data 1. Podkreśl zdanie opisujące rolę układu nerwowego. A. Odpowiada za rozmnażanie się. B. Odpowiada za wymianę gazową. C. Rozprowadza po organizmie tlen. D. Steruje pracą innych narządów. 2. Zaznacz strzałkami i podpisz elementy budowy układu nerwowego: mózg, rdzeń kręgowy, nerwy. 3. Przyporządkuj narządom zmysłów zdania zawierające informacje na temat ich funkcji. Oczy narząd zmysłu wzroku Uszy narząd zmysłu słuchu Nos narząd zmysłu węchu Język narząd zmysłu smaku Skóra narząd zmysłu dotyku Narząd ten odbiera dźwięki dochodzące ze środowiska. Dzięki temu narządowi możemy odczuwać ciepło i zimno, dotyk, ucisk i ból. Ten narząd jest wrażliwy na zapach substancji zawartych w powietrzu. Ten narząd odbiera informacje o kolorach, kształtach i ruchu obiektów w przyrodzie. Ten narząd przekazuje informacje o smaku pożywienia: słodkim, słonym, gorzkim, kwaśnym i umami. 4. Zapisz wniosek z doświadczenia Przekonaj się Wpływ węchu na smak, opisanego w podręczniku (temat 4.7), odpowiadając na pytania. Kiedy najłatwiej było rozpoznać smak, a kiedy najtrudniej? Kiedy było najwięcej błędnych opisów? O czym to świadczy? 158 Karta pracy nr 24/25. Układ nerwowy. Moje zmysły (temat 4.7)

159 Karta pracy nr 26 Powtórzenie wiadomości z działu 4 Imię i nazwisko Klasa Data 1. Wpisz odgadnięte wyrazy do diagramu. Odczytaj hasło. 1. Stanowi rusztowanie ciała. 2. Kostna ochrona mózgu. 3. Ruchome połączenie kości. 4. Służy do trawienia pokarmu. Układ Wydala kał na zewnątrz ciała. 6. Ma kosmki jelitowe jest to jelito Tu wytwarzany jest dźwięk. 8. Są zbudowane z pęcherzyków. 9. Powoduje ruch krwi w układzie krwionośnym. 10. Mają grube ściany, wyprowadzają krew z serca. 11. Tymi naczyniami krwionośnymi krew powraca do serca. 12. Tu powstają plemniki. 13. W niej rozwija się dziecko przed przyjściem na świat. 14. Najważniejszy narząd organizmu, kieruje pracą innych narządów. 15. Narząd zmysłu, dzięki któremu słyszysz docierające dźwięki Hasło: Napisz, jak należy dbać o wybrany przez ciebie układ narządów. Karta pracy nr 26. Powtórzenie wiadomości z działu 4 (temat 4.8) 159

160 Karta pracy nr 27 Poznaję choroby i ich przyczyny Klasa Imię i nazwisko Data 1. Uzupełnij tabelę. Nazwa choroby zakaźnej Czynnik wywołujący chorobę grypa wszawica gruźlica wścieklizna owsica ospa wietrzna dur brzuszny tężec grzybica 2. Zaznacz na sylwetce człowieka drogi wnikania drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu. 3. Napisz, jakie zachowania mogą uchronić nas przed chorobami zakaźnymi. a) b) c) 4. Wyjaśnij, w jaki sposób dochodzi do zakażenia tężcem i wścieklizną. Tężec Wścieklizna 160 Karta pracy nr 27. Poznaję choroby i ich przyczyny (temat 5.1)

161 Karta pracy nr 28 Substancje w domu Imię i nazwisko Klasa Data 1. Podaj po dwa przykłady przedmiotów wykonanych z substancji sprężystych, plastycznych i kruchych. Przedmioty wykonane z substancji sprężystych: Przedmioty wykonane z substancji plastycznych: Przedmioty wykonane z substancji kruchych: Zapisz wyniki doświadczenia Przekonaj się Badanie właściwości przedmiotów (podręcznik, temat 5.2). Przedmiot jest Badany przedmiot Barwa kruchy (pokruszył się lub połamał) sprężysty (wrócił do pierwotnego kształtu) plastyczny (nie wrócił do pierwotnego kształtu) gumka do ścierania 3. Sprawdź w domu lub sklepie, jaki znak ostrzegawczy na opakowaniu mają dezodoranty w sprayu. Narysuj ten znak i napisz, co on oznacza. Karta pracy nr 28. Substancje w domu (temat 5.2) 161

162 Karta pracy nr 29 Niebezpieczne rośliny i zwierzęta Klasa Imię i nazwisko Data 1. Opisz, jak należy pielęgnować te rośliny pokojowe, które są trujące. 2. Rozpoznaj przedstawione na zdjęciach rośliny trujące i podpisz je. 3. Jak należy zachować się w terenie, gdy zobaczy się roślinę trującą? Podaj dwie zasady postępowania Rozpoznaj i podpisz przedstawione na zdjęciach niebezpieczne zwierzęta. szerszeń 5. Obejrzyj zdjęcia i uzupełnij zdania. Podczas pogryzienia przez, lub można zarazić się. Dlatego nie wolno dotykać dzikich lub nieznanych. 162 Karta pracy nr 29. Niebezpieczne rośliny i zwierzęta (temat 5.3)

163 Karta pracy nr 30 Pierwsza pomoc Imię i nazwisko Klasa Data 1. Podpisz środki opatrunkowe, które są niezbędnym wyposażeniem apteczki. Możesz korzystać z informacji w podręczniku w instrukcji Krok po kroku (temat 5.4). 2. Dokończ zdania. Miejsce oparzone musimy jak najszybciej. Jeżeli oprócz zaczerwienienia pojawią się pęcherze wypełnione płynem, silny ból i opuchlizna, trzeba zabezpieczyć oparzone miejsce i 3. Gdy podczas zbyt długiego przebywania na mrozie dojdzie do odmrożenia różnych części ciała, np. stóp, dłoni lub policzków, należy 4. Wpisz numery alarmowe, z których należy korzystać w celu wezwania pomocy. Napisz, z jakimi służbami uzyskasz połączenie. Podaj europejski numer alarmowy: Karta pracy nr 30. Pierwsza pomoc (temat 5.4) 163

164 Karta pracy nr 31 Niebezpieczeństwo uzależnienia Klasa Imię i nazwisko Data 1. Wymień substancje (środki, czynności), które mogą wywołać uzależnienie. 2. Wybierz środek substancję, środek lub czynność spośród wymienionych w poleceniu 1, które według ciebie są szczególnie niebezpieczne i napisz, dlaczego tak uważasz. 3. Zaproponuj asertywną odpowiedź, gdy ktoś namawia cię do zapalenia papierosa lub wypicia piwa. 4. Wykonaj projekt plakatu, który będzie informował o tym, że źródłem zdrowia i energii są owoce lub warzywa, a nie napoje energetyczne. 164 Karta pracy nr 31. Niebezpieczeństwo uzależnienia (temat 5.5)

165 Karta pracy nr 32 W zdrowym ciele zdrowy duch Klasa Imię i nazwisko Data 1. Ułóż dzienny jadłospis złożony z pięciu posiłków (śniadanie, drugie śniadanie, obiad, podwieczorek, kolacja), uwzględniając zasady zdrowego odżywiania. śniadanie II śniadanie obiad podwieczorek kolacja 2. Zgromadź cztery etykiety różnych produktów spożywczych. Odczytaj ich skład. Zapisz nazwy tych produktów, które zawierają mało cukru, i tych, które zawierają go dużo. Mało cukru zawierają Dużo cukru zawierają 1) 2) 1) 2) 3. Napisz krótkie hasło zachęcające do przestrzegania zasad higieny osobistej. 4. Podkreśl te zasady higieny osobistej, które stosujesz. Regularnie myję całe ciało z użyciem mydła lub żelu (co najmniej raz dziennie). Włosy myję tak często, jak to jest potrzebne. Zęby szczotkuję co najmniej dwa razy dziennie. Systematycznie obcinam i czyszczę paznokcie. Często myję ręce, zawsze po korzystaniu z toalety oraz przed jedzeniem i po powrocie do domu. Codziennie zmieniam bieliznę osobistą. Noszę czystą odzież. 5. Opracuj i napisz Zasady zdrowego stylu życia dla siebie Karta pracy nr 32. W zdrowym ciele zdrowy duch (temat 5.6) 165

166 Karta pracy nr 33 Bezpieczeństwo w czasie zabawy i wypoczynku Klasa Imię i nazwisko Data 1. Napisz, co oznaczają znaki, które są umieszczane na kąpieliskach. Pokoloruj flagi odpowiednimi kolorami, zgodnie z podpisami. Zakaz kąpieli Kąpiel dozwolona 2. Obejrzyj zdjęcia i odpowiedz na pytania. Jak do wycieczki powinien być przygotowany rowerzysta i jego rower? Jakie niebezpieczne sytuacje mogą przydarzyć się na wsi? W jakich miejscach można bezpiecznie jeździć na łyżwach? 3. Wyobraź sobie, że zbliżają się wakacje lub ferie zimowe. Na stronę internetową szkoły napisz krótką notatkę na temat zasad bezpieczeństwa podczas letniego lub zimowego wypoczynku. 166 Karta pracy nr 33. Bezpieczeństwo w czasie zabawy i wypoczynku (temat 5.7)

167 Karta pracy nr 34 Powtórzenie wiadomości z działu 5 Imię i nazwisko Klasa Data 1. Odgadnięte wyrazy wpisz do diagramu. Litery z oznaczonych cyframi pól przepisz w odpowiedniej kolejności do ramek pod diagramem. Odczytaj hasło i stosuj się do niego. 1. Wpływa na nie wiele czynników, np. warunki życia, odżywianie, ruch. 2. Groźny pasożyt... kręty; może się znajdować w mięsie wieprzowym. 3. Choroba, którą (np. na stopach) wywołują chorobotwórcze grzyby. 4. Choroba polegająca na występowaniu wszy we włosach głowy. 5. Pasożyt żyjący w jelicie cienkim człowieka; odżywia się strawionym pokarmem. 6. Drobnoustroje chorobotwórcze to wirusy i Niebezpieczne zwierzę pełzające z zygzakiem na grzbiecie. 8. W jego ślinie mogą być bakterie wywołujące boreliozę. 9. Drobnoustroje mogą wnikać do organizmu trzema drogami, np. przez skaleczoną skórę oraz przez układy pokarmowy i układ Jest zawarta w papierosach. 11. Silna potrzeba zażywania konkretnych substancji lub wykonywania określonych czynności. 12. Uszkodzenie skóry powstałe na skutek działania wysokiej temperatury. 13. Środek chemiczny opatrzony następującym piktogramem: jest to substancja Przedmiot, który po rozciągnięciu wrócił do poprzedniego kształtu, jest 15. Przedmiot, który daje się rozciągać, ale nie powraca do poprzedniego kształtu, jest Hasło: Karta pracy nr 34. Powtórzenie wiadomości z działu 5 (temat 5.8) 167

168 Karta pracy nr 35 Składniki środowiska Imię i nazwisko Klasa Data 1. Na podstawie obserwacji dokonanej przez okno w klasie wypisz składniki środowiska przyrodniczego występujące w najbliższej okolicy. 2. Do tabeli wpisz ustalone w grupie kryteria podziału składników środowiska, a następnie przyporządkuj do nich te składniki. Kryterium podziału Składniki środowiska przyrodniczego Czy podane w rozsypance składniki środowiska są zależne od siebie? Połącz kreską dwa składniki, które zależą od siebie i podaj przykład takiej zależności. Podkreśl linią składnik przyrody nieożywionej, który jest potrzebny do życia roślinom i zwierzętom. Słońce skały gleba woda powietrze rośliny zwierzęta 4. Zakreśl na zdjęciu na czerwono ożywione składniki przyrody, a na niebiesko nieożywione składniki przyrody. 168 Karta pracy nr 35. Składniki środowiska (temat 6.1)

169 Karta pracy nr 36 Formy ukształtowania powierzchni Klasa Imię i nazwisko Data 1. Podpisz elementy wskazane na rysunku, wykorzystując określenia z ramki, i uzupełnij zdanie. stok łagodny stok stromy wierzchołek szczyt podnóże Jest to forma terenu. 2. Podpisz elementy wskazane na rysunku, wykorzystując określenia z ramki, i uzupełnij zdanie. zbocze łagodne zbocze strome dno doliny Jest to forma terenu. 3. Na podstawie opisu rozpoznaj formę ukształtowania terenu i wpisz jej nazwę. A. Jest wklęsłą formą terenu, zwykle podłużną, może mieć rozgałęzienia. B. Jest wypukłą formą terenu o dużej wysokości. C. Jest to teren niemal zupełnie płaski. D. Jest to rozległa wklęsła forma terenu, otoczona ze wszystkich stron wzniesieniami i niezbyt wydłużona. E. Jest to wypukła forma terenu o małej wysokości od kilku do kilkunastu metrów. Karta pracy nr 36. Formy ukształtowania powierzchni (temat 6.2) 169

170 Karta pracy nr 37 Poznaję skały w moim otoczeniu Imię i nazwisko Klasa Data 1. Za pomocą swoich zmysłów opiszcie skałę, którą otrzymała wasza grupa. Zaznaczcie w tabeli właściwą informację. Pamiętaj! Nie wolno brać do ust substancji, której nie znasz. Zmysły Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 węch otrzymana skała ma zapach / nie ma zapachu otrzymana skała ma zapach / nie ma zapachu otrzymana skała ma zapach / nie ma zapachu dotyk jest chropowata, gładka, szorstka, minerały w skale mają ostre krawędzie / minerały w skale mają gładkie krawędzie jest chropowata, gładka, szorstka, minerały w skale mają ostre krawędzie / minerały w skale mają gładkie krawędzie jest chropowata, gładka, szorstka, minerały w skale mają ostre krawędzie / minerały w skale mają gładkie krawędzie wzrok jest biała, czarna, kolorowa, ma nacieki, błyszczy jest biała, czarna, kolorowa, ma nacieki, błyszczy jest biała, czarna, kolorowa, ma nacieki, błyszczy Nazwa skały: 2. Wykonaj doświadczenie Przekonaj się Badanie twardości skał i minerałów opisane w podręczniku (temat 6.3) i wpisz obserwacje do tabeli. Następnie zapisz wniosek dotyczący twardości badanych skał i minerałów. Przyrząd użyty do zarysowania kwarc Rodzaj skały wysuszona glina paznokieć wykałaczka nożyk plastikowy gwóźdź Wniosek: 3. Podaj nazwy skał występujących w twojej okolicy, dopasuj je do odpowiednich grup. luźne: zwięzłe: lite: 170 Karta pracy nr 37. Poznaję skały w moim otoczeniu (temat 6.3)

171 Karta pracy nr 38 Jak organizmy radzą sobie na lądzie? Klasa Imię i nazwisko Data 1. Uzupełnij tabelę charakteryzującą warunki życia na lądzie. Czynnik Zakreśl TAK lub NIE tlen łatwy dostęp TAK / NIE światło łatwy dostęp TAK / NIE temperatura otoczenia często się zmienia TAK / NIE wiatr często wieje TAK / NIE woda jest dostępna na wszystkich obszarach na Ziemi TAK / NIE podłoże stałe podłoże TAK / NIE 2. Przyporządkuj wskazanym na schemacie częściom rośliny ich funkcje, wpisując przy nich odpowiednie numery, którymi te funkcje oznaczono. 1) Swoją powierzchnią są zwrócone do Słońca, by lepiej wykorzystywać światło. 2) Utrzymują roślinę w podłożu i pobierają wodę. 3) Swymi barwami przyciągają owady, które je zapylają. 4) Powstają z kwiatów po zapyleniu; zawierają nasiona, z których wyrastają nowe rośliny. 5) Utrzymuje roślinę w pozycji pionowej, co umożliwia lepsze wykorzystanie światła słonecznego. 3. Uzupełnij zdanie. Owoce roślin, widoczne na zdjęciu, do rozsiewania się wykorzystują charakterystyczny dla środowiska, który jest Owoc mniszka lekarskiego Owoc klonu 4. Napisz, w jaki sposób wymienione zwierzęta przystosowały się do życia na lądzie. łoś wiewiórka orzeł Karta pracy nr 38. Jak organizmy radzą sobie na lądzie? (temat 6.4) 171

172 Karta pracy nr 39 Jak się odżywiają organizmy? Klasa Imię i nazwisko Data 1. Uzupełnij opisy przy schemacie rośliny oraz zdania poniżej schematu. pokarm Schemat przedstawia proces. Polega on na. W ten sposób rośliny się. 2. Wpisz do tabeli podane w ramce nazwy organizmów. koza pomidor kot lis wiewiórka słonecznik wilk owca lipa ryś dzik koń Organizmy samożywne Organizmy cudzożywne roślinożercy mięsożercy wszystkożercy 3. Zastanów się i napisz, do której grupy pod względem odżywiania się zaliczysz ludzi. Ludzie są 4. Napisz, której grupy pod względem odżywiania się dotyczy opis. 1. Mamy potężne, umięśnione kończyny; mamy też szpony lub ostre pazury służące do chwytania ofiary; mocny, zakrzywiony dziób lub ostre kły umożliwiają nam rozrywanie mięsa na kęsy. Jesteśmy 2. Same wytwarzamy pokarm w procesie fotosyntezy. Potrzebujemy jedynie światła, dwutlenku węgla oraz wody z solami mineralnymi. Jesteśmy 3. Mamy język służący do zagarniania i zrywania roślin, szerokie zęby dostosowane do rozcierania pokarmu roślinnego; umięśnione kończyny pomagają nam w ucieczce; mamy przeważnie maskującą barwę sierści. Jesteśmy 172 Karta pracy nr 39. Jak się odżywiają organizmy? (temat 6.5)

173 Karta pracy nr 40 W lesie (1) Imię i nazwisko Klasa Data 1. Wypełnij ramki własnymi skojarzeniami związanymi z lasem. 2. Podpisz wskazane na schemacie warstwy lasu. 3. Wpisz do tabeli po 3 przykłady roślin i zwierząt, występujących w poszczególnych warstwach lasu. Warstwa lasu Przykłady roślin i zwierząt korony drzew podszyt runo leśne ściółka leśna rośliny: zwierzęta: rośliny: zwierzęta: rośliny: zwierzęta: rośliny: zwierzęta: 4. W podanych warstwach lasu zaznacz plusami, jakie jest nasłonecznienie, wilgotność i siła wiatru. Skorzystaj z legendy, zwróć uwagę na liczbę plusów przy określeniach. Czynnik/ warstwa lasu Korony drzew Podszyt Runo leśne Ściółka leśna nasłonecznienie wilgotność siła wiatru Legenda: +++ duże ++ średnie + małe Karta pracy nr 39. W lesie (1) (temat 6.6) 173

174 Karta pracy nr 41 W lesie (2) Imię i nazwisko Klasa Data 1. Rozpoznaj i podpisz drzewa, których gałązki przedstawiono na zdjęciach. 2. Uzupełnij tabelę, wpisując nazwy drzew. Las liściasty tworzą drzewa: Las iglasty tworzą drzewa: Las mieszany tworzą drzewa: 3. Opracuj regulamin pobytu w lesie. 4. Napisz hasło, które zniechęci ludzi do śmiecenia w lesie. 5. Napisz, co oznacza pozdrowienie leśników: Darz bór!. 174 Karta pracy nr 41. W lesie (2) (temat 6.6)

175 Karta pracy nr 42 Co o grzybach warto wiedzieć? Klasa Imię i nazwisko Data 1. Podpisz elementy budowy pieczarki. 2. Przeprowadź obserwację zarodników pieczarki według instrukcji Przekonaj się Obserwacja zarodników pieczarki (lekcja 6.7) i wypełnij tabelę. Obserwacje: Wniosek: 3. Napisz, dlaczego wymienione grzyby są niebezpieczne dla zdrowia człowieka. Muchomor sromotnikowy Grzyby rozwijające się na skórze, np. pod paznokciami Grzyby pojawiające się w postaci pleśni na żywności 4. Do podanych grzybów jadalnych dopisz nazwy podobnych grzybów trujących lub niejadalnych, które często są przyczyną zatruć lub psują smak potrawy. Grzyby jadalne Grzyby trujące lub niejadalne borowik szlachetny pieprznik jadalny (popularnie nazywany kurką) czubajka kania mleczaj rydz 5. Wyjaśnij, do czego ludzie wykorzystują drożdże. Karta pracy nr 42. Co o grzybach warto wiedzieć? (temat 6.7) 175

176 Karta pracy nr 43 Na łące i na polu Imię i nazwisko Klasa Data 1. Rozpoznaj przedstawione na zdjęciach rośliny łąkowe i zapisz ich nazwy. Uzupełnij zdanie. Zwierzętami, które można zobaczyć na łące, są: 2. Rozpoznaj i podpisz pokazane na zdjęciach rośliny uprawiane na polach. 3. Uzupełnij tabelę. Rodzaje roślin uprawnych Przykłady roślin Znaczenie rośliny zbożowe rośliny okopowe rośliny oleiste 4. Podkreśl na zielono te wyrażenia, które informują o znaczeniu łąk dla człowieka, a na niebiesko te, które dotyczą pól uprawnych. miejsce, gdzie rosną rośliny oleiste źródło pozyskiwania siana dla zwierząt miejsce, gdzie rosną ziemniaki i buraki cukrowe miejsce wypasu krów lub owiec miejsce, gdzie rosną rośliny zbożowe miejsce, gdzie rosną rośliny wykorzystywane do produkcji leków i kosmetyków 5. Zakreśl na zielono nazwy produktów spożywczych związanych z łąką, a na niebiesko związanych z polem uprawnym. twarożek mleko ser żółty płatki jęczmienne płatki owsiane kasza perłowa makaron olej słonecznikowy olej rzepakowy margaryna mąka ziemniaczana 176 Karta pracy nr 43. Na łące i na polu (temat 6.8)

177 Karta pracy nr 44 Wody stojące i płynące w najbliższej okolicy Klasa Imię i nazwisko Data 1. Uzupełnij rubryki tabeli, wpisując nazwy: strumienie, stawy, potoki, jeziora, bagna, rzeki. Wody powierzchniowe Przykłady płynące stojące 2. Wpisz w odpowiednich miejscach na schemacie numery, którymi oznaczono pojęcia w ramce. 1. dolina rzeczna 2. koryto rzeki 3. nurt rzeki 4. prawy brzeg 5. lewy brzeg 3. Uzupełnij zdania. Każda rzeka ma swój początek, który nazywamy Miejsce, w którym rzeka kończy swój bieg, nazywamy Nurt rzeki to miejsce, w którym rzeka płynie Rzeka może uchodzić np. do 4. Podaj nazwy wód powierzchniowych występujących w twojej okolicy. wody stojące: wody płynące: sztuczne zbiorniki wodne: Karta pracy nr 44. Wody stojące i płynące w najbliższej okolicy (temat 6.9) 177

178 Karta pracy nr 45 Życie w wodzie Imię i nazwisko Klasa Data 1. Na schematycznym przekroju przez jezioro narysuj po dwie rośliny, które należą do roślin podwodnych, roślin o liściach pływających oraz do szuwarów. Narysuj pięć zwierząt żyjących w wodzie lub nad wodą. Podpisz wszystkie organizmy. 2. Podpisz wskazane elementy budowy ryby. Wybierz nazwy z ramki, a następnie wykonaj polecenie. pokrywa skrzelowa linia boczna płetwa ogonowa płetwa grzbietowa płetwy piersiowe płetwy brzuszne płetwa odbytowa łuski Wybierz jeden element ciała ryby z podpisanych na rysunku i opisz, w jaki sposób pomaga on rybie żyć w wodzie. 3. Skreśl niepotrzebne wyrazy tak, aby zdania były prawdziwe. a) Tlen zawarty w wodzie jest w postaci gazowej / rozpuszczony w wodzie. b) Woda stawia większy / mniejszy opór niż powietrze. c) Narządem wymiany gazowej ryb są płuca / skrzela. d) Ryby pobierają tlen rozpuszczony w wodzie / w postaci gazowej. 178 Karta pracy nr 45. Życie w wodzie (temat 6.10)

179 Karta pracy nr 46 Powtórzenie wiadomości z działu 6 Klasa Imię i nazwisko Data 1. Rozwiąż krzyżówkę. Zapisz hasło i wyjaśnij jego znaczenie. Następnie wykonaj polecenie Roślina łąkowa kwitnąca na różowo. 2. Grupa organizmów samożywnych. 3. Element budowy grzyba. 4. Kształt ciała, który jest jedną z cech przystosowania ryb do życia w wodzie. 5. Jeden ze składników przyrody nieożywionej. 6. Jadalne, niejadalne lub trujące. 7. Jedna z warstw lasu. 8. Wklęsła forma terenu. 9. Występuje w runie leśnym, jest zawsze wilgotny, a spotykamy go nie tylko w lesie. 10. Naturalny zbiornik wodny należący do wód stojących. 11. Niezbędne do życia roślin. Hasło: Wyjaśnienie hasła: Narysuj schemat ilustrujący hasło. Karta pracy nr 46. Powtórzenie wiadomości z działu 6 (temat 6.11) 179

180 Karta pracy nr 47 Składniki krajobrazu Imię i nazwisko Klasa Data 1. Napisz swoje skojarzenia ze słowem krajobraz. Dopisz skojarzenia innych uczniów. KRAJOBRAZ 2. Wyjaśnij, co oznacza słowo krajobraz. 3. Wpisz do tabeli po 3 składniki środowiska, które mają pochodzenie naturalne, oraz takie, które zostały wytworzone przez człowieka. Naturalne składniki środowiska Składniki środowiska wytworzone przez człowieka 4. Jak przyroda wpływa na działalność człowieka? Przyjrzyj się zdjęciom i dokończ zdania. Jeśli w okolicy jest jezioro, to ludzie Jeżeli w okolicy są urodzajne gleby, to ludzie Jeśli w okolicy występują surowce mineralne, to ludzie 5. Wymień 5 składników krajobrazu wytworzonych przez człowieka widocznych na zdjęciu Karta pracy nr 47. Składniki krajobrazu (temat 7.1)

181 Karta pracy nr 48 Człowiek zmienia krajobraz Imię i nazwisko Klasa Data 1. Wyjaśnij, w jakim celu człowiek zmienia krajobraz. Dokończ zdania. 1. Dawno temu ludzie zaczęli uprawiać rośliny takie jak zboża, warzywa, rośliny oleiste. Dlatego powstały 2. Ludzie zaczęli wydobywać surowce mineralne znajdujące się w ziemi. W związku z tym powstały 3. Wiele lat temu ludzie zaczęli się zajmować handlem i sprzedażą produktów rolnych. Dlatego powstały 4. Ludzie lubią wygodnie mieszkać, mieć łazienki w mieszkaniach i ciepłą wodę. Dlatego właśnie 5. Ludzie chcą oglądać filmy, chodzić do teatru i na koncerty, a także na mecze oraz inne zawody sportowe. Dlatego więc 6. Ludzie kupują samochody, bo chcą wygodnie, szybko i bezpiecznie się przemieszczać, dlatego 2. Napisz po jednym zdaniu na temat wymienionych krajobrazów, zawierającym według ciebie najważniejszą informacją na jego temat. Krajobraz wiejski Krajobraz rolniczy Krajobraz miejski Krajobraz przemysłowy 3. Na zielono podkreśl te pojęcia, które są charakterystyczne dla krajobrazu wiejskiego, a na niebiesko charakterystyczne dla krajobrazu miejskiego. Czy są elementy, które są charakterystyczne dla obu typów krajobrazu? duże otwarte przestrzenie drogi gęsta, zwarta zabudowa duże natężenie ruchu na ulicach niska, rozproszona zabudowa pola uprawne łąki i pastwiska kina, teatry urząd gminy Karta pracy nr 48. Człowiek zmienia krajobraz (temat 7.2) 181

182 Karta pracy nr 49 Krajobraz najbliższej okolicy Imię i nazwisko Klasa Data 1. Przyporządkuj elementy krajobrazu antropogenicznego do elementów krajobrazu naturalnego, które przyczyniły się do ich powstania, łącząc je strzałkami. Miasto Cechy krajobrazu antropogenicznego kopalnie miasta porty zamki huty Cechy krajobrazu przyrodniczego, które zadecydowały o zmianie na antropogeniczny lasy wzniesienia surowce mineralne morza rzeki Wieś Cechy krajobrazu antropogenicznego Cechy krajobrazu przyrodniczego, które zadecydowały o zmianie na antropogeniczny sady pola uprawne pastwiska gospodarstwa rybackie tartak lasy liściaste tereny równinne tereny pagórkowate stawy rzeki 2. Podaj odpowiedzi na pytania cząstkowe w gwieździe pytań, a otrzymasz odpowiedź na pytanie główne: Dlaczego człowiek zmienia krajobraz w swojej okolicy? Gdzie się zmieniło? Kiedy się zmieniło? Co się zmieniło? Jak się zmieniło? Dlaczego człowiek zmienia krajobraz w swojej okolicy? Kto zmienił? 182 Karta pracy nr 49. Krajobraz najbliższej okolicy (temat 7.3)

183 Karta pracy nr 49 (T) Krajobraz najbliższej okolicy Klasa Imię i nazwisko Data Architektura wsi/dzielnicy/osiedla Jak jest? Jak być powinno? Dlaczego nie jest tak, jak być powinno? Karta pracy nr 49. Krajobraz najbliższej okolicy (temat 7.3) 183

184 Karta pracy nr 50 Moja okolica dawniej i dzisiaj Klasa Imię i nazwisko Data 1. Jak, twoim zdaniem, będzie wyglądała miejscowość, w której mieszkasz za 50 lat? Możesz to napisać lub narysować. 2. Jakie są legendy i opowiadania związane z twoją miejscowością? Jeżeli znasz takie, streść jedną z nich. 3. Wklej 2 zdjęcia ciekawych obiektów znajdujących się w twojej okolicy lub je naszkicuj i podpisz ilustracje. 4. Wykonaj plakat promujący twoją najbliższą okolicę, czyli twoją małą ojczyznę. 184 Karta pracy nr 50. Moja okolica dawniej i dzisiaj (temat 7.3)

185 Karta pracy nr 51 Formy ochrony przyrody Imię i nazwisko Klasa Data 1. Przyjrzyj się obiektom i terenom ukazanym na zdjęciach. Napisz, jakiej podlegają one prawnej formie ochrony przyrody. Nazwy wybierz spośród podanych w ramce. ochrona roślin, zwierząt lub grzybów pomnik przyrody rezerwat przyrody park narodowy Słowiński PN Woliński PN Ko³obrzeg PN Bory Tucholskie Drawieński PN PN Ujście Warty Wielkopolski PN 2. Jakie pomniki przyrody znajdują się w twojej okolicy? Opisz krótko jeden z nich, możesz narysować ten pomnik przyrody lub wkleić jego zdjęcie. Opis Zdjęcie lub rysunek 3. Przedstaw za pomocą rysunków lub krótkich zdań, jak ty chronisz przyrodę. Karta pracy nr 50. Formy ochrony przyrody (temat 7.4) 185

186 Karta pracy nr 52 Dbam o piękno przyrody i kultury Klasa Imię i nazwisko Data 1. Wiele dzieł sztuki, wynalazków, budowli oraz konstrukcji inżynierów powstało dzięki obserwacjom przyrody. Na podstawie tekstu w podręczniku Przyroda naszym bogactwem i innych źródeł napisz, co powstało dzięki obserwacjom przedstawionych na zdjęciach organizmów. 2. Podkreśl te zasady, których przestrzegasz na co dzień, chroniąc przyrodę. Jak oszczędzać wodę? Przy myciu zębów używaj kubka i zakręcaj kran. Naczynia myj w zmywarce, a jeśli robisz to w zlewie, to nie pod bieżącą wodą (zlew zatkaj korkiem lub wstaw do niego miskę). Zamiast kąpać się w wannie, myj się pod prysznicem. Dokręcaj kurki, by woda nie kapała z kranu. Do podlewania roślin ogrodowych wykorzystuj deszczówkę. Jak oszczędzać energię? Wyłączaj światło, kiedy wychodzisz z pomieszczenia. Zamykaj lodówkę od razu po wyjęciu z niej produktów. Wypełniaj bęben pralki i zmywarkę zawsze do pełna. Kiedy gotujesz jedzenie, przykrywaj garnki pokrywką. W czajniku gotuj tyle wody, ile akurat jest ci potrzebne. Zamiast baterii jednorazowych używaj akumulatorów. 3. Napisz, co możesz zrobić ty i twoi rówieśnicy, aby pomóc naszej planecie Ziemi. 4. Podkreśl w tekście uzasadnienie ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego. Gwary, regionalne stroje i potrawy, zabytkowe kościoły i zamki to przykłady polskiego dziedzictwa kulturowego. Dbałość o ich zachowanie i przekazanie kolejnym pokoleniom to nasz obowiązek. Dzięki pamięci o wyjątkowych dla nas miejscach i wydarzeniach (historycznych, patriotycznych), pielęgnowaniu zwyczajów oraz tradycji możemy się rozwijać i budować naszą jedność. 186 Karta pracy nr 52. Dbam o piękno przyrody i kultury (temat 7.5)

187 Karta pracy nr 53/54 Planuję wycieczkę Opracował zespół w składzie Klasa Data 1. Czas trwania wycieczki: 2. Trasa marszu: kierunek, w którym należy się udać, ruszając spod szkoły: szkic trasy: obiekty warte zwiedzenia na trasie marszu i krótki ich opis: 3. Zapisz nazwy obserwowanych obiektów podczas marszu składniki krajobrazu naturalnego. roślinność (nazwy drzew, krzewów, roślin zielnych): zwierzęta (np. nazwy ptaków, owadów): Karta pracy nr 53/54. Planuję wycieczkę (temat 7.5) 187

188 ukształtowanie terenu (podkreśl odpowiednią nazwę) krajobraz równinny krajobraz pagórkowaty krajobraz górski krajobraz nadmorski krajobraz pojezierzy wody powierzchniowe (podaj rodzaje i nazwy): 4. Zapisz nazwy obserwowanych obiektów podczas marszu antropogeniczne składniki krajobrazu. rodzaj krajobrazu antropogenicznego (podkreśl odpowiednią nazwę krajobrazu): krajobraz wiejski krajobraz miejski krajobraz przemysłowy krajobraz rolniczy antropogeniczne składniki krajobrazu: 5. Zapisz nazwy zwiedzanych obiektów. obiekty zabytkowe, historyczne lub kulturowe: obiekty prawnie chronione: 6. Ocena krajobrazu najbliższej okolicy. podobało mi się: nie podobało mi się: Ocena wycieczki: 188 Karta pracy nr 53/54. Planuję wycieczkę (temat 7.5)

189 Karta pracy nr 55 Powtórzenie wiadomości z działu 7 Klasa Imię i nazwisko Data 1. Wpisz odgadnięte wyrazy do diagramu. Litery z oznaczonych pól oznaczonych cyframi utworzą hasło. Wyjaśnij, jak je rozumiesz. 1. Wartościowe pod względem historycznym zamki, pałace, huty, kopalnie to Park narodowy, którego podmokłe łąki są miejscem lęgowym wielu ptaków, to Park Narodowy Ujście Obszar, na terenie którego ochronie podlegają rzadkie rośliny, zwierzęta, a nawet cały krajobraz. 4. Pojedynczy obiekt przyrodniczy, podlegający ochronie, np. stare drzewo. 5. W krajobrazie tym dominują niewysokie budynki mieszkalne oraz budynki gospodarcze, np. obory, chlewnie, stodoły, szklarnie. 6. Składniki krajobrazu, które powstały pod wpływem działalności człowieka to składniki Krajobraz, który tworzą pola, łąki, pastwiska, sady i ogrody. 8. Sztuczne zamglenie powietrza wywołane zanieczyszczeniami. 9. Zwierzęta, które chętnie kryją się w ciemnych miejscach, np. jaskiniach, poddaszach; latają, choć nie są ptakami, w Polsce są objęte ochroną. 10. Jelonek, który na głowie zamiast poroża ma ogromne żuwaczki. 11. Wieżowce, ogromne centra handlowe, ruch na chodnikach, a na drogach korki to cechy krajobrazu Ten krajobraz można obserwować np. w rejonie Katowic lub Bełchatowa. 13. Park narodowy położony bardzo blisko Warszawy to... Park Narodowy. 14. Dąb, będący pomnikiem przyrody, rośnie blisko Kielc Hasło: Wyjaśnienie hasła: Karta pracy nr 55. Powtórzenie wiadomości z działu 7 (lekcja 7.6) 189

190 190