Preprint / Preprint Zeitschriftenartikel / journal article

Transkrypt

1 Międzynarodowe migracje ekonomiczne jako czynnik zagrożeń dla fundamentalnych, gospodarczych i społecznych praw człowieka, oraz wyzwań dla przestrzeni polityki społecznej Terminski, Bogumil Preprint / Preprint Zeitschriftenartikel / journal article Empfohlene Zitierung / Suggested Citation: Terminski, Bogumil: Międzynarodowe migracje ekonomiczne jako czynnik zagrożeń dla fundamentalnych, gospodarczych i społecznych praw człowieka, oraz wyzwań dla przestrzeni polityki społecznej. In: Revista Crítica de Historia de las Relaciones Laborales y de la Política Social (2014), 8, 71 pages. URN: urn:nbn:de:0168-ssoar Nutzungsbedingungen: Dieser Text wird unter einer Deposit-Lizenz (Keine Weiterverbreitung - keine Bearbeitung) zur Verfügung gestellt. Gewährt wird ein nicht exklusives, nicht übertragbares, persönliches und beschränktes Recht auf Nutzung dieses Dokuments. Dieses Dokument ist ausschließlich für den persönlichen, nicht-kommerziellen Gebrauch bestimmt. Auf sämtlichen Kopien dieses Dokuments müssen alle Urheberrechtshinweise und sonstigen Hinweise auf gesetzlichen Schutz beibehalten werden. Sie dürfen dieses Dokument nicht in irgendeiner Weise abändern, noch dürfen Sie dieses Dokument für öffentliche oder kommerzielle Zwecke vervielfältigen, öffentlich ausstellen, aufführen, vertreiben oder anderweitig nutzen. Mit der Verwendung dieses Dokuments erkennen Sie die Nutzungsbedingungen an. Terms of use: This document is made available under Deposit Licence (No Redistribution - no modifications). We grant a non-exclusive, nontransferable, individual and limited right to using this document. This document is solely intended for your personal, noncommercial use. All of the copies of this documents must retain all copyright information and other information regarding legal protection. You are not allowed to alter this document in any way, to copy it for public or commercial purposes, to exhibit the document in public, to perform, distribute or otherwise use the document in public. By using this particular document, you accept the above-stated conditions of use.

2 Bogumił Termiński Międzynarodowe migracje ekonomiczne jako czynnik zagrożeń dla fundamentalnych, gospodarczych i społecznych praw człowieka, oraz wyzwań dla przestrzeni polityki społecznej (English title: International economic migrations as a cause of violations of fundamental, economic, and social human rights, and the challenge for the domestic social policies) [forthcoming in: Revista Crítica de Historia de las Relaciones Laborales y de la Política Social, University of Malaga, Vol. 6, 2014 (forthcoming)] Summary: The aim of this article is the analysis of the impact of international labour migrations on the sphere of human rights of international economic migrants. International economic movements are factor determining the socio-economic situation of immigrants, which directly influence several categories of human rights risks. Public international law documents, established in recent decades, contributed to the increased autonomy of migrant workers and the members of their families as a distinct category of foreigners and people protected by the specific international human rights documents of regional and universal character (e.g. the UN, COE, EU, OAS, and ASEAN provisions concerning protection and assistance of migrant workers and the members of their families). The extended catalogue of contemporary economic migrants, as well as the conflicts of interests between sending and receiving countries, causes that the effectivity of implementation of the established public international law provisions remains very low. The article in detailed manner analysed the most common problems experienced by migrant workers, before, during and after migration process. The distinct part of this article draws attention to the most important social policy challenges of countries sending and receiving migrant workers. Keywords: international migration, migrant workers, international human rights law, public international law, international migration law, international labour law, social policy, discrimination, marginalization, social problems, United Nations, Committee on Migrant Workers. Streszczenie: Cel niniejszego artykułu stanowi analiza oddziaływania procesu migracji ekonomicznych na sferę praw człowieka podejmujących je osób. Międzynarodowe migracje zarobkowe są procesem w szczególnie silny sposób oddziałującym na sytuację socjoekonomiczną ich uczestników, co w bezpośredni sposób oddziałuje na różnorodne zagrożenia dla sfery praw człowieka. Przyjęte w ostatnich dekadach dokumenty prawa międzynarodowego publicznego doprowadziły do obserwowanej autonomizacji kategorii pracowników migrujących i członków ich rodzin jako specyficznej grupy cudzoziemców i adresatów regulacji prawnomiędzynarodowych o charakterze regionalnym i uniwersalnym (np. dokumenty ONZ, RE, UE, OPA i ASEAN dotyczące ochrony i wsparcia pracowników migrujących i członków ich rodzin). Zróżnicowany katalog współczesnych imigrantów zarobkowych oraz polityczne spory pomiędzy krajami wysyłającymi i przyjmującymi pracowników migrujących powodują jednak, że efektywność implementacji

3 przyjętych regulacji prawnych wydaje się bardzo ograniczona. Artykuł w rozszerzony sposób analizuje podstawowe kategorie zagrożeń dotykających imigrantów zarobkowych przed, w trakcie, oraz po zakończeniu mobilności ekonomicznej. Odrębny fragment opracowania omawia także najważniejsze wyzwania stojące przed sektorem polityki społecznej krajów wysyłających i przyjmujących migrantów w zakresie wsparcia pracowników migrujących oraz humanitaryzacji procesu migracyjnego. W artykule zwrócono ponadto uwagę na szczególne rodzaje zagrożeń doświadczanych przez migrantów nielegalnych. Słowa kluczowe: migracje międzynarodowe, pracownicy migrujący, międzynarodowa ochrona praw człowieka, prawo międzynarodowe publiczne, międzynarodowe prawo migracji, międzynarodowe prawo pracy, polityka społeczna, dyskryminacja, marginalizacja, problemy społeczne, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Organizacja Narodów Zjednoczonych, Komitet do spraw Pracowników Migrujących (CMW). Wprowadzenie Obserwowana w ostatnich dekadach rosnąca dynamika transnarodowej mobilności zarobkowej często postrzegana bywa jako narzędzie urzeczywistnienia najbardziej fundamentalnych praw człowieka, z prawem do indywidualnej wolności, bezpieczeństwa osobistego, sprawiedliwości społecznej, czy rozwiniętym katalogiem praw ekonomicznych i społecznych włącznie 1. Międzynarodowa mobilność zarobkowa postrzegana bywa nie tylko jako ekonomiczny imperatyw, lecz także (a może nawet przede wszystkim) efektywne narzędzie maksymalizacji różnych sfer wolności i kategorii bezpieczeństwa. W najbardziej ogólnym kontekście prawo do migracji utożsamiane bywa z nieskrępowaną niczym wolnością opuszczenia własnego kraju i powrotu do niego. Organiczne związki migracji z kategoriami wolności i bezpieczeństwa znajdują także odzwierciedlenie w wielu innych sferach. Dla wielu milionów uchodźców i migrantów ekonomicznych opuszczenie kraju dotychczasowego zamieszkania stanowi jedyne dostępne narzędzie maksymalizacji różnych kategorii bezpieczeństwa ludzkiego (w tym bezpieczeństwa ekonomicznego), oraz wolności od podstawowych zagrożeń. Podjęcie migracji umożliwia ponadto korzystanie z wielu praw człowieka i wolności niedostępnych w kraju dotychczasowego zamieszkania. Polepszeniu sytuacji ekonomicznej czy maksymalizacji przestrzeni indywidualnej wolności często towarzyszy wywołane migracją polepszenie sytuacji prawnej i większy zakres respektowania praw człowieka imigrantów. Migracje z regionów objętych konfliktami zbrojnymi, bądź cechujących się antagonizacją stosunków społecznych i zorganizowanymi praktykami dyskryminacji określonych kategorii ludności, umożliwiają szybkie polepszenie sytuacji prawnej oraz urzeczywistnienie praktycznego respektowania najbardziej fundamentalnych praw człowieka migrantów. Równie częstym rezultatem transnarodowej mobilności zarobkowej staje się możliwość efektywniejszej niż wcześniej realizacji przysługujących jednostce praw społecznych, gospodarczych i kulturalnych 2. Rezultatem migracji z Pakistanu do Wielkiej Brytanii staje się nie tylko zwiększenie szans polepszenia sytuacji ekonomicznej, lecz 1 Zgodnie z szacunkami ONZ liczba migrantów międzynarodowych uległa podwojeniu po 1975 roku, osiągając 213 milionów osób w 2010 roku (co stanowi około 3,1 procent populacji światowej). 2 B. Terminski, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2011, pp. 37.

4 także maksymalizacja przysługujących jednostce mechanizmów wsparcia społecznego, poszerzenie możliwości edukacyjnych, a także relatywnie lepszy dostęp do instytucji ochrony prawnej i wsparcia społecznego. Globalizacji mobilności przestrzennej człowieka towarzyszy ponadto obieg idei, znajdujący wyraz w coraz szerszej praktycznej implementacji haseł demokracji, praw człowieka (w tym praw kobiet), tolerancji czy międzykulturowego i międzyreligijnego dialogu. Z drugiej jednak strony procesy migracyjne generują coraz większą liczbę zagrożeń dla najbardziej egzystencjalnych sfer praw człowieka, wydatnie przyczyniając się do obniżenia poziomu wielu kategorii bezpieczeństwa ludzkiego (ang. human security) podejmujących je osób. Wywołanemu migracją polepszeniu sytuacji ekonomicznej bardzo często towarzyszy obniżenie statusu społecznego w nowym miejscu, problemy prawne i szeroki katalog socjo-ekonomicznych konsekwencji migracji w rodzaju rozbicia dotychczasowych więzi rodzinnych czy marginalizacji ekonomicznej kobiet. Rozwój transportu i ułatwiania w przekraczaniu granic powodują, że mobilność zarobkowa coraz częściej przyjmuje charakter permanentny. Znamiennym przykładem wspomnianej tendencji wydaje się wzrastająca dynamika migracji wahadłowych, cyrkulacyjnych i półosiedleńczych, w których zatarciu ulegają typowe dla dziewiętnastowiecznej i dwudziestowiecznej mobilności zarobkowej fazy związane z trwałą integracją w miejscu osiedlenia. Każdy etap procesu migracyjnego generować może znaczące zagrożenia dla sfery praw człowieka. Ograniczona efektywność krajowych instytucji ochrony praw człowieka oraz doświadczane praktyki dyskryminacji stanowić mogą czynniki wypychające migrantów (ang. push factor) z kraju pochodzenia lub dotychczasowego zamieszkania. Podobnie jak w przypadku uchodźstwa, socjo-polityczne przyczyny migracji mogą przeplatać się z motywacjami stricte ekonomicznymi 3. W wielu regionach świata pomiędzy uchodźstwem a mniej lub bardziej wymuszonymi migracjami ekonomicznymi przebiega zresztą mocno nieostra granica, determinowana raczej statusem prawnym cudzoziemców w państwie pobytu aniżeli zróżnicowaniem ich motywacji migracyjnych. Równie znaczące zagrożenia dla fundamentalnych praw człowieka cechować mogą proces fizycznej migracji pomiędzy państwem pochodzenia a krajem docelowym. Problemy doświadczane przez migrantów w państwach tranzytowych okazują się w znaczącym stopniu determinowane przez ich status prawny. Najmniej korzystna sytuacja cechuje w tym kontekście imigrantów nieregularnych (nielegalnych, nieudokumentowanych), przekraczających bądź pozostających na terytorium danego kraju w sposób niezgodny z jego prawodawstwem. Konsekwencje nieudokumentowanego charakteru migracji nie ograniczają się wyłącznie do problemów natury prawnej (w rodzaju braku możliwości podjęcia legalnego zatrudnienia, niemożności korzystania ze świadczeń socjalnych, utrudnionego dostępu do opieki zdrowotnej, ograniczonej opieki konsularnej ze strony władz państwa pochodzenia, itp.). Nieudokumentowany charakter migracji stanowi początek spirali socjo-ekonomicznej marginalizacji migrantów, znajdującej wyraz w dyskryminacji w zakresie zarobków i wielu innych patologiach. Legalność pobytu i zatrudnienia wydaje się zatem jednym z kluczowych czynników determinujących sytuację socjo- 3 Trudności w precyzyjnym rozgraniczeniu wspomnianych tu kategorii uwiadczaniają się choćby w przypadku tzw. boat people migrujących do Europy z północnej i wschodniej części Afryki. Polityczne motywacje podjęcia migracji (np. związane z dynamiką lokalnych konfliktów zbrojnych) silnie przeplatają się bowiem z przyczynami ekonomicznymi (brak zatrudnienia i jakichkolwiek perspektyw w miejscu dotychczasowego zamieszkania) i środowiskowmi (pustynnienie i degradacja gleby, oraz związany z tym problem niedożywienia). Por. B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2011, pp. 25.

5 ekonomiczną migrantów oraz członków ich rodzin. Nawet cudzoziemcy przebywający i zatrudnieni w danym państwie w zgodzie z jego prawodawstwem nie są wolni od zróżnicowanych zagrożeń dla sfery praw człowieka. Źródłem wielu doświadczanych przez nich problemów jest nie tylko dyskryminacja natury ekonomicznej czy prawnej, lecz także manifestowana wrogość i zachowania ksenofobiczne ze strony społeczności lokalnych. Manifestowana w wielu płaszczyznach socjo-ekonomiczna dyskryminacja migrantów wydaje się elementem wspólnym wielu państw, nawet tych z niewiadomych przyczyn uchodzących za tradycyjnie imigracyjne i przyjazne cudzoziemcom. Krajowe uwarunkowania polityczne i obowiązujące w danym państwie standardy ochrony prawnej migrantów są jednym z kluczowych czynników oddziałujących na doświadczane przez nich problemy socjoekonomiczne. Dynamika regionalnego rozwoju ekonomicznego stała się czynnikiem sprawczym zmienności globalnej mapy mobilności ekonomicznej. Wspomniany proces, określany przez specjalistów mianem globalizacji migracji, stanowi jedno z kluczowych wyzwań dla instytucji zajmujących się zarządzaniem migracjami a także kodyfikacją regionalnych i globalnych standardów ich ochrony. W wielu spośród nowych obszarów docelowych migracji ekonomicznych cudzoziemcy doświadczają znaczących zagrożeń dla kluczowych płaszczyzn praw człowieka. Nie wszystkie kraje wysoko rozwinięte gospodarczo cechują się bowiem demokratyczną formą rządów i wysoko rozwiniętymi standardami ochrony praw człowieka. Jednym z przykładów wspomnianej zależności okazują się kraje Zatoki Perskiej 4. Osoby podejmujące tam pracę stosunkowo często doświadczają zagrożeń w zakresie najbardziej fundamentalnych sfer praw człowiek, a a standardy ochrony prawnej imigrantów zatrudnionych w tym regionie świata uznać należy za dalece niewystarczające (mam tu na myśli zwłaszcza sytuację zatrudnionych tam pracowników migrujących pochodzących z państw Południowej Azji). Dotykające migrantów problemy socjo-ekonomiczne i zagrożenia dla fundamentalnych praw człowieka stanowią ponadto pochodną zmienności charakteru współczesnych procesów migracyjnych. Rozwój nowych kierunków mobilności zarobkowej powoduje, że przyjęte dotychczas dokumenty prawne, oraz praktyczna aktywność instytucji międzynarodowych na rzecz ochrony migrantów, staje się dalece niewystarczająca. Niski poziom rozwoju dokumentów i instytucji praw człowieka w państwach Bliskiego Wschodu i Azji Południowo-Wschodniej powoduje, że zatrudnieni tam migranci często nie mogą korzystać z form pomocy, ochrony i wsparcia typowych dla innych regionów świata. Dla przykładu obywatele państw członkowskich UE podejmujący migrację w ramach jednolitego rynku wewnętrznego objęci są zapisami aż czterech reżimów międzynarodowej ochrony migrantów (ONZ, MOP, RE, UE). Równocześnie korzystają także z rozwiniętego instrumentarium indywidualnej ochrony prawnej przyjętego w ramach prawodawstwa wewnętrznego państwa pochodzenia i zatrudnienia, oraz praktycznego wsparcia świadczonego przez liczne organizacje pozarządowe aktywne w tym zakresie. Słabość regionalnych systemów praw człowieka Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej, powoduje, że osoby podejmujące migracje zarobkowe w tych regionach objęte są wyłącznie postanowieniami ogólnych i wyspecjalizowanych konwencji praw człowieka ONZ, oraz obarczonymi licznymi słabościami dokumentami prawodawstwa wewnętrznego. Wspomniana sytuacja 4 B. Terminski, "Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Współczesne debaty prawne i perspektywy na przyszłość", Revista Crítica de Historia de las Relaciones Laborales y de la Política Social, No. 6, May 2013, pp

6 wydaje się także konsekwencją niedorozwoju organizacji pozarządowych i innych instytucji społeczeństwa obywatelskiego we wspomnianym obszarze. Częstym problemem dotykającym migrantów zarobkowych podejmujących migracje w obszarze państw rozwijających (bądź w ramach ulegających szybkiemu umasowieniu nowych kierunków transnarodowej mobilności zarobkowej, jak choćby z Południowo- Wschodniej Azji do szybko rozwijających się krajów Zatoki Perskiej) jest utrudniony dostęp do środków opieki dyplomatycznej i konsularnej. Biorąc pod uwagę wspomniane czynniki, migracje zarobkowe podejmowane w obszarze krajów tzw. Globalnego Południa (bądź szerzej pomiędzy krajami cechującymi się niedemokratyczną formą rządów, oraz niskim poziomem instytucjonalizacji i implementacji praw człowieka oraz niską efektywnością krajowych instytucji ochrony prawnej jednostki) okazują się często dużo większym zagrożeniem dla sfery praw człowieka aniżeli migracje zarobkowe na obszar państw cechujących się demokratyczną formą rządów oraz wysokim standardem ochrony prawnej jednostki. Kolejnym czynnikiem oddziałującym na sferę praw człowieka staje się rosnąca dynamika migracji nielegalnych (nieregularnych, nieudokumentowanych). Opublikowane w ostatnich latach raporty instytucji międzynarodowych szacują obecną skalę tego problemu na kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt milionów osób 5. Jak zauważa pochodzący z 2010 roku raport IOM, migranci nieudokumentowani stanowili w ostatnich latach około procent osób zamieszkujących poza państwem pochodzenia (20-30 milionów osób) 6. Szacuje się, że jedynie na terytorium Stanów Zjednoczonych przebywa obecnie kilkanaście milionów nielegalnych imigrantów bądź osób o nieregularnym/nieudokumentowanym statusie pobytu 7. Rosnąca skala migracji nielegalnych i nieregularnych cechuje także przestrzeń państw członkowskich UE. Zgodnie z szacunkami zrealizowanymi w ramach programu Clandestino (2009) osoby przebywające na terytorium państw członkowskich nielegalnie stanowią od 7 do 13 procent populacji migrantów w UE 8. Konsekwencją wspomnianych tu zjawisk staje się konieczność lepszej niż dotychczas normatywnej i instytucjonalnej regulacji zjawiska nielegalnych migracji. Osoby o nieudokumentowanym statusie wydają się kategorią migrantów znacząco odmienną od pracowników migrujących i członków ich rodzin, tudzież długotrwałych rezydentów, przebywających na terytorium państwa pobytu legalnie. Autonomia migrantów nielegalnych jako specyficznej (pod względem sytuacji prawnej i doświadczanych problemów) kategorii cudzoziemców nie znalazła dotychczas należytego odzwierciedlenia w ramach wiążących lub niewiążących dokumentów prawa międzynarodowego publicznego. Dokumenty przyjęte w ostatnich dekadach w ramach ONZ i MOP zwracają co prawda uwagę na zjawisko migracji nielegalnych jako rosnącego zagrożenia dla sfery praw człowieka i bezpieczenstwa 9. W dalszym ciągu obserwujemy jednak brak wyspecjalizowanych dokumentów odnoszących się do wspomnianego zagadnienia w sposób odrębny. Dalece niewystarczająca wydaje się także 5 B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2011, pp D. McKenzie, M. Siegel, "Eliciting illegal migration rates through list randomization", Migration Studies, 2013, pp B. Termiński, "Realizing the Right to Health of Undocumented Immigrants in Europe: Legal and Social Challenges", Proceedings of the 13th World Congress on Public Health, Monduzzi Editore, Bologna, May 2013, pp Niektóre źródła szacują liczbę migrantów nielegalnych na około jeden procent populacji UE. 9 Konwencja MOP nr 143 Dotycząca Migracji w Niewłaściwych Warunkach Oraz Popierania Równosci Szans i Traktowania Pracowników Migrujących (1975), Protokół przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową, morską i powietrzną uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej. Istotne stają się także dokumenty przyjmowane w ramach europejskich struktur współpracy.

7 aktywność międzyrządowych organizacji uniwersalnych i regionalnych na rzecz minimalizacji skali migracji nieudokumentowanych oraz wsparcia dotkniętych tym problemem osób. Holistyczne spojrzenie na problemy migracji, bezpieczeństwa i praw człowieka znajduje wyraz w łączeniu zagadnienia ochrony migrantów z problematyką międzynarodowej stabilności, lokalnych i regionalnych konfliktów zbrojnych, a także patologii w rodzaju transnarodowej przestępczości zorganizowanej i handlu ludźmi 10. Globalne zarządzanie migracjami i kontrola dynamiki tego procesu okazują się niezwykle istotnymi narzędziami wzmacniania bezpieczeństwa regionalnego. Dla milionów mieszkańców najuboższych obszarów Afryki migracja okazuje się jedynym dostępnym narzędziem polepszenia sytuacji ekonomicznej, indywidualnej przestrzeni wolności i sfery praw człowieka. Tego rodzaju migracje okazują się jednak sporym problemem dla gospodarki i bezpieczeństwa państw wysoko rozwiniętych. Typowy dla dużej części państw wysoko rozwiniętych rosnący poziom bezrobocia osób młodych powoduje, że kraje tego rodzaju realizują w ostatnich latach coraz bardziej restrykcyjną politykę migracyjną i azylową. Rosnące restrykcje w tym zakresie znajdują ponadto odzwierciedlenie w ramach prowadzonych w ostatnich latach debat nad europejską polityką migracyjną (por. np: Termiński, 2010, pp. 51) 11. Liberalizacja transnarodowych przepływów ludności wydaje się jednak trudna do pogodzenia z wymogami bezpieczeństwa krajów wysoko rozwiniętych. Kraje wysoko rozwinięte podejmują zróżnicowane działania mające na celu minimalizację skali migracji osiedleńczych nisko wykwalifikowanej siły roboczej. Funkcję taką pełnią nie tylko rozbudowane mechanizmy kontroli granic lecz także wzmacnianie przestrzeni stabilności krajów rozwijających poprzez rozbudowaną pomoc rozwojową Oddziaływanie na przestrzeń ekonomiczną i polityczną krajów wysyłających migrantów (ang. sending countries) stanowi jeden z najbardziej efektywnych mechanizmów kontroli migracji 12. Percepcja przestrzeni krajów wysoko rozwiniętych w kategorii odgrodzonej od reszty świata twierdzy nie sprzyja obecnie zarówno liberalizacji przepływów ludnościowych, jak i podjęciu szerszego dyskursu nad powszechnie akceptowanymi mechanizmami ochrony migrantów na gruncie prawa. Obserwowane na forum MOP już sto lat temu spory między krajami wysyłającymi a przyjmującymi migrantów w dalszym ciągu pozostają zatem aktualne, pomimo zmiany kierunków i form transnarodowej mobilności przestrzennej. Kolejnym czynnikiem, istotnym w kontekście wyzwań dla praw człowieka, staje się coraz bardziej widoczna feminizacja ruchów migracyjnych 13. Wzrastająca skala migracji zarobkowych kobiet, zwłaszcza tych młodych i w średnim wieku, okazuje się zjawiskiem wspólnym dla wielu regionów świata. Zgodnie z szacunkami Organizacji Narodów Zjednoczonych liczba kobiet w ramach ogólnej populacji migrantów wzrosła z 46.7 procent w 1960 roku do 49.6 procent w 2005 roku. W chwili obecnej kobiety stanowią ponad 10 Sporo uwagi poświęca sie ponadto środowiskowym i klimatycznym czynnikom migracji międzynarodowych. Przeobrażenia środowiskowe, głód i degradacja gleby stają się ważnymi przyczynami migracji międzyregionalnych w Afryce i Azji, a także czynnikiem transnarodowej mobilności przymusowej z Afryki do Europy (a w mniejszym stopniu także w ramach innych kierunków) 11 B. Termiński, Europeizacja Przestrzeni Polityki Społecznej. W Poszukiwaniu Regionalnego Paradygmatu Rozwoju", Auxilium Sociale Novum, Nr 1-4, 2010, pp E. Guild, S. Mantu (eds.) Constructing and Imagining Labour Migration: Perspectives of Control from Five Continents, Ashgate Ltd., A.R. Morrison, M.W. Schiff, M. Sjöblom, The International Migration of Women,The World Bank, Washington DC, 2008, pp. 7-11; K.M. Donato, D. Gabaccia, J. Holdaway, M. Manalansan, P. R. Pessar, "A Glass Half Full? Gender in Migration Studies", International Migration Review, Vol. 40, 2006, pp. 3 26

8 połowę populacji imigrantów zarobkowych na świecie, a postępująca feminizacja procesów migracyjnych szczególnie uwidacznia się na kontynencie europejskim. Rosnący udział kobiet (i dzieci) w ramach ogólnej populacji migrantów wydaje się zjawiskiem pozytywnym z punktu widzenia aktywizacji zawodowej kobiet, co przekłada się także na wzrost ich pozycji społecznej w ramach szerszych struktur i modernizację patriarchalnych często relacji społecznych, których fragment stanowią w państwach pochodzenia. Dla milionów kobiet zajmujących dotychczas podporządkowaną pozycję socjo-ekonomiczną w tradycyjnych społeczeństwach państw rozwijających, migracja do krajów rozwiniętych staje się narzędziem maksymalizacji różnych płaszczyzn indywidualnej wolności. Wyjazd z kraju pochodzenia stanowi często jedyną szansę uwolnienia się od stygmatyzujących kobiety patriarchalnych relacji socjalnych i ekonomicznych. Z drugiej jednak strony obserwowane obecnie procesy migracyjne generują coraz więcej zagrożeń dla sytuacji kobiet, także w kontekście fundamentalnych praw człowieka 14. W kontraście do wspomnianej wyżej maksymalizacji indywidualnej wolności, wiele kategorii migracji staje się czynnikiem dyskryminacji, uprzedmiotowienia a nawet całkowitego ubezwłasnowolnienia kobiet. Wymieńmy tu choćby zjawiska dyskryminacji imigrantek w ramach zarobków i zatrudnienia, przemocy seksualnej (często powiązanej ze zjawiskiem handlu ludźmi, ang. human trafficking) czy utrudnionego dostępu migrujących kobiet do środków pomocy prawnej i form wsparcia społecznego. Pomimo rozwiniętego dyskursu nad feminizacją migracji potrzeby i problemy migrujących kobiet nie znalazły dotychczas należytego odzwierciedlenia w ramach krajowych polityk społecznych i przyjętych dotychczas niewiążących i wiążących dokumentów prawa międzynarodowego publicznego. Przyjęte w poprzednich dekadach dokumenty praw człowieka (np. konwencje MOP) stoją na gruncie typowo męskiej percepcji ruchów migracyjnych 15. Według pochodzących z 2010 roku szacunków Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji (IOM) ponad 214 milionów osób na świecie trwale zamieszkiwało poza krajem swego pochodzenia 16. Jak wskazują szacunki ośrodków eksperckich, liczba migrantów międzynarodowych pomiędzy 1960 a 2005 rokiem uległa podwojeniu. Ponad trzy procent ludności świata zamieszkuje obecnie poza krajem swego pochodzenia lub dotychczasowego pobytu. Gdy weźmiemy pod uwagę trudności w precyzyjnym określeniu skali migracji nieudokumentowanych, oraz rozwój różnych kategorii migracji cyrkulacyjnych i wahadłowych, globalna liczba migrantów okazać się może zdecydowanie większa. Uczestnicy ruchów migracyjnych okazują się także zdecydowanie bardziej zróżnicowaną kategorią niż może się nam wydawać. 14 Feminizacja dobrowolnych migracji ekonomicznych nie jest zjawiskiem odosobnionym na tle innych kategorii mobilności przestrzennej. Postępującej feminizacji migracji dobrowolnych towarzyszy coraz większa feminizacja mobilności przymusowej: uchodźstwa międzynarodowego, różnych kategorii wysiedleń wewnętrznych, oraz eksmisji. Zgodnie z szacunkami UNHCR w niektórych regionach świata kobiety i dzieci stanowią ponad 80 procent populacji uchodźców. B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011, pp ; B. Terminski, Environmentally-induced displacement: Theoretical frameworks and currrent challenges, research paper, CEDEM, University of Liege, September Problemy i potrzeby imigrantów postrzegane są zazwyczaj przez pryzmat aktywnych zawodowo mężczyzn. Wiele przyjętych uprzednio krajowych i międzynarodowych dokumentów nie postrzegało kobiet jako socjo-ekonomicznie autonomicznego podmiotu procesów migracyjnych. Dyrektywy krajowych polityk migracyjnych niezwykle często dążą zatem przede wszystkim do realizacji potrzeb aktywnych zawodowo migrantów (cżęsto kosztem ich żon i dzieci); por. B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2011, pp Migration and Human Mobility: Thematic Think Piece, IOM, UNDESA, Geneva, 2012.

9 Dokumenty prawa międzynarodowego publicznego wyróżniają zazwyczaj kilka wiodących kategorii uczestników transnarodowych ruchów migracyjnych. Wśród najważniejszych z nich wymienia się uchodźców (ang. refugees), pracowników migrujących i członków ich rodzin (ang. migrant workers and members of their families), bezpaństwowców (ang. stateless people), osoby ubiegające się o azyl (ang. asylum seekers), oraz ogólnie rozumianych cudzoziemców (ang. aliens, foreigners) 17. Wspomniane tutaj kategorie prawne trudno często odnieść w praktyce do obserwowanych realiów społecznych. W wielu regionach świata rozgraniczenie problematyki uchodźstwa i przymusowych (de facto) migracji ekonomicznych odbywa się w oparciu o wyjątkowo nieostre podstawy. Wspomniana wyżej klasyfikacja wydaje się jednak istotna w kontekście rozważań na gruncie prawa międzynarodowego publicznego (praw człowieka) i statystycznej percepcji problemu. To na niej bazuje bowiem wiele uchwalonych w ostatnich latach wiążących i niewiążących dokumentów prawa międzynarodowego publicznego. Realizowane choćby przez UNHCR, IOM czy Radę Europy analizy statystyczne zazwyczaj bazują bowiem na ścisłym rozgraniczeniu kategorii migrantów zarobkowych, uchodźców czy bezpaństwowców 18. Motywacje podjęcia migracji, ich charakter przestrzenny (wewnętrzne, transnarodowe), oraz zakres oddziaływania przymusu (migracje dobrowolne i przymusowe), determinują zatem percepcję mobilności przestrzennej na gruncie prawnym. Zapisy prawa międzynarodowego publicznego nie zawsze są jednak najlepszym narzędziem opisu dynamicznych, niedookreślonych i płynnych zjawisk migracyjnych, znajdujących wyraz w sumie jednostkowych motywacji przekładających się na indywidualne zachowania migracyjne i ich socjoekonomiczne rozwinięcie. Biorąc pod uwagę wspomniane założenie osoby podejmujące transnarodową mobilność ekonomiczną uznać należy za największą ilościowo kategorię współczesnych migrantów międzynarodowych 19. Ilość imigrantów zarobkowych i członków ich rodzin wydaje się dzisiaj przynajmniej dziesięciokrotnie większa aniżeli liczba międzynarodowych uchodźców (oceniana przez UNHCR na ponad 15 milionów osób). Pomimo wspomnianego faktu, w większej części świata trudno mówić (odmiennie aniżeli w kontekście uchodźców) o funkcjonowaniu efektywnych mechanizmów ochrony wspomnianej kategorii cudzoziemców na gruncie prawa międzynarodowego publicznego. Funkcjonujące w ramach ONZ i MOP instytucje ochrony prawnej pracowników migrujących wydają się rozwiązaniami anachronicznymi, mało efektywnymi, oraz cechującymi się stosunkowo niskim poziomem międzynarodowej akceptacji. To właśnie w ramach wspomnianego zagadnienia koncentrują się bowiem trudne do pogodzenia spory między krajami eksportującymi i przyjmującymi imigrantów zarobkowych (ang. sending and receiving countries). 17 Wspomniana tutaj klasyfikacja oparta została na analizie przyjętych dotychczas konwencji i deklaracji międzynarodowych, zwłaszcza tych o uniwersalnym charakterze. Przyjęte dotychczas dokumenty prawa międzynarodowego publicznego wspominają także o innych kategoriach cudzoziemców, w rodzaju dyplomatów, pracowników organizacji międzynarodowych, a nawet migrujących krótkotrwale artystach (międzywojenne konwencje MOP) oraz tzw. Ludziach morza. Z punktu widzenia ich ograniczonej ilości, oraz prezentowanych w niniejszym artykule rozważań, odgrywają one jednak całkowicie marginalne znaczenie. Więcej na temat wspomnianych kategorii osób por. w: B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2011, pp A także osób wysiedlonych wewnętrznie, zmuszonych do określonej mobilności przestrzennej w granicach wewnętrznych państwa w związku z eskalacją przemocy zbrojnej (ang. conflict-induced displacement), spontanicznymi i trudnymi do przewidzenia klęskami żywiołowymi, oraz katastrofami przemysłowymi (ang. disaster-induced displacement), postępującymi przeobrażeniami środowiska, w tym zmianami klimatycznymi (ang. environmentally-induced displacement), realizacją wielkich inwestycji (ang. development-induced displacement) oraz innymi kategoriami eksmisji (ang. evictions). 19 Także migracje ekonomiczne klasyfikować możemy na te mniej lub bardziej wymuszone.

10 Obserwowany w ostatnich latach kryzys ekonomiczny znajduje odzwierciedlenie w coraz większej restrykcyjności polityk migracyjnych niektórych państw. Zdecydowanie bardziej efektywne okazują się rozwiązania dotyczące ochrony imigrantów, przyjęte w ramach europejskich struktur współpracy (UE, RE). Podobnie jak w wielu innych obszarach prawa międzynarodowego, konsensus okazuje się łatwiejszy do osiągnięcia w ramach mniejszej i cechującej się większą spójnością interesów grupy państw. Rozwijany od 1919 roku (przyjęcie statutu MOP oraz pierwsza konferencja Rady Administracyjnej organizacji) uniwersalny system ochrony imigrantów zarobkowych uzupełnia oczywiście i uszczegółowaia ogólny kontekst międzynarodowego prawa pracy i praw człowieka. Obserwowana w ostatnich latach ewolucja transnarodowej mobilności zarobkowej powoduje jednak, że dokumenty prawne odzwierciedlające uwarunkowania migracji z okresu powojennego w bardzo ograniczony sposób przystają do współczesnych realiów. Dodatkowym problemem staje się brak adekwatnej (normatywnej i instytucjonalnej) regulacji problemu migracji nielegalnych, przemytu imigrantów, handlu ludźmi oraz wielu innych problemów szczegółowych. Cel niniejszego artykułu stanowi analiza oddziaływania transnarodowych migracji ekonomicznych na sferę praw człowieka. Obserwowane w ostatnich latach przewartościowania globalnego systemu migracyjnego (jak również ewolucja skali, kierunków i głównych form mobilności zarobkowej) zmusza nas do krytycznego spojrzenia na podstawowe problemy i zagrożenia napotykane przez imigrantów zarobkowych w różnych regionach świata. Obserwowany w ostatnich latach "eksport" ideologicznych, normatywnych i instytucjonalnych elementów praw człowieka poza obszar państw zachodu nie zawsze prowadzi bowiem do humanitaryzacji procesów migracyjnych i polepszenia sytuacji imigrantów. Charakterystyczna dla naszego kraju typowo eurocentryczna percepcja ruchów migracyjnych, powoduje, że nie do końca zdajemy sobie sprawę z aktualnych problemów doświadczanych przez imigrantów zarobkowych w innych częściach świata. Podejmujący mobilność zarobkową obywatele państw członkowskich UE korzystają bowiem ze standardów ochrony praw człowieka nieosiągalnych w żadnym innym regionie świata. Równie istotna wydaje się zatem analiza efektywności przyjętych dotychczas instrumentów ochrony pracowników migrujących. Pamiętajmy jednak, że w większości państw na świecie pełnią one jedynie subsydiarną rolę wobec regulacji prawodawstwa wewnętrznego (w przypadku państw członkowskich UE także wspólnotowego). Rozważania na gruncie prawa międzynarodowego publicznego powinny być zatem uzupełnione o ogólną przynajmniej analizę znaczenia regulacji wewnętrznych. Mam tu na myśli zwłaszcza szczegółowe zapisy polityki imigracyjnej i azylowej, a także szerszy kontekst polityki migracyjnej (i szerzej: polityki społecznej). Analiza praw imigrantów zarobkowych wydaje się istotna także w Polsce. Krajowe regulacje polityki społecznej wydają się jednym z kluczowych czynników oddziałujących na skalę emigracji oraz migracji osiedleńczych. Już w końcu ubiegłego stulecia Georg Ernst Ravenstein zauważył bowiem, że nie tylko czynniki ekonomiczne lecz także niewłaściwe i uciążliwe społecznie prawodawstwo staje się czynnikiem generującym wzmożoną skalę mobilności. Szczegółowe rozwiązania prawne okazują się zatem zarówno czynnikiem wypychającym (ang. push factor) jak i przyciągającym imigrantów (ang. pull factor). Analiza wewnętrznych regulacji polityki społecznej wydaje się istotna nie tylko z uwagi na czynniki humanitarne, lecz także ze stricte ekonomicznych powodów. Przyjazne jednostce

11 regulacje polityki społecznej stanowią czynnik generujący migracje osiedleńcze, przyczyniając się także do regulacji odpływu obywateli z danego terytorium, co przekłada się na długotrwały wzrost ekonomiczny państwa. Wspomniane tu prawidłowości szczególnie istotne wydają się z punktu widzenia aktualnych debat nad wspólną polityką migracyjną szczebla wspólnotowego. 1. Dobrowolni migranci ekonomiczni jako autonomiczna i specyficzna kategoria cudzoziemców Intencjonalna i zaplanowana mobilność przestrzenna człowieka na przestrzeni dziejów wiązała się zazwyczaj z dwoma podstawowymi czynnikami: maksymalizacją zasobów i minimalizacją strat. Mobilność przestrzenna oparta o wcześniejszy rachunek zysków i strat cechuje wszystkie zorganizowane społeczności, od wczesnoneolitycznych wspólnot rolniczych z przed kilku tysięcy lat począwszy. Już w okresie (r)ewolucji neolitycznej obserwujemy bowiem pierwsze formy zaplanowanych migracji w oczekiwaniu korzyści ekonomicznych w nowym miejscu (w rodzaju bardziej urodzajnej ziemi, maksymalizacji ilości pożywienia, dogodnego dostępu do wody, ukształtowania terenu w lepszym stopniu sprzyjającego rolnictwu lub pasterstwu, itp.). Niektóre elementy ekonomicznej percepcji migracji dostrzec możemy już w ramach wcześniejszych wspólnot nomadycznych. Prehistorystoryczna mobilność przestrzenna człowieka wykazywała jednak dużo więcej elementów migracji ucieczki (przed klęskami żywiołowymi i nagłymi zagrożeniami innego charakteru) aniżeli intencjonalnej mobilności prowadzącej do maksymalizacji stanu posiadania. Pomimo przeobrażeń politycznych, znajdujących wyraz w ewolucji systemów politycznych, instytucji państwa, kategorii granicy, itp., podstawowe elementy współczesnych ruchów migracyjnych niewiele odbiegają od tych charakterystycznych dla społeczeństw bliskowschodnich II tysiąclecia przed naszą erą. Utrwalenie instytucji państwa, a także rozwój percepcji granic, spowodował, że już w starożytności stosunkowo łatwo rozróżnić możemy trzy, charakterystyczne także dla czasów obecnych, kategorie mobilności przestrzennej człowieka: migracje ekonomiczne (wewnętrzne i międzynarodowe), polityczne uchodźstwo, oraz różne kategorie wysiedleń wewnętrznych (związanych choćby z nagłymi i spontanicznymi klęskami naturalnymi bądź długotrwałymi przeobrażeniami środowiskowymi). Przeobrażenia obserwowane w kolejnych stuleciach doprowadziły do coraz silniejszego rozgraniczenia poszczególnych kategorii mobilności ludzkiej. Utrwalenie systemu uznawanych międzynarodowo granic wpłynęło na silne rozgraniczenie dwóch podstawowych kategorii migracji: mniej lub bardziej dobrowolnej mobilności ekonomicznej, oraz stricte przymusowego uchodźstwa międzynarodowego. Jeszcze w dziewiętnastym stuleciu osoby zamieszkujące poza państwem pochodzenia postrzegane były jako członkowie zbiorczej kategorii cudzoziemców (bądź obcych), niezależnie od indywidualnych przyczyn tego stanu rzeczy. Motywacje podjęcia migracji były zatem czynnikiem drugorzędnym wobec (obiektywnego prawnie) faktu przynależności do obcego etnicznie, religijnie czy narodowo żywiołu 20. Konsekwencją dwudziestowiecznego rozwoju wielostronnych form współpracy i norm prawa międzynarodowego publicznego stało bardziej wyczerpujące rozgraniczenie różnych kategorii cudzoziemców (a zatem także motywacji podjęcia migracji) w ramach wewnętrznych i międzynarodowych regulacji prawnych. Regulacje przyjęte w ramach MOP, Ligi Narodów (później ONZ), wyspecjalizowanych 20 B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2011.

12 agencji międzynarodowych, oraz instytucji regionalnych, doprowadziły do ukształtowania się generalnego podziału osób podejmujących mobilność transnarodową na międzynarodowych uchodźców (ang. refugees) oraz pracowników migrujących (ang. migrant workers). Wspomnianemu rozgraniczeniu towarzyszyła także separacja aktywności instytucjonalnej organizacji międzynarodowych 21. Migranci ekonomiczni oraz członkowie ich rodzin są obecnie największą liczebnie kategorią cudzoziemców. Motywacje podjęcia migracji, liczebność, oraz status prawny nie są bynajmniej jedynymi czynnikami odróżniającymi wspomnianą wspólnotę od przynajmniej dziesięciokrotnie mniejszej liczebnie kategorii uchodźców. Międzynarodowe migracje ekonomiczne (zarówno legalne, jak również te o nieudokumentowanym charakterze) stanowią zjawisko generujące dużo mniejsze zagrożenia dla sfery praw człowieka podejmujących je osób aniżeli fenomen transnarodowego uchodźstwa. Wspomniane tu kategorie cechują się także odmienną dynamiką zagrożeń doświadczanych przez ich uczestników w ramach poszczególnych etapów proces migracyjnego. Szczególnie silne zagrożenia dla sfery praw człowieka cechują przyszłych uchodźców na terytorium obszaru z którego pragną uciec (a więc w momencie, kiedy de iure nie są oni jeszcze uchodźcami). Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w przypadku legalnych bądź nieudokumentowanych migracji ekonomicznych. W przypadku uchodźców opuszczenie granicy obszaru prześladowań wiąże się z częściowym przynajmniej polepszeniem ich sytuacji. W przypadku imigrantów zarobkowych obserwujemy często odmienną sytuację: opuszczenie państwa pochodzenia stanowi pierwszy etap spirali marginalizacji generującej zagrożenia dla najbardziej fundamentalnych aspektów praw człowieka. Ucieczka z obszaru objętego eskalacją przemocy umożliwia lepsze korzystanie z przysługujących jednostce praw, co przekłada się na maksymalizację różnych kategorii bezpieczeństwa ludzkiego. W przypadku imigrantów zarobkowych często bywa odwrotnie: opuszczenie terytorium kraju pochodzenia minimalizuje możliwości praktycznego korzystania z przysługujących migrantom praw 22. Niższy aniżeli w przypadku uchodźstwa poziom zagrożeń dla indywidualnym praw człowieka wydaje się przyczyną mało efektywnej regulacji ochrony migrantów zarobkowych na gruncie prawnym. Oddziaływanie norm prawa międzynarodowego na dynamikę migracji zarobkowych, oraz sytuację uczestników tego procesu wydaje się zdecydowanie mniejsze niż w przypadku uchodźstwa. W potocznym rozumieniu mianem uchodźców określa się osoby zmuszone do opuszczenia międzynarodowo uznawanej granicy państwowej w związku z eskalacją przemocy zbrojnej, prześladowaniami, bądź innymi wywołanymi przez człowieka zagrożeniami dla fundamentalnych płaszczyzn praw człowieka. Pamiętajmy jednak, że system ochrony uchodźców stanowi reżim ochrony prawnej cechujący się zdecydowanie wyższym poziomem instytucjonalizacji i efektywności aniżeli funkcjonujące obecnie regulacje dotyczące ochrony i wsparcia pracowników migrujących. Współcześnie uchodźstwo jest jednak przede wszystkim kategorią prawa międzynarodowego, a uzyskanie statusu uchodźcy zależy nie tylko od indywidualnych motywacji przekroczenia granicy i obiektywnej sytuacji jednostki, lecz przede wszystkim od regulacji prawnych i dobrej woli instytucji politycznych państwa pobytu 23. Globalna skala uchodźstwa wydaje się zależna nie 21 R. Karatani, "How History Separated Refugee and Migrant Regimes: In Search of Their Institutional Origins", International Journal of Refugee Law, Vol. 17, Issue 3, Mam tu na myśli przede wszystkim specyfikę migracji zarobkowych w obvszarze państw rozwijających się. 23 Współczesna skala uchodźstwa w determinowana jest także przez dynamikę przyrostu demograficznego w wielopokoleniowych diasporach uchodźczych.

13 tylko od obserwowanej dynamiki konfliktów zbrojnych, lecz także szczegółowych zapisów Konwencji Genewskiej i protokołu z 1967 roku. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku migracji zarobkowych. Poszczególne państwa cechują się dużą autonomią w zakresie kreowania norm polityki migracyjnej i azylowej. Normy prawodawstwa wewnętrznego dotyczące cudzoziemców stanowią nie tylko pochodną czynników ekonomicznych i politycznych, lecz także tych o charakterze kulturowym. Poszczególne kategorie cudzoziemców cechują się także odmiennymi motywacjami opuszczenia państwa dotychczasowego pobytu. Podstawowym celem migrantów zarobkowych jest przede wszystkim maksymalizacja zasobów materialnych. Wspomniane zasoby wykazywać mogą znaczące zróżnicowanie w zależności od regionu świata: od wody i żywności w przypadku osób migrujących z Korei Północnej czy Etiopii, poprzez tradycyjnie rozumianą maksymalizację zasobów finansowych, na maksymalizacji możliwości rozwoju zawodowego kończąc. Zdecydowanie odmienną sytuację obserwujemy w kontekście międzynarodowych migracji uchodźczych. Podstawową motywację uchodźców stanowi maksymalizacja bezpieczeństwa osobistego, rozumianego w kontekście wolności od fundamentalnych zagrożeń dla życia i zdrowia. Częstą konsekwencją uchodźstwa staje się czasowe przynajmniej pogorszenie sytuacji ekonomicznej, determinowane nie tylko utratą dóbr materialnych pozostawionych w kraju pochodzenia, lecz także ograniczeniami dotyczącymi możliwości podjęcia zatrudnienia w nowym państwie 24. Pogorszenie sytuacji ekonomicznej stanowi zatem nieunikniony koszt maksymalizacji indywidualnego bezpieczeństwa. W przypadku transnarodowych migracji zarobkowych obserwować możemy nieco odmienny proces. Doświadczane przez migrantów problemy o charakterze społecznym i prawnym stanowią podstawowe koszty w procesie umożliwiającym polepszenie sytuacji ekonomicznej jednostki w nowym państwie. W ostatnich latach obserwujemy rosnącą skalę zbliżonych do uchodźstwa migracji przymusowych, motywowanych problemami środowiskowymi, oraz spadającym poziomem innych kategorii bezpieczeństwa ludzkiego (np. bezpieczeństwa żywnościowego). Brak adekwatnych zapisów w treści konwencji z 1951 roku powoduje, że osoby podejmujące tego rodzaju migracje nie korzystają z uprawnień przysługujących uchodźcom. Rozróżnienie imigrantów zarobkowych i uchodźców coraz częściej opiera się na subiektywnych przesłankach natury prawnej i ma niewiele wspólnego z obiektywnymi motywacjami opuszczenia kraju dotychczasowego pobytu 25. Międzynarodowa ochrona uchodźców wydaje się znacznie bardziej spójnym, efektywnym i cechującym się wyższym poziomem globalnej akceptacji systemem ochrony prawnej cudzoziemców aniżeli zbiór analogicznych norm dotyczących ochrony i wsparcia pracowników migrujących. Powszechna akceptacja norm wypracowanych od początku lat pięćdziesiątych w ramach ONZ powoduje, że międzynarodową ochronę uchodźców postrzegać możemy jako autonomiczny i zinstytucjonalizowany reżim ochrony prawnej cudzoziemców, zarówno w kontekście regionalnym jak i globalnym. Brak szerokiej akceptacji dla rozwiązań wypracowanych w ramach ONZ i MOP powoduje, że zagadnienie międzynarodowej ochrony pracowników migrujących trudno uznać za w pełni efektywny system ochrony prawnej. Ograniczone znaczenie praktyczne systemu ochrony prawnej migrantów okazuje się także 24 Obowiązujące dokumenty prawa międzynarodowego publicznego znacząco ograniczają możliwości legalnego zatrudnienia uchodźców bądź osób ubiegających sią o azyl. 25 Zjawisko uchodźstwa należy zatem analizować przede wszystkim opierając się na przesłankach prawnych, nie zaś społeczno-sytuacyjnych.

14 rezultatem anachronicznego charakteru niektórych zapisów dokumentów przyjętych w ramach ONZ i MOP, oraz niskiego poziomu instytucjonalizacji zagadnienia w przestrzeni regionalnej (zwłaszcza poza Europą) 26. Normy prawa międzynarodowego wypracowane w ramach ONZ i MOP w coraz mniejszym stopniu odzwierciedlają współczesne zróżnicowanie transnarodowych procesów migracyjnych, oraz dotykające ich uczestników problemy. W kontraście do problematyki uchodźstwa, normy międzynarodowej ochrony praw człowieka odgrywają drugorzędne bądź nawet całkowicie marginalne znaczenie w kreowaniu skali transnarodowej mobilności zarobkowej 27. Kreacyjna rola czynników ekonomicznych uzupełniana jest jednak o regulacyjne znaczenie dyrektyw polityki społecznej, migracyjnej i azylowej. Ewolucji kierunków mobilności zarobkowej towarzyszy coraz silniej obserwowana zmienność mechanizmów kontroli tego procesu. Poziom respektowania praw człowieka może jednak stanowić istotny czynnik wypychający (ang. push factor) bądź przyciągający (ang. pull factor) migrantów ekonomicznych na terytorium określonego państwa. Wspomniane czynniki odgrywają tym większe znaczenie, im większa wydaje się dysproporcja w poziomie respektowania określonych kategorii praw człowieka pomiędzy krajem pochodzenia (bądź dotychczasowego zamieszkania) a państwem imigracji. W przypadku mobilności pomiędzy terytoriami cechującymi się znaczącymi dysproporcjami w tym zakresie obserwujemy zazwyczaj polepszenie w obszarze większości kategorii praw człowieka. Polepszeniu poziomu respektowania praw ekonomicznych może jednak towarzyszyć erozja niektórych kategorii fundamentalnych bądź społecznych praw człowieka. Szczególnie silną zależność pomiędzy mobilnością terytorialną a maksymalizacją przysługujących jednostce praw (i poziomu ich respektowania) obserwujemy w kontekście mniej lub bardziej wymuszonych migracji międzynarodowych w wymiarze Północ-Południe. Rosnące zróżnicowanie w tym zakresie powoduje jednak, że coraz trudniej przychodzi formułowanie tego rodzaju arbitralnych ocen. Krąg wysoko rozwiniętych krajów obszaru euroamerykańskiego cechuje się relatywnie małym zróżnicowaniem poziomu respektowania najważniejszych płaszczyzn praw człowieka. W dalszym ciągu obserwujemy jednak silne zróżnicowanie w zakresie standardów respektowania praw szczegółowych, oraz implementacji polityki społecznej. Dostęp do niektórych kategorii praw oraz mechanizmów wsparcia społecznego staje się rosnącą na znaczeniu przyczyną migracji pomiędzy krajami wysoko rozwiniętymi 28. Mam tu na myśli choćby zróżnicowany w państwach członkowskich UE zakres dostępu do wysokospecjalistycznych procedur medycznych. Także zróżnicowana wysokość świadczeń społecznych staje się istotnym czynnikiem migracji pomiędzy państwami członkowskimi UE (zwłaszcza w okresie wysokiego bezrobocia). Poza ekstremalnymi sytuacjami ogólny poziom respektowania praw człowieka nie wydaje się znaczącym czynnikiem migracji 26 W opinii niektórych specjalistów zapisy konwencji MOP i ONZ odzwierciedlają polityczne i ekonomiczne realia właściwe dla eskalacji zimnowojennej rywalizacji połowy ubiegłego stulecia (bądź nawet uwarunkowania transnarodowej mobilności zarobkowej charakterystyczne dla lat dwudziestych i trzydziestych ubiegłego stulecia). Odzwierciedleniem wspomnianego faktu staje się brak adekwatnego uwzględnienia w dokumentach ONZ i MOP wielu współczesnych problemow w rodzaju migracji nieudokumentowanych, nielegalnego zatrudnienia, przemytu i handlu ludźmi. B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersystetu Warszawskiego, Warszawa, 2011, pp Twierdzenie, że uchodźstwo stanowi kategorię mobilności kreowaną przez prawo a migracje ekonomiczne przez politykę, okazuje się jednak nadmiernym uproszczeniem. 28 Jak również migracji obywateli państw rozwijających, których funkcjonowanie w krajach Europy Zachodniej opiera się na pomocy społecznej.

15 ekonomicznych w obszarze wysoko rozwiniętych państw Europy Zachodniej i Ameryki Północnej 29. Zdecydowanie odmienną sytuację obserwować możemy w przypadku migracji ekonomicznych pomiędzy państwami rozwijającymi się a przestrzenią krajów wysoko rozwiniętych. Motywacje stricte ekonomiczne w wielu przypadkach przeplatają się bowiem z dążeniem do uwolnienia się od różnych form dyskryminacji doświadczanych w państwie pochodzenia. W przypadku migracji z obszaru północnej i wschodniej Afryki motywacje ekonomiczne okazują się silnie zespolone z wcześniej doświadczaną dyskryminacją w zakresie większości kategorii praw człowieka, brakiem wolności słowa, dynamiką lokalnych i ogólnokrajowych konfliktów zbrojnych, oraz ekonomicznymi konsekwencjami przeobrażeń środowiska naturalnego (np. z problemem degradacji gleby i związanego z nim niedożywienia, głodu i braku zasobów). Najbardziej spektakularnym przykładem zespolenia ekonomicznych i politycznych czynników mobilności międzynarodowej wydają się obserwowane w ostatnich latach nielegalne migracje z Korei Północnej do ościennych Chin. Motywacjom ekonomicznym w wielu przypadkach towarzyszy zatem pragnienie uwolnienia się z opresyjnych wobec jednostki relacji społecznych, unormowań prawnych czy ograniczenia dyskryminacji doświadczanej w kraju pochodzenia. 2. Proces migracyjny jako źródło zagrożeń dla fundamentalnych, gospodarczych i społecznych praw człowieka Migracje międzynarodowe stanowią proces wiążący się ze głęboką i szybką transformacją pozycji społecznej i prawnej jednostki w otaczającej ją przestrzeni 30. Podobnie jak większość innych procesów społecznych o wysokiej dynamice zmian społecznych generują one szczegolnie silne zagrożenia dla sfery praw człowieka. Legalne przekroczenie granicy państwa pochodzenia wiąże się z przejęciem części uprawnień władczych wobec jednostki przez organy kraju pobytu. Regulacje natury prawnej, oraz brak odpowiednich instrumentów pomocowych, stosunkowo często prowadzą do ograniczenia działań kraju pobytu na rzecz wsparcia imigrantów. Zdecydowanie gorszą sytuację obserwować możemy w przypadku różnych kategorii migracji nieudokumentowanych. Nielegalne przekroczenie granicy powoduje, że organy państwa pobytu posiadają niezwykle ograniczone możliwości podjęcia adekwatnych działań pomocowych (między innymi dlatego, że nie mają świadomości faktu przebywania konkretnych osób w ramach swojego terytorium). Nieudokumentowany charakter pobytu powoduje, że imigranci nie posiadają możliwości stania się adresatami unormowań w zakresie zatrudnienia, opieki zdrowotnej, ubezpieczeń społecznych oraz wielu innych regulacji dotyczących społecznego wsparcia legalnie zatrudnionych pracowników migrujących. Konsekwencją wspomnianego faktu staje się maksymalizacja doświadczanych przez nich problemów w zakresie zatrudnienia oraz doświadczane przez nich praktyki socjo-ekonomicznej dyskryminacji. Nielegalni imigranci stosunkowo często wpadają zatem w spiralę socjo-ekonomicznych patologii prowadzących do ich postępującej marginalizacji w państwie pobytu. Przeobrażeniu pozycji prawnej migrantów często towarzyszą daleko idące transformacje ich statusu 29 Poziom respektowania praw socjalnych jednostki bądź członków określonych zbiorowości (np. mniejszości etnicznych, religijnych, seksualnych, itp.) pozostaje jednak znaczącą przesłanką transnarodowej mobilności przestrzennej, nawet w obszarze państw średnio i wysoko rozwinietych). Zjawisko to znajduje wyraz choćby w zauważalnej mobilności przedstawicieli mniejszości seksualnych. 30 Mam tutaj na myśli zarówno polepszenie pozycji socjo-ekonomicznej migrantów jak i ich częstą marginalizację wywołaną procesem migracyjnym.

16 społecznego. Konsekwencją pobytu w obcym państwie staje się znaczące ograniczenie pozaprawnych mechanizmów wsparcia determinowanych przez więzy wspólnotowe (związanych z długotrwałymi relacjami socjo-ekonomicznymi w państwie pochodzenia). Oddziaływanie procesów migracyjnych na erozję więzi rodzinnych stanowi zagadnienie często podejmowane w ramach socjologii, psychologii i antropologii społecznej. Równie istotny okazuje się wpływ migracji międzynarodowych na erozję ekonomicznych mechanizmów wsparcia. Wewnętrzna i międzynarodowa mobilność zarobkowa często postrzegana bywa jako narzędzie uwolnienia się z opresyjnych dla jednostki (zwłaszcza kobiet) relacji ekonomicznych i społecznych. Wspomnianemu uwolnieniu towarzyszy jednak ograniczenie korzyści płynących z wypracowanego w miejscu pochodzenia statusu społecznego tudzież z ekonomicznego znaczenia więzów rodzinnych. Wywołane wspomnianymi czynnikami osłabienie pozycji jednostki staje się znaczącym czynnikiem zagrożeń dla sytuacji socjo-ekonomicznej i przestrzeni praw człowieka imigrantów. Podstawową społeczną odpowiedzią na wspomniane tu procesy staje się tworzenie sieci migracyjnych (tzw. migracje sieciowe), oraz wzmacnianie bezpośrednich relacji w ramach społeczności diaspor. Fakt ten znajduje wyraz choćby w częstej praktyce zamieszkiwania całych dystryktów miejskich przez społeczności imigranckie. Kontynuacja dotychczasowych więzów i poczucia tożsamości stanowi zatem istotny czynnik maksymalizacji indywidualnego i zbiorowego bezpieczeństwa członków społeczności imigranckich, zwłaszcza tych cechujących się ograniczonymi możliwościami adaptacji do w pełni autonomicznego funkcjonowania w nowym państwie (np. cechujących się brakiem znajomości języka, osoby starsze, itp.). Wywołanym funkcjonowaniem w ramach diaspory wzmocnieniem poczucia bezpieczeństwa towarzyszą jednak problemy związane z ograniczoną integracją w nowym państwie. Budowa sprzyjających mechanizmów ułatwiających integrację imigrantów, przy jednoczesnym wzmocnieniu poczucia bezpieczeństwa, stanowi jedno z najistotniejszych wyzwań dla sektora polityki społecznej. Status prawny imigrantów ekonomicznych determinuje możliwość korzystania przez nich z bardziej szczegółowych i zaawansowanych praw człowieka. Wspomniany już dostęp do bardziej zaawansowanych świadczeń zdrowotnych, ubezpieczeń społecznych, socjalnego wsparcia i praw związkowych jest oczywistą konsekwencją legalności pobytu i zatrudnienia na terenie państwa. Legalność pobytu determinuje także możliwość wynajmu bądź zakupu nieruchomości, co w wielu sytuacjach okazuje się istotnym czynnikiem legalnego podjęcia zatrudnienia. Pomimo wewnętrznych regulacji prawnych legalnie zatrudnieni pracownicy migrujący w dalszym ciągu doświadczają różnorodnych form dyskryminacji, zwłaszcza w zakresie czasu i warunków zatrudnienia, oraz otrzymywanych zarobkow 31. Nawet w krajach wysoko rozwiniętych wynagrodzenie legalnie zatrudnionych pracowników migrujących jest zazwyczaj o przynajmniej kilkanaście procent niższe od uposażenia otrzymywanego przez obywateli państwa 32. W wielu regionach świata imigranci mogą liczyć wyłącznie na zatrudnienie w profesjach, których nie chcą wykonywać obywatele państwa ich pobytu 33. Jedynie w niewielu regionach świata regulacje prawne efektywnie ograniczają 31 Naruszenie zasady równej płacy za równą pracę (ang. equal pay for equal work) okazuje się jednym z podstawowych problemów ekonomicznych doświadczanych przez migrantow. Szczególnie podatni na dyskryminację tego rodzaju okazują się imigranci nieudokumentowani, osoby nielegalnie zatrudnione, oraz kobiety. 32 W krajach niżej rozwiniętych, oraz w przypadku migrantów nielegalnych, wspomniane dysproporcje dochodzą nawet do ponad sześćdziesięciu procent, por. B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2011, pp Mam tu na myśli zwłaszcza popularne na całym świecie praktyki zatrudniania migrantów w obszarze tzw. 3D work

17 wspomniane tu praktyki dyskryminacji. Legalnie zatrudnionych pracowników migrujących cechuje zresztą zdecydowanie lepsza sytuacja prawna w zakresie dostępnych im środków odwoławczych i mechanizmów wsparcia społecznego. Sytuacja pracowników migrujących, zatrudnionych zgodnie z prawodawstwem kraju pobytu, znacznie odbiega w tym kontekście od problemów osób nielegalnie przebywających w danym państwie. Nieudokumentowany charakter pobytu uniemożliwia podjęcie legalnego zatrudnienia, co już na wstępie staje się czynnikiem marginalizacji pozycji zatrudnionego, oraz późniejszej dyskryminacji w miejscu pracy (np. w zakresie czasu zatrudnienia, zarobków, odpowiedzialności za wypadki w czasie pracy, itp.). Nielegalny charakter zatrudnienia prowadzi do wielu patologii oraz wykorzystywania przez pracodawcę swej dalece bardziej uprzywilejowanej pozycji. Obawa przed zgłoszeniem nielegalnego zatrudnienia organom państwa stanowi kolejny czynnik osłabiający pozycję nielegalnie zatrudnionych cudzoziemców Formalnoprawny status imigrantów wydaje się jednym z kluczowych czynników determinujących odziałujące na nich zagrożenia dla sfery praw człowieka. Pamiętajmy jednak, że duża część zagrożeń dotykających migrantów wydaje się trudna w eliminacji nawet w przypadku poszerzenia i efektywniejszej implementacji przysługujących im uprawnień. Istotny z socjologicznego punktu widzenia podział na "swoich" i "obcych" w dalszym ciągu pozostaje jednym z kluczowych czynników dyskryminacji migrantów oraz źródłem zagrożeń dla sfery fundamentalnych praw człowieka 34. Rozwinięciem wspomnianej separacji stają się różne formy ekonomicznej i społecznej dyskryminacji migrantów przez członków społeczności lokalnych państw ich zatrudnienia. Najczęściej obserwowaną formą ekonomicznej dyskryminacji pracowników migrujących staje się podejmowanie arbitralnych decyzji (np. tych dotyczących zatrudnienia, wysokości zarobków) w oderwaniu od kryteriów merytorycznych (takich jak doświadczenie zawodowe, wykształcenie), przy jednoczesnym faworyzowaniu członków własnej społeczności. Nawet w wysoko rozwiniętych państwach członkowskich UE pochodzenie narodowe i etniczne staje się istotną przesłanką decyzji dotyczących zatrudnienia i mniej lub bardziej zawoalowanych praktyk dyskryminacji. Praktyki dyskryminacji determinowane czynnikami etnicznymi i rasowymi obserwowane są w wielu krajach Europy, zarówno w odniesieniu do społeczności imigranckich jak i przedstawicieli mniejszości posiadających obywatelstwo państwa zamieszkania. Imigranci doświadczają ponadto wielu innych form dyskryminacji ze strony lokalnych społeczności, np. w zakresie wynajmu mieszkań, podejmowania własnej aktywności gospodarczej czy utrudnień w zakresie edukacji dzieci. W wielu krajach obserwujemy obecnie rosnącą skalę jawnie artykułowanych postaw ksenofobicznych i szowinistycznych. Postawy te przybierają różne natężenie w zależności od krajowych uwarunkowań ekonomicznych i politycznych, dynamiki migracji osiedleńczych na określony obszar oraz jego składu narodowego i etnicznego. Społeczność romska we Francji i Grecji, imigranci z Mahrebu we Francji czy Włoszech, Meksykanie w USA, a ostatnio także Polacy we Francji i Wielkiej Brytanii to jedynie wybrane przykłady społeczności doświadczających mniej lub bardziej bezpośrednich form dyskryminacji w państwie pobytu. Wspomniane tu antagonizmy często stanowią (dirty, dangerous and demeaning). B. Termiński, "Realizing the Right to Health of Undocumented Immigrants in Europe: Legal and Social Challenges", Proceedings of the 13th World Congress on Public Health, Monduzzi Editore, Bologna, May 2013, pp B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2011, pp. 37.

18 konsekwencję podsycanych politycznie stereotypów, jak choćby w przypadku manifestowanego w haśle "inwazji polskich hydraulików" wrogiego nastawienia niektórych kręgów francuskich wobec pochodzących z Polski pracowników migrujących. Obserwowany w ostatnich latach globalny kryzys gospodarczy stanowi istotny czynnik eskalacji tego rodzaju postaw politycznych i społecznych, przekładających się na bezpośrednie relacje społeczne. Podjęta powyżej analiza czynników sprawczych dyskryminacji i zagrożeń dla praw człowieka migrantów prowadzić nas powinna do kilku podstawowych konkluzji. Niski poziom respektowania praw i wolności jednostki stanowi istotny parametr transnarodowej mobilności ekonomicznej. Imigranci ekonomiczni doświadczać mogą istotnych zagrożeń dla sfery praw człowieka w państwie pochodzenia, podczas migracji z miejsca na miejsce, oraz w kraju pobytu. Poziom respektowania praw człowieka staje się jednym z kluczowych czynników wypychających i przyciągających migrantów 35. W wielu przypadkach motywowana stricte ekonomicznie mobilność z socjologicznego punktu widzenia okazuje się raczej migracją przymusową wywołaną doświadczanymi wcześniej naruszeniami praw człowieka i związanym z tym spadkiem poziomu bezpieczeństwa. Jednoznaczna ocena przyświecających migrantom motywacji jest zatem bardzo trudna 36. Pewnym ułatwieniem w tym zakresie okazują się rozwijane od kilku lat analizy specyfiki procesów migracyjnych na gruncie konceptu bezpieczeństwa ludzkiego (ang. human security) 37. Biorąc pod uwagę wspomniany koncept migrację postrzegać możemy jako odpowiedź na dynamiczny spadek poziomu różnych kategorii bezpieczeństwa ludzkiego. Zaproponowana przez UNDP w 1994 roku klasyfikacja siedmiu podstawowych obszarów bezpieczeństwa ludzkiego stanowić może istotny punkt odniesienia dla wieloaspektowych studiów nad motywacjami współczesnych migrantów oraz związków problematyki migracji i bezpieczeństwa. Trudności w jednoznacznym rozgraniczeniu motywacji mobilności przestrzennej (związane także z problemami w jednoznacznym określeniu najbardziej podstawowego czynnika wypychającego migrantów) są problemem podkreślanym przez wielu współczesnych specjalistów. Jedną z licznych odpowiedzi na wspomniane dylematy stała się zaproponowana przez Alexandra Bettsa koncepcja tzw. survival migration 38. Równie istotne zagrożenia dla sfery praw człowieka stanowią rezultat fizycznej mobilności pomiędzy krajem pochodzenia a obszarem docelowym imigracji 39. Przekraczanie granic zgodnie z prawodawstwem państw tranzytowych stanowi kluczowy czynnik determinujący sytuację migrantów i 35 Everett Lee, autor koncepcji czynnikow wypychających i przyciagajacych migrantow (tzw. push-pull theory), nie uwzględniał jednak w swych analizach czynników pozaekonomiczych. Por. E. Lee, "A Theory of Migration", Demography, Vol. 3, No. 1, 1966, pp Trudności tych doświadczają zarówno specjaliści przedmiotu jak i miliony osob zmuszonych do migracji w nastepstwie konglomeratu czynników ekonomicznych, politycznych, społecznych i środowiskowych. 37 Koncept bezpieczeństwa ludzkiego okazuje się bardzo przydatnym narzędziem analiz wszystkich kategorii mobilności przestrzennej człowieka, także tych o charakterze wewnętrznym (np. wysiedleń wewnętrznych wywołanych eskalacją przemocy zbrojnej, klęskami żywiołowymi, długotrwałymi przeobrażeniami środowiska naturalnego oraz realizacją dużych projektów inwestycyjnych i ochroną przyrody. Por. B., Terminski, Environmentally-induced displacement: Theoretical frameworks and current challegnes, CEDEM research paper, Universite de Liege, September A. Betts, Survival Migration: Failed Governance and the Crisis of Displacement, Cornell University Press, Ithaca, Znaczenie państw tranzytowych dla generalnego kontekstu mobilności przestrzennej człowieka jest zagadnieniem dobrze omówionym w literaturze przedmiotu, zwłaszcza w kontekście sytuacji migrantów nielegalnych, przemytu ludzi oraz problematyki migracji uchodźczych.

19 minimalizujący skalę doświadczanych przez nich problemów. Regulacje wewnętrzne oraz ograniczona efektywność instytucji dyplomatycznych i konsularnych powoduje jednak, że nawet pracownicy migrujący legalnie przekraczający granice państwowe doświadczają licznych problemów o charakterze prawnym. Zdecydowanie istotniejsze okazują się zagrożenia doświadczane w krajach tranzytowych przez imigrantów nielegalnych. Szczególnie istotne wyzwanie dla instytucji zaangażowanych w pomoc i wsparcie cudzoziemców stanowi rosnąca skala przemytu migrantów. Zjawisko to, łączące procesy migracyjne z problematyką transnarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjmuje w ostatnich latach prawdziwie globalny charakter. Wśród regionów świata szczególnie silnie obciążonych tym zjawiskiem wymienić możemy granicę Meksyku i USA, region Europy Południowej i Środkowo-Wschodniej, oraz przynajmniej kilka państw Południowo-Wschodniej Azji. Całkowita zależność nielegalnych imigrantów od osób organizujących wspomniany proceder staje się czynnikiem wielu patologii z przypadkami pozostawiania migrantów i morderstw włącznie. Problem przemytu migrantów silnie wiąże się także ze zjawiskami przestępczości seksualnej, handlu ludźmi, oraz nielegalnego zatrudnienia w obozach pracy przymusowej. Stanowi zatem zagrożenie dla najbardziej fundamentalnych płaszczyzn praw człowieka w rodzaju prawa do wolności osobistej. Pomimo przyjęcia w ostatnich latach kilku dokumentów, oraz zaangażowania wyspecjalizowanych agencji międzynarodowych o charakterze regionalnym (np. FRONXTEXu), praktyczną aktywność instytucji międzynarodowych w zakresie minimalizacji wspomnianych tu patologii postrzegać należy jako dalece niewystarczającą 40. Normatywna i instytucjonalna aktywność organizacji międzynarodowych zdaje się nie nadążać za zdecydowanie szybszą ewolucją procesów migracyjnych. Szczególnie znaczący poziom zagrożeń dla praw człowieka cechuje imigrantów nielegalnie zatrudnionych bądź zamieszkujących w państwie docelowym emigracji. Ich słabsza pozycja prawna oraz zróżnicowane problemy społeczne może generować zagrożenia w zakresie wszystkich kategorii praw człowieka 41. Podstawowym problemem okazuje się brak adekwatnych zapisów dotyczących ochrony i wsparcia cudzoziemców na gruncie prawodawstwa krajowego. Pracownicy migrujący zatrudnieni w większości państw świata nie mogą korzystać z wielu uprawnień przysługujących obywatelom. Mam tu na myśli zwłaszcza szczegółowe regulacje w zakresie praw ekonomicznych i społecznych, jak choćby prawo do legalnego zatrudnienia, ubezpieczeń społecznych, dostępu do zaawansowanych świadczeń zdrowotnych, wynajmu i zakupu nieruchomości, ochrony przed bezrobociem i innych mechanizmów społecznego wsparcia itp 42. Kolejnym czynnikiem osłabiającym sytuację migrantów ekonomicznych okazuje się mało efektywna implementacja przysługujących im praw. Brak efektywnej polityki migracyjnej szczebla krajowego staje się częstą przyczyną kompetencyjnego paraliżu organów państwa (bądź niedookreślonego podziału 40 Protokół przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową, morską i powietrzną uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej. Por. B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2011, pp Wspominając o słabszej pozycji prawnej różnych kategorii imigrantów mam na myśli zarówno brak adekwatnych zapisów w prawodawstwie wewnętrznym krajów przyjmujących, niski poziom implementacji istniejących norm prawnych wobec migrantów i mniejszości, niski poziom efektywności ochrony prawnej świadczonej migrantom przez instytucje ich kraju pochodzenia (opieka dyplomatyczna i konsularna) jak i obawy migrantów przed praktycznym wyegzekwowaniem przyslugujacych im praw. 42 Pamiętajmy, że obowiazujące w ramach UE regulacje dotyczące wolnego przepływu pracowników i mechanizmy ich ochrony prawnej stanowią rozwiązania nieosiągalne dla migrantów podejmujących transnarodową mobilność zarobkową w innych obszarach świata.

20 kompetencji) w zakresie pomocy i wsparcia pracowników migrujących. Obserwujemy ponadto ograniczony poziom zaangażowania organów państw pochodzenia migrantów w zakresie wsparcia swych obywateli. Fakt ten znajduje odzwierciedlenie między innymi w braku aktywności informacyjnej na temat wywołanych migracjami zagrożeń i mało efektywnej opiece dyplomatycznej i konsularnej świadczonej migrantom w państwie ich pobytu. Wiele spośród dotykających migrantów patologii stanowi rezultat braku adekwatnych działań informacyjnych w kraju pochodzenia. Dużym problemem okazuje się także bierna postawa imigrantów oraz obawy przed praktycznym egzekwowaniem przysługujących im uprawnień. Bariera językowa, ograniczone kontakty z osobami z poza społeczności emigranckich, oraz brak dostępu do właściwych informacji dotyczących zatrudnienia, ochrony prawnej, oraz form wsparcia cudzoziemców w państwie ich pobytu uznać należy za podstawowe czynniki marginalizacji prawnej migrantów. Problemy te potęgowane są ponadto przez nielegalny charakter pobytu bądź zatrudnienia. Obawa przed utratą pracy staje się powodem ograniczonego dostępu migrantów do instytucji ochrony prawnej i akceptowania przez nich niewłaściwych warunków zatrudnienia oraz dyskryminacji w zakresie zarobków. Wspomniane tu problemy potęgowane są przez różne formy dyskryminacji i marginalizacji pracowników migrujących i ich rodzin ze strony społeczności lokalnych państwa zatrudnienia. Charakter doświadczanych przez migrantów zagrożeń stanowi zatem pochodną efektywności funkcjonujących w danym kraju mechanizmów ochrony prawnej (w tym generalnego kierunku polityki migracyjnej), poziomu rozwoju ekonomicznego i społecznego państwa, a także panujących w nim stosunków etnicznych, narodowościowych i religijnych. Wywołanie zmianą kraju zamieszkania osłabienie socjoekonomicznej pozycji migrantów powoduje, że wspomniana kategoria osób nie dysponuje właściwymi mechanizmami minimalizacji doświadczanych przez nich zagrożeń. Problemy doświadczane w toku procesu migracyjnego stać się mogą czynnikiem trudnej do przerwania spirali marginalizacji. Pogorszenie sytuacji ekonomicznej migrantów stanowi częstą przyczynę utrudniającą im powrót do kraju pochodzenia (np. w związku z brakiem pieniędzy na podróż, poczuciem porażki, chęcią finansowego "odbicia się"). Wywołana wspomnianym problemem erozja różnych kategorii bezpieczeństwa ludzkiego staje się czynnikiem długotrwałej marginalizacji migrantów oraz źródłem zagrożeń dla sfery praw człowieka 43. Szczególnie wysoki poziom zagrożeń dla najbardziej fundamentalnych praw człowieka migrantów obserwujemy w państwach dotkniętych konfliktami zbrojnymi bądź cechujących się bardzo niskim poziomem rozwoju instytucji ochrony prawnej jednostki. Szczególnie wysoki poziom zagrożeń dla fundamentalnych praw człowieka obserwujemy obecnie w przypadku pracowników migrujących zatrudnionych na Bliskim Wschodzie i krajach Półwyspu Arabskiego. Szybki poziom rozwoju gospodarczego krajów Zatoki Perskiej stał się czynnikiem rosnącej skali migracji pracowniczych z Azji (Indii, Pakistanu, Bangladeszu, Filipin, Sri Lanki, Nepalu) oraz w mniejszym stopniu z krajów Afryki Wschodniej (Etiopia, Erytrea), ocenianej w ostatnich latach na przynajmniej kilka milionów. Zarówno państwa wysyłające jak i przyjmujące migrantów w ramach wspomnianego kierunku cechują się relatywnie niskim poziomem standardów ochrony praw człowieka. Możemy zatem powiedzieć, że zagrożenia dla fundamentalnych praw człowieka stanowią wysoki koszt społeczny w procesie polepszenia sytuacji 43 Por. także: B. Termiński, Przesiedlenia inwestycyjne: Nowa kategoria migracji przymusowych, Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa, 2012, pp. 114.