Marzenna Anna Weresa. 1 Zdolność do innowacji i pozycję innowacyjną zdefiniowano tak jak w: (Weresa 2012, s. 32).

Transkrypt

1 W Unii Europejskiej przyjęto wspólną strategię wspierania innowacji i konkurencyjności. W pierwszej dekadzie XXI wieku jej zasady zapisane były w dokumencie Strategia lizbońska, a na lata przyjęto strategię Europa 2020, która zakłada utworzenie na obszarze UE unii innowacji (EC 2010). Jednakże wspólna dla wszystkich państw UE strategia wspierania innowacyjności gospodarek nie oznacza, że nie ma różnic w funkcjonowaniu narodowych systemów innowacji państw członkowskich. Ich odzwierciedleniem jest zróżnicowany poziom innowacyjności państw UE (EC 2014), a stałe monitorowanie wskaźników innowacyjności stanowi motywację dla rządów państw UE do poprawy ich pozycji innowacyjnej. W szczególności dotyczy to tych krajów, które znajdują się na końcowych pozycjach na liście rankingowej w zakresie innowacyjności. Do takiej grupy zaliczana jest Polska, która w 2013 r. znajdowała się pod względem innowacyjności w UE na 25. miejscu (EC 2014, s. 11). Celem tego rozdziału jest określenie zdolności i pozycji innowacyjnej polskiej gospodarki 1 w okresie , ze wskazaniem zmian, jakie dokonały się w tym zakresie w szczególności w kontekście globalnego kryzysu finansowo-ekonomicznego lat Innowacyjność polskiej gospodarki zostanie zestawiona z innymi państwami UE i wybranymi krajami spoza UE. Ponadto wskaźniki zdolności i pozycji innowacyjnej Polski zestawiono ze średnimi ich wartościami w UE. Pokazaniu pozycji Polski z innej, nieco szerszej perspektywy służy natomiast zestawienie wybranych wskaźników z medianą wartości w państwach rozwiniętych, które są członkami Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co- -operation and Development OECD). Polski system innowacji określany jest jako typ doganiający (Weresa 2012). Transformacja systemowa, nakierowana na przejście od modelu gospodarki planowej do rynkowej, która dokonywała się w ostatniej dekadzie XX wieku, objęła nie tylko procesy gospodarowania, ale także sferę badawczo-rozwojową (B+R) oraz powiązany 1 Zdolność do innowacji i pozycję innowacyjną zdefiniowano tak jak w: (Weresa 2012, s. 32).

2 226 z nią system edukacji. O ile jednak w okresie występowała konwergencja realnego PKB per capita w stosunku do średniej w UE, to niestety brak takiej konwergencji jeśli chodzi o rozwój polskiego systemu innowacji mierzony za pomocą sumarycznego indeksu innowacyjności (Summary Innovation Index SII) rysunek (p.p.) Czechy 4 Bu garia otwa 6 Rumunia 8 Litwa 10 Polska 12 per capita 2013 (p.p.) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Eurostatu (2014); EC (2008, 2014). Globalny kryzys nasilił jeszcze bardziej tę tendencję, wpływając na przyspieszenie procesów konwergencji dochodów w Polsce w stosunku do średniej w UE, zaś zmiany innowacyjności polskiej gospodarki nie nadążały za średnią w UE, o czym świadczy porównanie sumarycznego indeksu innowacyjności w latach 2013 i 2007 (rysunek 11.2). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z EC (2014).

3 a Uwaga: zmienne obliczone są jako znormalizowany wskaźnik określający wartość zmiennej dla danego kraju w stosunku do wartości mediany dla obszaru OECD (mediana OECD = 100). Szerzej metodyka w: (OECD 2013a). a Dane dotyczą 2013 r. lub ostatniego, dla którego dostępne są statystyki. Objaśnienia zmiennych: A wydatki sektora publicznego na B+R w stosunku do PKB, B uniwersytety krajowe wśród 500 najlepszych uniwersytetów na świecie w stosunku do PKB, C publikacje krajowe w pierwszym kwartylu najlepszych czasopism naukowych w stosunku do PKB, D wydatki sektora prywatnego na B+R w stosunku do PKB, E wydatki na B+R poniesione przez 500 kluczowych światowych firm prywatnych o największych budżetach B+R w stosunku do PKB, F patenty w krajach Triady (triadic patent families) w stosunku do PKB, G znaki towarowe w stosunku do PKB, H fundusze venture capital w stosunku do PKB, I liczba młodych firm (działających mniej niż 5 lat) uzyskujących patenty w stosunku do PKB, J indeks przedsiębiorczości, K liczba użytkowników stacjonarnych łączy szerokopasmowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca, L liczba użytkowników mobilnych łączy szerokopasmowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca, Ł sieci internetowe w przeliczeniu na 1 mieszkańca, M indeks gotowości do usług e-administracji, N finansowane przez sektor przedsiębiorstw prace B+R sektora publicznego w stosunku do PKB, O patenty zgłoszone przez uniwersytety i laboratoria sektora publicznego w stosunku do PKB, P udział publikacji przygotowanych ze współautorami zagranicznymi w ogólnej liczbie publikacji naukowych, R wspólne patenty z wynalazcami z zagranicy (zgłoszone w procedurze PCT) jako % ogółu zgłoszeń PCT, S odsetek ludności powyżej 18 lat z wyższym wykształceniem, T odsetek 15-latków z najwyższym wynikiem (powyżej 633,33 punktów) w badaniach PISA (OECD Programme for International Student Assessment), U odsetek absolwentów studiów doktoranckich w naukach ścisłych i inżynieryjnych, V odsetek zatrudnionych w sektorze nauki i techniki. Źródło: opracowanie z wykorzystaniem metodologii i danych: OECD (2013a), doi: /data en, dostęp Na rysunku 11.3 przedstawiono syntetyczny obraz narodowego systemu innowacji Polski, opisanego za pomocą 22 wskaźników zestawionych z wartościami ich mediany w krajach OECD. Polski system innowacji nadal charakteryzuje się znacznym opóźnieniem w stosunku do charakterystyki właściwej dla większości państw należących do OECD

4 228 (Weresa 2014). Tylko trzy na 22 analizowane dla Polski wskaźniki przewyższają medianę w OECD. Są to dwa mierniki związane z komunikowaniem się na odległość, tj. liczba użytkowników mobilnych łączy szerokopasmowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca (wskaźnik oznaczony na rysunku 11.3 literą L) oraz gęstość sieci internetowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca (wskaźnik Ł). Trzeci miernik, wskazujący na relatywnie silną stronę Polski, dotyczy współpracy w patentowaniu (wskaźnik R wspólne patenty z wynalazcami z zagranicy zgłoszone w procedurze międzynarodowej PCT jako % ogółu zgłoszeń PCT). Jeśli chodzi o patentowanie nowych rozwiązań przez wynalazców krajowych w Europejskim Urzędzie Patentowym (EPO) lub w procedurze międzynarodowej PCT, to mimo wzrostu wskaźników Polska nadal zajmuje jedną z końcowych pozycji w Europie. Liczba patentów zgłoszonych przez polskich wynalazców do EPO w przeliczeniu na 1 mln zatrudnionych trzykrotnie wzrosła w okresie do poziomu 26,87. Jest to jednak dziesięciokrotnie mniej niż średnio w UE i mniej niż na przykład w Czechach czy na Węgrzech, nie wspominając o europejskich liderach w tym zakresie, takich jak Finlandia, Szwecja czy Niemcy. Polska wyprzedza jednak w tym zestawieniu niektóre z państw z południa UE, m.in. Grecję i Portugalię (tabela 11.1). UE28 Dania Hiszpania Polska 7,31 11,98 13,63 16,45 20,78 23,65 26,87

5 Źródło: dane Eurostatu (2015). Indie Polska Hiszpania Źródło: opracowanie na podstawie danych World Intellectual Property Organization (2015).

6 Podobne dysproporcje widać, gdy porównuje się pozycję Polski pod względem liczby patentów w przeliczeniu na jednostkę PKB, chociaż w zakresie tego wskaźnika Polska plasuje się na tle innych państw europejskich nieco lepiej niż w przypadku liczby patentów na 1 zatrudnionego. Liczba patentów w relacji do PKB (w mld USD, w cenach stałych z 2011 r.) była w Polsce wyższa niż na przykład w Czechach czy na Węgrzech, a także wyższa niż w Hiszpanii, Portugalii czy Grecji, zbliżona do wskaźnika osiągniętego przez Włochy. Ponadto w okresie wskaźnik ten wzrósł Polsce półtorakrotnie. Porównując Polskę do państw o tzw. wschodzących rynkach (np. krajów BRIC), można jednak zauważyć, iż wyprzedza ona pod względem wartości wskaźnika Brazylię i Indie, natomiast pozostaje w tyle za Rosją i Chinami (tabela 11.2). Należy również zauważyć, że w okresie kryzysu globalnego niektóre kraje odnotowały spadek wskaźników patentowych. Liczba patentów przypadających na 1 zatrudnionego zmniejszyła się w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Hiszpanii, Grecji, Słowenii. Liczba zgłoszeń w relacji do PKB spadła natomiast m.in. w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Finlandii czy Włoszech. W Polsce natomiast oba wskaźniki charakteryzowały się tendencją wzrostową, co pozwala przypuszczać, że kryzys nie miał znaczącego wpływu na aktywność patentową w naszym kraju. Stosunkowo korzystnie Polska wypada na tle OECD pod względem jednego ze wskaźników, które opisują jakość systemu edukacji (wskaźnik T odsetek 15-latków z najwyższym wynikiem w badaniach PISA) por. rysunek Pozostałe 18 wskaźników innowacyjności kształtowało się dla Polski znacznie poniżej mediany w OECD. Jedną z najsłabszych stron polskiego systemu innowacji są warunki działalności innowacyjnej przedsiębiorstw wydatki sektora prywatnego na B+R stosunku do PKB są w Polsce ponad dwudziestokrotnie niższe od mediany w OECD. Co więcej wydatki na B+R ogółem także są w Polsce bardzo niskie, stanowiły one w 2013 r. zaledwie 0,87% PKB, spadając nieznacznie z poziomu 0,89% w roku poprzednim (GUS 2014, s. 1). Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost relacji nakładów na B+R do PKB w okresie z poziomu 0,57% w 2007 r. (GUS 2013, s. 10), które, mimo globalnego kryzysu ekonomiczno-finansowego w gospodarce światowej, powoli, ale systematycznie, rosły do 2012 r., nieznacznie spadając w 2013 r. (rysunek 11.4). Jedną z najsłabszych stron polskiego systemu innowacji jest rozwój kapitału wysokiego ryzyka, chociaż pozytywnie należy ocenić tendencje zmian wartości funduszy venture capital w relacji do PKB. Według danych OECD w Polsce fundusze venture capital w stosunku do PKB stanowiły w 2007 r. 0,0001% PKB i wzrosły do poziomu 0,015% do 0,002% w 2012 r. (OECD 2013, s. 201). Nadal jednak jest to wartość bardzo niska w porównaniu do wartości mediany w OECD (patrz rysunek 11.3). Poniżej mediany w OECD kształtują się także wskaźniki opisujące rozwój kapitału ludzkiego, tj.: odsetek absolwentów studiów doktoranckich w naukach ścisłych i inżynieryjnych

7 oraz odsetek zatrudnionych w sektorze nauki i techniki oraz odsetek 15-latków z najwyższym wynikiem (powyżej 633,33 punktów) w badaniach PISA (OECD Programme for International Student Assessment) na rysunku 11.3 są one oznaczone literami U, V oraz T). Warto jednak odnotować, że różnica między odsetkiem w Polsce a medianą w OECD jest stosunkowo najmniejsza w odniesieniu do ostatniego z wymienionych wskaźników, czyli wykształcenia młodzieży (15-latków). Wskaźnik opisujący wyniki badań PISA jest dla Polski tylko niewiele niższy niż mediana OECD. Oznacza to, że o ile na wcześniejszych etapach edukacji charakterystyka kapitału ludzkiego jest zbliżona do wzorca w OECD, to różnice zaczynają pojawiać się w dalszych poziomach kształcenia, zwłaszcza silna dysproporcja występuje w odniesieniu do odsetka uzyskiwanych doktoratów w naukach ścisłych i inżynieryjnych oraz w naukach o życiu (wskaźnik dla Polski jest prawie trzykrotnie niższy niż mediana OECD). Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS (2013, s. 10; 2014, s. 1). Na tle średnich wyników uzyskiwanych przez kraje OECD Polska pozytywnie wyróżnia się pod względem rozwoju komunikacji elektronicznej. Zarówno liczba użytkowników mobilnych łączy szerokopasmowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca, jak i gęstość sieci internetowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca w Polsce przekracza poziom mediany w OECD, ale nie ma to raczej związku z przewagami w zakresie technologii ICT, gdyż brak jest takich przewag (rysunek 11.5). Inną mocną stroną polskiego systemu innowacji jest relatywnie duże umiędzynarodowienie działalności wynalazczej wskaźnik opisujący wspólne patenty z wynalazcami z zagranicy (zgłoszone w procedurze PCT) jako % ogółu zgłoszeń PCT był w Polsce znacznie wyższy niż mediana w OECD (wskaźnik R na rysunku 11.3).

8 Uwaga: Linia przerywana na rysunku oznacza poziom RTA = 1; wartości RTA poniżej tego poziomu oznaczają brak przewag technologicznych, zaś powyżej ich występowanie. Źródło: opracowanie na podstawie danych OECD (2013, 2014). Specjalizacja technologiczna Polski w tzw. kluczowych technologiach nie uległa w czasie kryzysu globalnego zasadniczym zmianom. W okresie Polska miała przewagi w zakresie technologii środowiskowych oraz w dziedzinie bio- i nanotechnologii, brak takich przewag odnotowano natomiast w zakresie technologii ICT. W czasie kryzysu nie doszło do utraty tych przewag w bio- i nanotechnologiach ani też do nadrobienia dystansu w technologiach ICT. W okresie wartości wskaźników RTA zmniejszyły się w porównaniu do lat bardzo nieznacznie dla bio- i nanotechnologii, a wzrosły niewiele dla technologii ICT. W okresie nastąpiła natomiast utrata przewag w technologiach środowiskowych wskaźnik RTA spadł poniżej jedności, z poziomu 1,35 do 0,62 (por. rysunek 11.5). Analizę funkcjonowania narodowego systemu innowacji w Polsce można podsumować wnioskiem o relatywnie niższym poziomie jego rozwoju w stosunku do średniego poziomu w OECD w większości kluczowych obszarów. Wskazuje się na pięć głównych wyzwań, jakie stoją przez Polską, jeśli chodzi o usprawnienie narodowego systemu innowacji. Są to (OECD 2014, s. 400): 1) wzrost znaczenia innowacji dla pobudzania wzrostu gospodarczego, 2) usprawnienie w zakresie projektowania i wdrażania polityki innowacyjnej, 3) dalsze reformy sfery badawczo-rozwojowej sektora publicznego, 4) wzmocnienie potencjału i infrastruktury badawczej publicznej sfery B+R,

9 5) zwiększenie innowacyjności sektora przedsiębiorstw, w tym zwłaszcza małych i średnich firm. Z powyższego zestawienia kluczowych problemów innowacyjności polskiej gospodarki wynika, że obszarem, który wymaga największych zmian, jest sfera B+R sektora publicznego. W związku z tym warto przyjrzeć się bardziej szczegółowo jej charakterystyce na tle OECD i zmianom, jakie dokonały się w tym zakresie w czasie globalnego kryzysu finansowo-ekonomicznego (tabela 11.3). Jak pokazuje tabela 11.3 w Polsce występuje raczej zbilansowane wsparcie badań prowadzonych w uniwersytetach oraz w pozauniwersyteckich jednostkach badawczych, przy czym w okresie następowało stopniowe zwiększenie roli badań uniwersyteckich. Nakłady na B+R stanowiły w 2012 r. 55% ogólnej wartości nakładów rządowych na B+R i edukację wyższą i odsetek ten zwiększył się w porównaniu z 2007 r. o 6 p.p. Mimo to nadal jest to mniejszy odsetek niż mediana w OECD (65,6% w 2012 r.), gdyż w większości państw OECD relatywnie większe wsparcie publiczne uzyskują badania prowadzone w uniwersytetach. Stopniowo, chociaż dość wolno, zmienia się w Polsce struktura badań sfery publicznej na korzyść badań stosowanych. Udział badań podstawowych w ogólnej wartości publicznych nakładów na B+R zmniejszył się w okresie z 43,6% do 34,8%, podczas gdy w OECD jest to odsetek raczej stabilny, oscylujący wokół 43%. Publiczne wsparcie B+R w Polsce dotyczy głównie sfery cywilnej. Jeśli chodzi o zasady dystrybucji publicznych środków finansowych na B+R, to blisko 70% trafia do jednostek prowadzących działalność badawczą jako dotacja podmiotowa, a pozostałe 30% stanowi finansowanie na zasadach konkursowych. Dominuje zatem finansowanie instytucji badawczych, a nie projektów, chociaż od 2007 r. można zauważyć pewne przesunięcie w kierunku finansowania na zasadach konkursowych udział finansowania projektów zwiększył się o 2 p.p. Ciekawym zjawiskiem są znaczne zmiany w okresie w podejściu do finansowania ze źródeł publicznych dziedzin uznanych za priorytetowe. W 2007 roku na badania w dziedzinach priorytetowych przeznaczono prawie 66,8% ogółu publicznych nakładów na B+R i edukację, podczas gdy w 2010 r. odsetek ten spadł do 41,8% i ponownie wzrósł do 69,3% w 2012 roku. Publiczne wsparcie działalności B+R i innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce to w większości bezzwrotne granty. Narzędzia pośrednie, takie jak na przykład ulgi podatkowe związane z prowadzeniem działalności badawczej, odgrywają marginalną rolę w systemie publicznego wspierania badań i innowacji w sektorze biznesu (tabela 11.3).

10 versus Badania versus Polska 55,2 34,8 92,8 69,3 68,6 Polska 50,9 37,2 96,8 41,8 68,6 100 Polska 48,9 43,6 97,9 66,8 66,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie: OECD (2012, s ; 2013a, 2014).

11 Podsumowując analizę głównych tendencji rozwoju narodowego systemu innowacji w Polsce w okresie , należy zauważyć, że jednym z najważniejszych problemów polskiego systemu innowacji jest niedokończona transformacja sfery B+R sektora publicznego. Procesy zmian dokonują się dość wolno, niezbędne są nie tylko zmiany systemowe, lecz także rozwój zasobów ludzkich w sferze B+R, co wymaga zarówno zwiększenia nakładów finansowych, jak i poprawy jakości edukacji. Globalny kryzys ekonomiczno-finansowy, który rozpoczął się w końcu pierwszej dekady XXI wieku, nie wpłynął znacząco na innowacyjność polskiej gospodarki, co jest w znacznym stopniu związane z dopływem funduszy z UE i ich wykorzystaniem na finansowanie działalności badawczej i innowacyjnej 2. Można oczekiwać, że te inwestycje zaowocują poprawą pozycji innowacyjnej Polski w dłuższej perspektywie czasowej. EC (2008), European Innovation Scoreboard 2007, Comparative Analysis of Innovation Performance, INNO METRICS, PRO INNO EUROPE, Brussels. EC (2010), Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee adn the Committee of the Regions, Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union SEC (2010) 1161, Brussels, COM (2010) 546 final. EC (2014), Innovation Union Scoreboard 2014, European Commission, eu/enterprise/policies/innovation/files/ius/ius-2014_en.pdf Eurostat (2014), dostęp Eurostat (2015), dostęp GUS (2013), Nauka itechnika w2012 r., Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa. GUS (2014), Działalność badawcza irozwojowa wpolsce w2013 r., Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa. OECD (2012), OECD Science, Technology and Industry Outlook 2012, OECD Publishing, Paris. OECD (2013), OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2013, OECD Publishing, OECD (2013a), OECD Science, Technology and Industry Outlook: Comparative Performance of National Science and Innovation Systems, OECD Science, Technology and R&D Statistics (database), doi: /data en, dostęp OECD (2014), OECD Science, Technology and Industry Outlook 2014, doi: /sti_outlook en, dostęp Szerzej na temat znaczenia integracji z UE dla polityki innowacyjnej w Polsce w pracy: (Weresa red. 2014).

12 PARP (2014), dostęp Weresa M. A. (2012), Systemy innowacyjne we współczesnej gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Weresa M. A. (2014), Polityka innowacyjna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Weresa M. A. red. (2014), Polska: Raport okonkurencyjności Dekada członkostwa Polski wunii Europejskiej, SGH, Warszawa. World Intellectual Property Organization (2015), dostęp