O niektórych aspektach semantyki zwrotów grzecznościowych

Transkrypt

1 51 KAZIMIERZ OŻÓG O niektórych aspektach semantyki zwrotów grzecznościowych 1. Przedmiotem artykułu jest semantyka zwrotów grzecznościowych (dalej ZG) występujących w polszczyźnie mówionej. Przez zwrot grzecznościowy rozumiem takie wypowiedzenie, które w sposób mniej lub bardziej przewidywalny realizuje na płaszczyźnie językowej polski model kulturalnego zachowania 1. Model ten stoi w wyraźnej opozycji do modelu niegrzeczności. Przez model grzeczności rozumiem system społecznie zaaprobowanych i powszechnie przyjętych norm określających kulturalny sposób zachowania (także i werbalnego) członków danej grupy w kontaktach między sobą. W naszym wypadku tą grupą jest cały naród. To naród w czasie wielowiekowej ewolucji wytworzył model grzeczności ogólnej. Każdy użytkownik języka polskiego (w węższym znaczeniu członek jakiejś grupy) wraz z nabywaniem kompetencji komunikacyjnej uczy się odpowiednich ZG i dobrze wie, że zachowanie typu A określane jest jako zgodne z zasadami grzeczności jest zatem grzeczne, uprzejme, kulturalne, odpowiednie, zachowanie zaś inne, typu B, uznawane jest za łamiące te zasady i jest zachowaniem niegrzecznym. Można powiedzieć, że ZG są językową obudową zachowań grzecznościowych Formuły te przyciągają coraz częściej uwagę językoznawców 2. Językoznawca zdany jest na wyodrębnienie i analizę poszczególnych grup ZG na podstawie obserwacji konkretnych aktów mowy. Jednorodne grupy ZG realizują jakąś funkcję grzecznościową (intencję, zamiar, cel komunikacyjny), np. powitania, pożegnania, podziękowania, przeproszenia, gratulacji, kondolencji. Takie podejście proponuje gramatyka funkcjonalna (komunikacyjna), która stara się dać odpowiedź na pytanie, w jaki sposób dany zamiar komunikacyjny wyrazić przy pomocy środków językowych 3. Opierając się na bardzo obszernym materiale, pochodzącym z języka mówionego mieszkańców Krakowa 4, wydzieliłem pięć głównych funkcji grzecznościowych: a) zwrot do adresata, np. proszę pana, panie doktorze, kochanie; b) kulturalne rozpoczęcie dialogu powitanie, np. dzień dobry, cześć, jak się masz?, serwus, witaj, co u ciebie? ;

2 52 c) kulturalne zakończenie dialogu pożegnanie, np. bywaj zdrów, żegnam cię, do miłego zobaczenia, trzymaj się, hej; d) podziękowanie za przysługę, np. dziękuję, jesteś cudowny; e) przeproszenie za nietakt, zniewagę, np. ogromnie mi przykro, bardzo żałuję, przepraszam bardzo. Środki językowe realizujące wyżej wymienione funkcje grzecznościowe nazywam pierwszorzędnymi ZG. Są one nieodzowne do prawidłowego przebiegu komunikacji językowej. Bez nich komunikacja ta mogłaby być znacznie zakłócona, a nawet przerwana. Pierwszorzędne ZG wyraźnie odróżniają się od drugorzędnych ZG NIE TAK WAŻ- NYCH z punktu widzenia komunikacji językowej. Zaliczam do nich np. życzenia, gratulacje, komplementy, toasty W bogatym repertuarze ZG występujących w polszczyźnie mówionej zachodzą interesujące zjawiska semantyczne. Poszczególne ZG różnie znaczą, różnie wypełniają grzecznościowy cel komunikacyjny. Najogólniej ujmując tę kwestię, można wydzielić cztery grupy ZG w aktach mowy: a) ZG wyrażające (wypełniające) tylko daną funkcję grzecznościową są to najczęstsze frazesy grzecznościowe pozbawione innych treści, np. cześć może być tylko powitaniem, pożegnaniem i nie wyraża już innych treści; b) ZG wzmocnione przez modyfikatory przysłówkowe, np. bardzo serdecznie dziękuję, ogromnie przepraszam, bardzo mi przykro; c) ZG wzmocnione w wyrażaniu swej funkcji przez powtarzanie tych samych bądź różnych formuł, por. dziękuję, dziękuję bardzo; dziękuję bardzo, jesteś taki kochany (jako podziękowania); d) ekspresywne ZG wzmocnione w wyrażaniu swej funkcji grzecznościowej przez elementy semantyczne wyrażające emocję, różne uczucia związane z nadawcą, por. a kogóż to prowadzą bogi w nasze skromne progi? ekspresywne powitanie. 2. Najprostszą semantykę mają formuły należące do grupy pierwszej. Wyrażają one jedynie odpowiednią czystą funkcję grzecznościową. Nadawcy chodzi o to, aby powitać, pożegnać itd. partnera, bez wyrażania dodatkowych treści. Takie ZG realizują inwariant: CHCE, ŻEBYŚ WIEDZIAŁ, ŻE JA CIEBIE WITAM, ŻEGNAM, PRZEPRASZAM, ŻE CI DZIE KUJE itd W grupie tej mamy podstawowe dla różnych grup ZG czasowniki performatywne: witam, żegnam, dziękuję, przepraszam, proszę (w różnych funkcjach), gratuluję, składam życzenia itd. Jest to trzon polskiej grzeczności Do tej grupy należą także wytarte stereotypy grzecznościowe, tzn. te formuły, które utraciły swoją pierwotną semantykę na rzecz wyrażania odpowiedniej funkcji grzecznościowej, np. dzień dobry, dobry wieczór, cześć, serwus, całuję rączki, kłaniam się, całuję, wszystkiego najlepszego, zdrowia, najlepszego, ściskam kolanka itd. I tak: dzień dobry nie znaczy już życzę ci dobrego dnia, lecz ja cię witam, rozpoczynam z tobą dialog, podobnie cześć nie znaczy już oddaję ci cześć, szacunek, lecz jest tylko powitaniem, pożegnaniem. W użyciu ZG tej grupy obserwujemy swoisty paradoks: otóż zwroty te, powstałe dla ułatwienia komunikacji językowej i pierwotnie wyrażające pozytywne uczucia (treści) nadawcy do odbiorcy, stają się wytartymi frazesami i wykazują jednocześnie tendencję do skrótu i do kostnienia. Uczymy się ich jako niepodzielnych całości i powtarzamy je często

3 53 mechanicznie, nie zdając sobie zupełnie sprawy z ich pierwotnego znaczenia. Takie wytarte formuły wyrażają tylko swoje pierwotne funkcje grzecznościowe, są czystymi znakami powitania, pożegnania, przeproszenia, podziękowania itd. Łatwo zauważyć, że grupa a ZG stoi w wyraźnej opozycji do pozostałych grup: b, c, d. ZG z grupy a nie są nacechowane, są przezroczyste, natomiast grupy pozostałe, oprócz wyrażania podstawowej funkcji grzecznościowej, mają nadwyżkę semantyczną. 3. Grupa b obejmuje ZG wzmocnione przez modyfikatory przysłówkowe. Jest to zjawisko częste, powszechnie obserwuje się formuły zmodyfikowane, por.: bardzo serdecznie dziękuję, z całego serca przepraszam, serdecznie gratuluję. Z formalnego punktu widzenia modyfikatory przysłówkowe to okoliczniki sposobu lub stopnia, por. bardzo przepraszam, serdecznie dziękuję, strasznie przepraszam, uprzejmie dziękuję, przepraszam z całego serca, przepraszam jak najserdeczniej, dziękuję pięknie, bardzo bardzo gorąco dziękuję, pięknie witam, najserdeczniej witam itd. Użycie modyfikatorów przysłówkowych ma zapewnić powodzenie danej formuły, a co za tym idzie skuteczność całego grzecznościowego aktu mowy 6. Jest to zatem motywacja pragmatyczna. Nadawca, używając danego modyfikatora, chce przekonać odbiorcę, że nie traktuje go formalnie, ale szczególnie. I tutaj obserwujemy rzecz charakterystyczną, mianowicie semantyka modyfikatorów przysłówkowych przy licznych ZG jest zdeterminowana przez stopień ich rozpowszechnienia. Jeśli jakaś konstrukcja powtarza się często, wówczas modyfikator ulega semantycznemu wytarciu, banalizuje się jego zawartość treściowa i nie oznacza on już owej intensywności czy szczególnej postawy nadawcy względem odbiorcy, por.: przepraszam bardzo, dziękuję bardzo, witam serdecznie, gratuluję serdecznie. Sami użytkownicy języka zdają sobie z tego sprawę, skoro w użyciu są ZG z przysłówkami naprawdę, szczerze sugerując, że często formuły grzecznościowe są nieszczere, są swoistym grzecznościowym kłamstwem, por.: naprawdę bardzo serdecznie dziękuję, naprawdę gorąco przepraszam, szczerze gratuluję, naprawdę szczerze gratuluję. O wytarciu semantycznym niektórych modyfikatorów przysłówkowych świadczą też te ZG, w których występuje kilka przysłówków, por.: bardzo serdecznie i gora co dziękuję, jak najserdeczniej i jak najpiękniej witam państwa młodych, naprawdę bardzo pięknie dziękuję, bardzo a bardzo dziękuję. Zwroty z modyfikatorami przysłówkowymi realizują inwariant: CHCE, ŻEBYŚ WIEDZIAŁ, ŻE JA CIEBIE W SPOSÓB SZCZEGÓLNY WITAM, ŻEGNAM, W SPOSÓB SZCZEGÓLNY GRATULUJE itd. 4. Grupa c obejmuje formuły zwielokrotnione. Nadawca, np. dziękując czy witając odbiorcę, używa całej serii różnych bądź tych samych ZG, por.: dziękuję, dziękuję bardzo i jeszcze raz dziękuję; witam, witam bardzo serdecznie i gorąco: to moja wina, przepraszam, przepraszam bardzo. Powtarzanie takich zwrotów ma podobnie jak w wypadku ZG z modyfikatorami przysłówkowymi wzmocnić dane powitanie, podziękowanie, przeproszenie itd., a co za tym idzie ma ono zapewnić powodzenie grzecznościowego aktu mowy. W spontanicznych dialogach jest to zjawisko częste, por.: (1) A: dzień dobry B: a! cześć, serwus, witaj, witaj! ; (2) A: to dla pana te dwie moje książki

4 54 B: o jak się cieszę! dziękuję, dziękuję ślicznie! ; (3) A: (nadepnął przez nieuwagę B) och! najmocniej przepraszam, przepraszam bardzo, to moja wina! Takie serie ZG realizują następujący inwariant semantyczny: CHCE, ŻEBYŚ WIEDZIAŁ, ŻE JA CIE SZCZEGÓLNIE WITAM, ŻEGNAM, PRZEPRASZAM itd Z powtórzeniami ZG mamy do czynienia zarówno w kontaktach oficjalnych, jak i nieoficjalnych. W potocznym dialogu takie zabiegi stosuje zwykle ten, kto stoi niżej w hierarchii społecznej, zawodowej, młodsi wiekiem wobec starszych. Często powtórzenia wynikają z serdecznych stosunków łączących nadawcę i odbiorcę. 5. W polszczyźnie mówionej używane są często ekspresywne ZG. Wyrażają one oprócz swej podstawowej funkcji grzecznościowej rozmaite emocje związane z nadawcą, np. radość z nieoczekiwanego spotkania (przy powitaniu), zakłopotanie z powodu popełnionej winy (przy przeproszeniu). Przez ekspresywne ZG rozumiem takie, które w konkretnej rozmowie realizują dwa inwarianty: CHCE, ŻEBYŚ WIEDZIAŁ, ŻE JA CIEBIE WITAM, ŻEGNAM, PRZEPRASZAM... CZUJE, ŻE... Ekspresywny zwrot grzecznościowy spełnia oprócz swej podstawowej funkcji np. powitania, pożegnania jeszcze inne funkcje związane z komunikowaniem treści natury emocjonalnej. Ekspresja ZG ma także motywację pragmatyczną, świadczy o przekroczeniu minimum grzeczności, jest wpisaniem nowej treści w zbanalizowany stereotyp. Ekspresywne ZG są mocne i zapewniają powodzenie grzecznościowych aktów mowy Elementy semantyczne komunikowane przez formuły ekspresywne to różnego rodzaju emocje: sympatia, antypatia, zadowolenie, niezadowolenie, zażenowanie, radość, często przebija przez nie ironia, żart, dowcip ZG uzyskują często walor ekspresywny poprzez odpowiednią intonację, są to zazwyczaj bardzo emocjonalne zdania (wypowiedzenia) wykrzyknikowe, por.: (4) A: Aa! kogo my tu nie widzimy! jakże miło powitać starego przyjaciela! witaj! witaj! B: cześć! witaj! witaj! (5) A: proszę to dla ciebie (wręcza B upominek) B: ja nie mogę! nie wytrzymam! wspaniale! bardzo ci dziękuję Z ekspresywną intonacją współdziałają inne środki; często współtworzą ekspresję ZG towarzyszące im i wchodzące w ich skład wykrzyknienia będące świadectwem silnej emocji. Nazywam je okrzykami zdumienia, por.: (6) A: a! a! kogo widzą moje piękne oczy! co za miły gość! B: he! he! he! witam was namiętnie! ; (7) A: (potrącił B) ojojoj! o Jezu! bardzo pana przepraszam! B: nie szkodzi. Szczególnie interesujące są okrzyki zdumienia występujące przy powitaniach. Indeks tych formuł jest bardzo obszerny, wchodzą one w skład konkretnych, sytuacyjnych powitań i są sensu stricto uzewnętrznieniem uczuć nadawcy, por.: wszelki duch!, wszelki duch Pana Boga chwali!, kogo widzą moje piękne oczy!, a kogóż to bogi prowadzą?!, czy mnie oczy nie mylą?!, jak tu się znalazłeś?!, ja nie mogę!, nie wytrzymam! itd ZG w polszczyźnie mówionej mają dwudzielną budowę. Składają się one ze zwrotu właściwego i zwrotu do adresata. Zwrot właściwy jest obligatoryjny, natomiast zwrot do adresata jest fakultatywny. Aby cały ZG uzyskał walor ekspresywny, wystarczy

5 55 ekspresywność jednego członu, gdyż są one ściśle ze sobą powiązane. Nacechowanie jednego członu sprawia, że cały zwrot staje się nacechowany. Często obserwujemy w potocznych dialogach leksykalnie wyrażoną ekspresję właściwych ZG; najlepiej to widać w powitaniach, pożegnaniach, rzadziej w innych funkcjach grzecznościowych, por.: graba, grabulka, szufla, szufelka, łopata, gira, buźka, buzia, piecząteczka, czółko, czoło, serwusik, spadam, spływam, znikam, stleniam się, się masz, siemanko, siemaszko, szanowanko, szacuneczek, moje pięć, jak tam szanowne zdrówko?, co słychać na fali? itd. Nierzadko obserwuje się ekspresywny zwrot do adresata. W kontaktach nieoficjalnych jest on spowodowany dużym stopniem zażyłości, por.: cześć mistrzuniu, powitać Zosieńko, uszanowanie dla Haneczki, dzięki złotko, przepraszam cię duszko, przepraszam cię złotko itd. Znany jest fakt, że w pewnych grupach społecznych, np. wśród studentów czy młodzieży szkolnej używa się w celach ekspresji zwrotów, które są w swej pierwotnej funkcji wyrazami obraźliwymi, a tutaj pełnią rolę bardzo ekspresywnych zwrotów do adresata, por.: serwus matoły, witam cię serdecznie byku krasy, ściskam cię debilu, hej siermięgi, pa pa asfalty umysłowe, hej świry. 6. Sumując nasze rozważania można stwierdzić, że semantyka ZG to swoiste continuum od zbanalizowanego, pozbawionego treści frazesu (formuły spełniające tylko minimum grzeczności przez wyrażenie czystej funkcji grzecznościowej) aż do zwrotów komunikujących różnorodne treści związane ze wzmocnieniem formuły przez modyfikatory przysłówkowe, powtórzenia i zwroty ekspresywne. Te ostatnie wyrażają różnorodne uczucia związane z nadawcą. Zbanalizowane ZG nie wyrażają już pozytywnego nastawienia nadawcy do odbiorcy, są często grzecznościowym kłamstwem. Użytkownicy języka zdają sobie z tego sprawę, dlatego też często stosuje się zabiegi, które czynią nasze ZG wiarygodnymi, por.: naprawdę bardzo serdecznie dziękuję, szczerze gratuluję, naprawdę ślicznie dziękuję, proszę mi wierzyć, że jestem panu ogromnie wdzięczny. Uwiarygodnieniu ZG służy także powtarzanie formuł i szerokie stosowanie modyfikatorów przysłówkowych. Przypisy 1 Model grzeczności można traktować jako zbiór norm społecznych określających zachowanie partnerów w czasie kontaktu, por.: P. E. C o n v e r o e, T. M. N e w c o m b, R. H. T u r n e r, Psychologia społeczna. Studium interakcji ludzkich, Warszawa 1970; S. M i k a, Wstęp do psychologii społecznej, Warszawa 1972, S. M i k a, Psychologia społeczna, Warszawa Por. przykładowe prace: P. B r o w n, S. L e v i n s o n, Universals in Language: Politeness Phenomena, /w:/ Questions and Politeness, London 1978, s ; N. I. F o r m a n o v s k a j a, Russkij rečevoj etiket: lingvističeskij i metodičeskij aspekty, Moskva 1987; K. O ż ó g, Zwroty grzecznościowe współczesnej polszczyzny mówionej (na materiale języka mówionego mieszkańców Krakowa), Zeszty Naukowe UJ, Prace Językoznawcze, z. 98, Kraków Por. gramatykę komunikacyjną języka angielskiego: G. L e e c h, I. S v a r t v i k, A Communicative Grammar of English, Longman, Singapore Pięć głównych funkcji grzecznościowych wydzieliłem w swojej pracy doktorskiej obronionej w 1982 roku w Instytucie Filologii Polskiej UJ pt. Zwroty grzecznościowe w języku mówionym mieszkańców Krakowa studium socjolingwistyczne.

6 56 5 Por. A. W i e r z b i c k a, Dociekania semantyczne, Wrocław Warszawa Kraków Są to według A. Wierzbickiej wypowiedzenia wyrażające akty woli. 6 Por. K. O ż ó g, Grzecznościowe akty mowy, /w: / Studia nad polszczyzną mówioną Krakowa 2, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Językoznawcze, z. 79, Kraków Por. S. G r a b i a s, O ekspresywności języka. Ekspresja a słowotwórstwo, Lublin 1980.