Dziedziczenie czy środowisko - których w tych czynników ma większe znaczenie dla inteligencji jednostki?

Transkrypt

1 Dziedziczenie czy środowisko - których w tych czynników ma większe znaczenie dla inteligencji jednostki? Dyskusja na temat środowiskowych i genetycznych czynników wpływających na inteligencję jednostki toczy się od dawna i doprowadziła do wielu sporów między psychologami i biologami. Zarówno geny, jak i środowisko wpływają na rozwój ludzkiej inteligencji, chociaż nadal trudno jest określić, który z tych czynników jest dominujący w determinacji poziomu inteligencji. Dziedziczenie Liczne badania skupiające się na zagadnieniu dziedziczenia ilorazu inteligencji wychodzą z podobieństwa poziomu inteligencji u osób blisko ze sobą spokrewnionych. W tym sensie, dziedziczność odnosi się do genetycznego wkładu w wariancje w danej populacji, w specyficznym środowisku. Od momentu prowadzenia badań w XIX wieku, temat ten wywołuje wiele kontrowersji. Inteligencja jako taka jest cechą warunkowaną poligenowo (Davies, 2011), jednak w pewnych sytuacjach pojedynczy gen odpowiedzialny za choroby genetyczne może w znaczącym stopniu wpłynąć na inteligencję, jak np. w fetyloketonurii (Sternberg, 2002). Wpływ dziedziczności może jednak ulec zmianie, jeśli wpływy środowiska (lub genów) w populacji zostaną istotnie zachwiane. Wysoki współczynnik dziedziczności danej cechy nie oznacza, że środowisko nie ma na nią wpływu, np. poprzez uczenie. Naukowcy zwrócili uwagę na wiele aspektów związanych z budową mózgu i fizjologią, które sugerują jako potencjalnie istotne w inteligencji: połączenia dendrytów w neuronach korowych (Ceci, 1990), mózgowy metabolizm glukozy (Haier, 1993), wywołane potencjały (Caryl, 1994), hormony płciowe (Aleman, 2001). Jednym z najczęściej przeprowadzanych typów badań nad wpływem genów w rozwoju inteligencji są badania nad bliźniętami. Należy jednak pamiętać, że wpływ dziedziczenia wzrasta wraz z wiekiem jednostki (od dzieciństwa do dorosłości), zatem aby móc wyciągać wnioski o roli genów i środowiska w inteligencji, należy opierać się na obserwacjach osób badanych aż do ich dorosłości. Dzięki badaniom na bliźniętach naukowcom udało się 1

2 ustalić poziom wpływu genów na inteligencję. U dorosłych bliźniąt wpływ genów szacuje się na 70-80%, u bliźniąt w wieku dziecięcym jest to 45%, natomiast u noworodków 20-40%. Wbrew intuicji, wraz z wiekiem wpływ dziedziczenia na inteligencję rośnie (Bouchard, 2004). Jednym z zaproponowanych wyjaśnień jest fakt, że ludzie o odmiennej puli genowej mają tendencję do wzmacniania efeków tych genów, np. poprzez zmianę środowiska. Kiedy bierze się pod uwagę wpływ genów na inteligencję, wpływ ten pozostaje w opozycji do oczekiwań badaczy. Zaadoptowane niemowlęta do rodzin o wyższym statusie społecznym mają tendencję do wykształcania wyższego ilorazu inteligencji w dziedziństwie, niż gdyby były wychowywane w kiepskich warunkach przez biologiczne matki. Ta średnia różnica implikuje większy wpływ środowiska na inteligencję (Neisser, 1996). Najnowsza analiza, opierająca się na badaniach na bliźniętach przeprowadzonych przez ostatnie 50 lat pokazuje, że 49% średniej wariancji ludzkich cech i chorób zawiera się w genach, pozostałe 51% zależą od czynników środowiskowych. Meta-analiza opiera się na badaniach na bliźniakach, angażujących 14,5 miliona par bliźniaków. Badania opublikowane zostały między 1958r., a 2012r. W analizie porównywano bliźniaki jednojajowe, z tym samym zasobem genetycznym, oraz dwujajowe, które dzielą tylko połowę puli genowej. Geny i środowisko średnio w takim samym stopniu mają udział w rozwoju cech, jednak należy pamiętać o szerokim stopniu różnorodności w cechach indywidualnych. Dla przykładu- naukowcy zbadali jaki jest wpływ środowiska i genów na rozwój zaburzeń bipolarnych. Aż 70% zależy od genów, natomiast tylko 30 od środowiska. Ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania zależne jest od genów w 40%, natomiast aż 60% prawdopodobieństwa opiera się na środowisku (Polderman, 2015). Przestaje to już być zatem debata środowisko kontra geny, staje się raczej próbą pogodzenia środowiska i genów. Środowisko Jest wiele różnych czynników środowiskowych, które mogą mieć wpływ na rozwój inteligencji. Wpływy te zazwyczaj dzieli się pomiędzy dwie kategorie - biologiczne i socjokulturowe. Czynniki biologiczne mają wpływ na ciało i fizyczną kondycję jednostki, 2

3 natomiast socjokulturowe czynniki nadają kształt umysłowi i zachowaniu jednostki. Do biologicznych czynników zalicza się takie aspekty, jak stres i odżywianie, które wpływają na inteligencję już od okresu prenatalnego. Odżywianie ma wpływ na inteligencję w ciągu całego życia jednostki, chociaż najbardziej krytyczne jest we wczesnych etapach życia, które nadaje rytm dalszemu intelektualnemu rozwojowi. Drugim kluczowym aspektem jest stres, który w znaczny sposób może wpłynąć i nieodwracalnie zaburzyć rozwój ludzkiego ciała. Ekspozycja na toksyny i inne czynniki w okresie okołoporodowym również mają wpływ na inteligencję, a w niektórych przypadkach mogą znacznie opóźnić rozwój dziecka. Socjokulturowe wpływy są o wiele bardziej płynne, a więc również nieustalone. Najbardziej podstawowym aspektem jest wpływ rodziny, w której dziecko się rozwija. Posiadanie życia rodzinnego, które wspiera rozwój i naukę ma bezpośredni wpływ na wyniki testów inteligencji. Odkryto również, że na inteligencję dziecka ma wpływ to, który w kolejności przyszło na świat. Najstarsze dziecko z rodzeństwa zazwyczaj osiągają lepsze wyniki w testach zarówno mierzących umiejętności matematyczne, jak i werbalne. Młodsze rodzeństwo również dobrze wypadało w testach matematycznych, jednak lepsze wyniki uzyskiwało na zajęciach z angielskiego (literatura, historia). Co interesujące, dzieci urodzone później są bardziej ekstraweryczne, społeczne, pewne siebie, otwarte na nowe doświadczenia. Starsze dzieci są bardziej perfekcjonistyczne, niż ich młodsze rodzeństwo. Możliwym wyjaśnieniem dlaczego dzieci urodzone jako pierwsze zdobywają lepsze wyniki w testach na inteligencję jest fakt, że w pewnym momencie ich życia były jedynymi osobami, na których skupiała się pełna uwaga rodziców. Młodsze rodzeństwo może zdobywać lepsze oceny, ponieważ otrzymywali pomoc od starszych braci czy sióstr, którzy mieli już do czynienia z danym przedmiotem. Naukowcy zwracają również uwagę na fakt, że na dzieci urodzone później spada o wiele większa presja na konkurencję i bycie lepszym, mogą więc starać się lepiej sobie radzić od swojego rodzeństwa, w nadzieji na większe zainteresowanie ze strony rodziców (Rettner, 2010). Środowisku rodzinnemu przypisuje się 25-35% wariancji inteligencji w dzieciństwie. W późnej dorosłości wpływ rodziny spada do prawie 0%. Inaczej jest jednak w środowisku, w którym dziecko jest zaniedbywane, czy nawet maltretowane. W takich przypadkach środowisko ma ogromny wpływ na rozwój inteligencji (CDC, 2011). Oprócz rodziny wpływ na rozwój inteligencji ma 3

4 również środowisko równieśnicze. To, do jakiej grupy należy jednostka wpływa na jej wyniki w testach inteligencji, niezależnie od wrodzonych zdolności. Również dostęp do edukacji, udzielane korepetycje, odbyte treningi determinują poziom inteligencji, który jednostka może reprezentować przez całe życie (Sternberg, 2008). Podsumowanie Na inteligencję składa się tyle złożonych konceptów, że trudno ograniczyć się tylko do zagadnienia genów, czy środowiska. Odziedziczone geny oddziałowują wzajemnie ze śreodowiskiem od momentu poczęcia. W pewnych przypadkach ekstremalne warunki życia, czy choroby genetyczne mogą panować nad zachowaniem, przyjmuje się jednak że te dwa czynniki współpracują ze sobą i kształtują poziom inteligencji jednostki. Przeplatają się jednak na tyle, że nadal trudno określić, który z tych czynników pełni dominującą rolę w procesie rozwoju intelektualnego jednostki. Bibliografia [1] Aleman, A., de Vries, W., Koppeschaar, H. (2001). Relationship between circulating levels of sex hormones and insulin-like growth factor-1 and fluid intelligence in older men. Jul-Sep; 27(3): [2] Bouchard, T. (2004). Genetic Influence on Human Psychological Traits. A Survey. Current Directions in Psychological Science 13 (4): doi: /j x. [3] Caryl, P. (1994). Early event-related potentials correlate with inspection time and intelligence. Intelligence, 18, [4] Ceci, S. (1990). On intelligence more or less: A bioecological treatise on intellectual development. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. [5] Centers for Disease Control and Prevention (2011b). Child maltreatment: Definitions. Dostępne na stronie: [data dostępu: 23 maja 2015r.] [6] Davies, G., Tenesa, A., Payton, A., Yang, J., Harris, S. E., Liewald, D., i in. (2011). Genome-wide association studies establish that human intelligence is highly heritable and 4

5 polygenic. Molecular psychiatry, 16(10), Natalia Paszkiewicz [7] Haier, R. (1993). Cerebral glucose metabolism and intelligence. Bioloqical approaches to the study of human intelligence (strony ). Norwood, NJ: Ablex. [8] Neisser, U. i in. (1996). Intelligence: Knowns and Unknowns. American Psychologist 52 (2): , 85. [9] Polderman, T., Benyamin, B., A de Leeuw, C. (2015). Meta-analysis of the heritability of human traits based on fifty years of twin studies. Nature Genetics doi: /ng [10] Sternberg, R., Grigorenko, E. (2002). The general factor of intelligence. Lawrence Erlbaum Associates. Strony ISBN [11] Sternberg, R. (2008). Increasing fluid intelligence is possible after all. Proceedings of the National Academy of Sciences 105 (19): [12] Rettner, R. (2010). Birth order affects child's intelligence and personality. Dostępne na stronie: [data dostępu: 23 maja 2015r.] 5