Komunikacja z dzieckiem w gabinecie dentystycznym. Communication with the Child in the Dental Surgery

Transkrypt

1 PRACE POGLĄDOWE Dent. Med. Probl. 2006, 43, 3, ISSN X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association BEATA WILK SIECZAK, ANETTA GMYREK MARCINIAK Komunikacja z dzieckiem w gabinecie dentystycznym Communication with the Child in the Dental Surgery Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM we Wrocławiu Streszczenie Komunikacja jest to kompetencja społeczna. Posiadanie tej umiejętności staje się niezbędne do wywierania pożą danego wpływu na innych ludzi w różnych sytuacjach społecznych. W gabinecie dentystycznym to umiejętność ustanowienia właściwych relacji z pacjentem po to, aby uzyskać w pełni efekt terapeutyczny. Lekarz mający od powiednie kompetencje zawodowe powinien również umiejętnie zajmować się reakcjami emocjonalnymi chore go. Na komunikację międzyludzką składa się nie tylko przekaz werbalny, ale również przekaz niewerbalny. Do strojenie wszystkich składowych komunikacji do potrzeb pacjenta sprzyja wyeliminowaniu czynników zaburzają cych współpracę oraz poprawia z nim relacje. Wykorzystując wiedzę dotyczącą komunikacji interpersonalnej, lekarze powinni konstruować indywidualne wzorce komunikowania się z pacjentami. W takim modelu określa się cele, realizuje wyuczone techniki, analizuje konsekwencje swojego działania oraz podejmuje postępowanie korek cyjne. Innym niezbędnym aspektem w kooperacji z pacjentem jest okazywanie mu troski. Akceptacja pacjenta jest wyrażana przez poszanowanie jego uczuć, nastawień, reagowanie na jego pośrednie przekazy w sposób otwarty i ciepły. Wszystkie te elementy są niewątpliwie istotne w uzyskaniu właściwych relacji z dzieckiem w tak specy ficznym środowisku, jakim jest gabinet dentystyczny. Celem pracy jest przedstawienie wzorów komunikacji z dzieckiem w gabinecie stomatologicznym (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 3, ). Słowa kluczowe: komunikacja interpersonalna, przekaz niewerbalny, model komunikacji. Abstract Communication is the social competence the possession of which is necessary to exert desirable influence on other people in different social situations. In the dental surgery it means the ability to be effective in establishing appro priate relations with the patient in order to achieve a complete therapeutic effect. The doctor equipped with required professional skills should also be capable of dealing with the patient s emotional reactions. Interpersonal commu nication not only comprises verbal contact but also nonverbal communicating. The adjustment of all communica tion components to the patient s needs helps to eliminate the factors disrupting co operation and improves mutual dentist patient relations. Making use of the knowledge concerning interpersonal communication dentists should develop individual patterns of communicating with their patients. Such a pattern specifies goals, makes use of mas tered techniques, analyses consequences of dentists actions and delineates proper correction measures. Showing concern by the dentist is another necessary aspect of cooperation with the patient. The acceptance of the patient is expressed through the respect for their feelings, attitudes and expectations, and responding to his/her indirect mes sages in an open and warm way. Undoubtedly, all these elements are essential to establish appropriate relations with the child in the particular environment of the dental surgery. The goal of present work is to show models of com munication with the child in the dental surgery (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 3, ). Key words: interpersonal communication, nonverbal communication, patterns of communication. Lekarz mający odpowiednie kompetencje za wodowe powinien również umiejętnie analizować stan emocjonalny pacjenta i zajmować się jego re akcjami podczas leczenia stomatologicznego [1 3]. Dobra komunikacja z pacjentem w gabine cie dentystycznym polega na efektywnym nawią zaniu z nim prawidłowych relacji w celu uzyskania efektu terapeutycznego ze świadomą zgodą pa cjenta. Podstawy wiedzy psychologicznej do tyczące komunikacji interpersonalnej, rozwoju psychologicznego dziecka oraz kształtowania za chowań społecznych pozwalają na kreowanie in

2 Komunikacja z dzieckiem w gabinecie dentystycznym 439 dywidualnych modeli współpracy z pacjentem, w których lekarz pełni główną rolę. Lekarz denty sta określa cele, posługuje się wyuczonymi techni kami komunikacyjnymi, potrafi dostrzec efekty swoich działań i w razie potrzeby skorygować je. Warunkiem dobrej współpracy z dzieckiem jest umiejętne okazywanie mu troski i akceptacji, szanowanie jego uczuć, nastawień oraz umiejętne reagowanie na pośrednie przekazy komunikacyj ne, szczególnie podczas dłużej trwających zabie gów [1, 4, 5]. Lekarz przez zmianę pozycji ciała, modulację głosu, gesty może wzmocnić motywa cję pacjenta do kontynuowania zabiegu. Reagowa nie na potrzeby pacjenta nie oznacza przerwania wykonywanego zabiegu, lecz zapewnia pacjento wi poczucie, że jest ważny i akceptowany oraz że lekarz dostrzega nadawane przez niego sygnały. Ważnym elementem właściwego porozumie nia z pacjentem jest również empatia [1, 6 8]. W psychologii klinicznej powszechnie przyjmuje się definicję empatii wprowadzoną przez Rogersa. Według niego empatia jest zdolnością spostrzega nia wewnętrznego układu odniesienia drugiej oso by, jej uczuć, myśli tak jak je ona przeżywa. W ko munikacji z dzieckiem ma ona również inne zna czenie. Analizując genezę empatii, Kępiński [7] podkreślał, że poznanie emocjonalne jest dane w bezpośrednim doświadczeniu i nie wymaga uczenia się oraz nie zależy od tradycji kulturo wych czy epoki. Dziecko potrafi rozpoznać stany psychiczne najbliższych osób. Przypuszcza się, że za zdolność tę są odpowiedzialne starsze filogene tycznie piętra układu nerwowego, tj. węchomózgo wie, wzgórze, podwzgórze [7]. Katz natomiast [cyt. wg 8] analizując empatyczne porozumienie się ludzi twierdził, że proces ten opiera się na róż norodnych mechanizmach i zdolnościach ludzkie go organizmu. Wyróżnił wrodzone i działające au tomatycznie mechanizmy naśladownictwa, prze żywanie wewnętrznych stanów, przechowywanie w pamięci zapisu doświadczeń, ich aktualizacje i ponowne przeżywanie. Twierdził on, że ta forma komunikacji jest najbardziej pierwotną formą na wiązywania kontaktu z otoczeniem, do którego dziecko jest gotowe w momencie przyjścia na świat [8]. Niezależnie od różnic dotyczących ge nezy uczenia się emocjonalnego, można zaobser wować, że empatia kształtuje się bardzo wcześnie w życiu człowieka. Lekarz empatyczny ułatwia dziecku wypowiadanie się, jest skupiony na pa cjencie, daje mu wsparcie i zwiększa jego poczu cie bezpieczeństwa [1, 8]. Porozumienie z dziec kiem oparte na empatii jest dla niego zrozumiałe i skutecznie przyspiesza efektywną współpracę. Reakcje empatyczne są widoczne już w okresie noworodkowym. Dziecko płacze słysząc płacz in nego dziecka oraz reaguje lękiem na stany lękowe i niepokój matki [7]. W gabinecie dentystycznym niektórzy badacze stwierdzili podobną zależność między zachowaniem dziecka podczas wizyty a poziomem lęku i postawą matek wobec leczenia dentystycznego [9 12]. W badaniach własnych zaobserwowano istotne zależności między obawą matki i opiekuna o dziecko a manifestowaniem przez nie histerycznego zachowania podczas pierwszej wizyty [13]. Komunikacja w gabinecie dentystycznym jest procesem dynamicznym, podlegającym różnym wpływom modelującym lub zaburzającym inte rakcje. Składa się ona z dwóch integralnych części komunikacji werbalnej i niewerbalnej. Udowo dniono, że tylko 7% całego przekazu zależy od te go, co mówimy, 38% od tego jak mówimy, a po zostałe 55% stanowi mowa ciała. Oznacza to, że proces komunikacji w 93% jest oparty na komuni kacji niewerbalnej [4, 14, 15]. Komunikacja niewerbalna odnosi się do ko munikacji realizowanej za pośrednictwem środ ków innych niż słowa (przy założeniu, że słowa stanowią werbalny element komunikacji) [16]. Za licza się do niej: warunki środowiskowe komuni kacji, fizyczną charakterystykę uczestników inte rakcji oraz ruchy ciała i postawę. Środowisko stomatologiczne może oddziały wać na stan psychiczny pacjenta oraz jego relacje w interakcji społecznej. Ważne jest nie tylko ogra niczenie liczby eksponowanych narzędzi, ale rów nież wystrój pomieszczenia, jego kolor, oświetle nie, temperatura, hałas, muzyka, obecność zaba wek, kolorowych obrazków, mebli w dziecięcym rozmiarze. W tej kategorii mieszczą się również tzw. ślady działań, np. pozostawione narzędzia, zanieczyszczenia po wcześniej wykonanych za biegach. Innym również ważnym elementem jest dostosowanie pory dnia oraz czasu trwania zabie gów do indywidualnych potrzeb i możliwości pa cjenta [17, 18]. Warunki środowiskowe komunikacji obejmu ją również wpływ działań lekarza na przestrzeń osobistą i społeczną pacjenta. W proksemice jest powszechnie używany termin terytorialności. Oznacza on potrzebę tworzenia u każdej osoby własnej nietykalnej przestrzeni [16]. Lekarz powi nien być świadomy, że przekraczając tę granicę może wywołać u dziecka różne stany emocjonalne [5]. W procesie adaptacji dzieci do środowiska dentystycznego najistotniejsze zatem wydaje się uzyskanie zgody dziecka na dotyk twarzy i jamy ustnej. Fizyczna charakterystyka uczestników inte rakcji dotyczy wyglądu fizycznego, zapachów i przedmiotów kojarzonych z daną osobą [16]. Ruchy ciała i postawa są zaliczane do bardzo istotnych składowych komunikacji niewerbalnej.

3 440 B. WILK SIECZAK, A. GMYREK MARCINIAK Najważniejsze z nich dla interakcji w gabinecie dentystycznym są: gesty, postawa, zachowania do tykowe, mimika, ruchy oczu i powiek [4, 14, 16]. Rozluźniony, uśmiechnięty skoncentrowany na pacjencie lekarz indukuje pozytywną interakcję, zmniejsza lęk dziecka oraz angażuje do współpra cy opiekuna. Model komunikacji z dzieckiem Komunikacja lekarza z dzieckiem w gabinecie dentystycznym różni się od jego porozumiewania się z dorosłym pacjentem (ryc. 1). Dotyczy to przede wszystkim liczby osób uczestniczących w interakcji. W przypadku dzieci komunikacja odbywa się w 6 kierunkach (ryc. 1). Jest to komu nikacja trójstronna lekarz dziecko opiekun. Okre śla się ją również jako trójkąt leczenia pedodon tycznego (paedodontic treatment triangle) [19]. Wszyscy uczestnicy sytuacji dentystycznej przeka zują i odbierają informacje, obserwują i są obser wowani. Dziecko wyczuwa nastawienie matki (opiekuna) i zachowuje się komplementarnie. Większość z tych relacji jest przekazywana w nie świadomy sposób [7, 20]. Obecność opiekuna (np. matki) podczas wizyty jest jednym z zasadniczych czynników wpływających na zachowanie dziecka w sytuacji dentystycznej [5, 20 24]. Obecność bli dentysta dentist Komunikacja z pacjentem dorosłym Communication with adult patient dentysta dentist komunikacja 2 kierunkowa two direction communication Komunikacja z pacjentem dziecięcym Communication with child patient dziecko child komunikacja 6 kierunkowa six direction communication rodzic parent pacjent patient Ryc. 1. Model komunikacji w gabinecie dentystycz nym z pacjentem dorosłym i z dzieckiem Fig. 1. Patterns of communication with patient in den tal surgery with adult and child skiej osoby daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, może ułatwiać lub zakłócać z nim relacje [25]. Pa miętając o tym, można wyeliminować negatywny wpływ opiekuna przez odpowiednie usytuowanie uczestników podczas wizyty dentystycznej. Ten element został wykorzystany w metodzie stopnio wej adaptacji (MSA) dzieci do leczenia denty stycznego i skutecznie eliminował negatywny wpływ niewerbalnego zachowania matek z wyso kim poziomem lęku na dzieci podczas ich pierw szej wizyty [22]. Wykorzystano pozytywny wpływ opiekuna, jego dotyku, bliskości, wyeliminowano natomiast kontakt wzrokowy między dzieckiem i opiekunem. Lekarz kontrolował przekaz wzroko wy zarówno z dzieckiem, jak i z opiekunem. Z perspektywy rozwoju psychicznego dziecka szczególnie w wieku poniżej 3 lat nie jest zaleca ne odseparowanie go od opiekuna w początkowej fazie adaptacji do środowiska dentystycznego [20]. Obecność opiekuna, jego uspokajający dotyk zwiększają poczucie bezpieczeństwa dziecka w nowej sytuacji, a tym samym zwiększają szansę na dobrą komunikację z lekarzem w przyszłości. Elementy dobrej komunikacji w gabinecie dentystycznym Właściwą współpracę z pacjentem w wieku rozwojowym można uzyskać poprzez uwzględnie nie: zdolności komunikacyjnych dziecka, jego opiekuna oraz lekarza. Uzyskiwanie informacji od dziecka jest zależne od jego zdolności werbal nych, umiejętności poznawczych, społecznych oraz kulturowych. W trakcie rozwoju dziecka umiejętności te doskonalą się i stopniowo uczy się ono uwzględniać punkt widzenia odbiorcy, słu chać i analizować wypowiedzi innych osób, mo dyfikować swoje komunikaty zależnie od potrzeb. Istnieją jednak zachowania sprzyjające nawią zaniu i podtrzymaniu kontaktu oraz takie, które go utrudniają lub uniemożliwiają. Kierując przekaz do dziecka, osoba dorosła powinna uzyskać spój ność między trzema podsystemami: werbalnym, wokalnym, mimiczno gestykulacyjnym (autosyn chronizacja). Do czynników sprzyjających pozy tywnej interakcji z dzieckiem należą dostosowanie się do poziomu oczu dziecka oraz dostosowanie tempa aktywności (także tempa mówienia) do tempa aktywności dziecka (polimodalne dostoso wanie) [16]. Technika dopasowania jest szczegól nie przydatna do pracy z małymi dziećmi, wyma ga jednak dużego opanowania i spokoju [15]. W ten sposób można wytworzyć przyjazną atmo sferę sprzyjającą porozumieniu się.

4 Komunikacja z dzieckiem w gabinecie dentystycznym 441 Ważny jest dobór odpowiednich słów. Dziecko z reguły potrafi znacznie więcej pomyśleć niż wy razić słowami [26]. Lekarz powinien posługiwać się prostym językiem, używając zasobu słów odpo wiedniego do wieku dziecka. Pytania powinny być zamknięte, pozwalające na wybranie jednej z dwóch możliwości. Po zapoznaniu się z dziec kiem można zwracać się do niego po imieniu. Nale ży dziecko pytać czy coś boli, czy czegoś się boi, wyrażając swoje zrozumienie. Pozwala to na rozła dowanie napięcia i sprzyja nawiązaniu pozytyw nych relacji [1, 21, 27]. Używanie powtórzeń, para frazowanie zachęca dziecko do rozmowy, ułatwia wypowiadanie się oraz utwierdza pacjenta, że jest ważny. Gdy dziecka nie można zrozumieć, stosuje się wyjaśnianie. Stawia się hipotezy i obserwuje re akcję dziecka. Ważne jest również planowanie przerw podczas rozmowy [16]. Pauzy te są ważne by dziecko miało czas na odpowiedź. Sposób mówienia do dzieci zmienia się w zależności od wieku pacjenta, np. niemowlęta preferują wysoki, melodyjny, ciepły ton, podczas gdy starsze dzieci powolny sposób mówienia z wyraźnie wznoszącą intonacją [1]. Lekarz powinien ułatwiać dziecku wyrażanie uczuć oraz posiadać umiejętność udźwi gnięcia ciężaru różnych stanów emocjonalnych pa cjenta pojawiających się w gabinecie dentystycz nym (smutek, łzy, gniew, złość, strach, lęk). Roz wiązywanie sytuacji konfliktowych w gabinecie wpływa na pozytywne relacje z lekarzem oraz zwiększa się wzajemne zaufanie w triadzie le karz dziecko opiekun. Jeżeli próba przekroczenia dystansu społecz nego okaże się pomyślna, wówczas lekarz może przystąpić do następnego etapu interakcji komuni kacyjnej określanej jako nawiązanie bliskiego kon taktu. Podczas zbliżania się do pacjenta na odle głość poniżej 1,2 m lekarz zwalnia tempo, dynami kę, zwiększa precyzję ruchów. Słowa wypowiada wyraźniej i dokładniej. Można również wprowa dzić przedmiot łącznik (np. lusterko dentystyczne, zabawkę), który pozwala na bezpieczne wycofanie się z interakcji. Potwierdzeniem zgody na bliski kontakt jest uzyskanie przyzwolenia dziecka na zbliżenie się do jego strefy intymnej (ok. 45 cm) oraz na dotyk [16]. Pierwszy dotyk pacjenta pod czas wizyty dentystycznej nigdy nie powinien być zbyt mocny, przywłaszczający, a raczej potwier dzający. Kilkakrotnie powtórzony świadczy o uzys kaniu bliskości z pacjentem. Uzyskanie zgody na dotyk staje się wstępem do dalszych działań w ga binecie dentystycznym. Kontakt wzrokowy z dzieckiem jest potrzeb ny, ale nie powinien być zbyt intensywny, ponie waż niektóre dzieci odczuwają wówczas dyskom fort. Dotyczy to osób preferujących odbieranie in formacji kanałem ruchowym lub słuchowym. Według Kosak [4] kontakt wzrokowy jest najważ niejszy, gdyż wskazuje na zainteresowanie pacjen tem i jego problemem. Wyraz twarzy powinien być spójny ze sposobem mówienia i z treścią prze kazu. Dzieci, szczególnie młodsze, potrafią rozpo znać wszystkie tego typu niespójności. Współpracę z pacjentem w środowisku me dycznym wzmacnia również zapewnienie wygody i poczucia bezpieczeństwa w wyniku zaaranżowa nia przestrzeni zgodnie z kulturowymi aspektami terytorialności człowieka [16]. Warto także pod kreślić istotność znaczenia zgodności sygnałów werbalnych z niewerbalnymi [16]. Kiedy informuje się pacjenta o zakończeniu zabiegu za 5 minut, to należy zrobić wszystko, aby tak się stało. Brak kon sekwencji w tym, co się mówi, a co się robi powo duje u dzieci niechęć do leczenia i poczucie, że jest się oszukiwanym oraz może powodować niepokój, wrogość, wycofanie z interakcji [4, 16]. W bada niach Fetkowskiej Mielnik et al. [28] ponad 50% dzieci w wieku lat oraz lat uznało pierwszy kontakt ze stomatologiem za negatywny. Przyczyny negatywnych odczuć podczas pierwszej wizyty były spowodowane przede wszystkim bo lesnym zabiegiem (46,1% vs. 38,0%) oraz złym podejściem lekarza do pacjenta (33,3% vs. 28,6%). W odpowiedzi na pytanie dotyczące pracy le karza stomatologa młodzież najczęściej zwracała uwagę na bolesność zabiegów (około 79%), nie sympatyczną postawę lekarza (15%) oraz (około 2%) niedoskonały sprzęt [28]. W badaniach prze prowadzonych przez Proc [29] dotyczących czyn ników odgrywających zasadniczą rolę w kształto waniu emocjonalnej postawy dziecka podczas pierwszych wizyt dentystycznych, najważniejsza okazała się obok kompetencji lekarza, wiedza psy chologiczna i indywidualne podejście lekarza do pacjenta. Piśmiennictwo [1] GORCZYŃSKI M.: Sylwetka pedodonty. Psychostomatologia dziecięca. Sanmedia WM, Warszawa 1996, [2] ABRAHAMSON K. H., BERGGREN U., CARLSSON S.G.: Psychological aspects of dental and general fears in dental phobic patients. Acta Odont. Scand. 2000, 58, [3] KOTUŁA J.: Poziom lęku przed stomatologiem u dzieci szkolnych. Magazyn Stomat. 2002, 12, 7 8, [4] KOSAK E.: Komunikowanie się z pacjentem. Magazyn Stomat. 2000, 10, 11, [5] CAMERON A. C., WIDMER R. P.: Postępowanie lecznicze u pacjenta w wieku rozwojowym. Wyd. polskie W: Sto matologia dziecięca. Urban and Partner, Wrocław 2005, 1 27, 376.

5 442 B. WILK SIECZAK, A. GMYREK MARCINIAK [6] ROGERS C. R.: The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change. J. Consult. Psychol. 1957, 21, [7] KĘPIŃSKI A.: Poznanie chorego. Wyd. Literackie. Kraków, 2002, [8] GAWROŃ M.: Empatia i jej znaczenie dla relacji lekarz pacjent. Elementy psychologii zdrowia. Red. G. Dolińska Zygmunt. Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1996, [9] BAILEY P. M., TALBOT A., TAYLOR P. P.: A comparison of maternal anxiety levels with anxiety levels manifested in the child dental patient. J. Dent. Child. 1973, 40, [10] WRIGHT G. Z., ALPERN G. D.: Variables influencing children s cooperative behavior at the first dental visits. J. Dent. Child. 1971, 38, [11] KLINGBERG G., BERGGREN U.: Dental problem behaviors in children of parents with severe dental fear. Swed. Dent. J. 1992, 16, [12] ARNRUP K., BERGGREN U., LUNDIN S. A., HAKEBERG M.: Attitudes to dental care among parents of uncooperative vs. cooperative child dental patients. Eur. J. Oral Sci. 2002, 110, [13] WILK SIECZAK B., GMYREK MARCINIAK A: Parent s anxiety about dental treatment of their up to three year old children. Dent. Med. Probl. 2004, 41, 354. [14] MEHRABIAN A.: Significance of posture and position in the communication of attitude and status relationships. Psych. Bull. 1968, 71, [15] THOMSON P.: Komunikacja niewerbalna mowa ciała. Sposoby komunikacji interpersonalnej. Wyd. Zysk i S ka, Poznań 1998, , 129. [16] KNAPP M. L., JUDITH A., HALL A.: Podstawy komunikacji niewerbalnej. Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich. Wyd. ASTRUM, Wrocław 2000, 15 49, , [17] WRIGHT G. Z., STARKEY P. E., GARDNEM D. E., CURZON M. E. J.: Scheduling paedodontic patients. Ch. 2, Child Management In Dentistry. Published under the Wright G.Z., IOP Publishing Limited. Bristol 1987, [18] BRUZDA ZWIECH A.: Dziecko w gabinecie dentystycznym. Stomatologia wieku rozwojowego pod red. Szpringer Nodzak M., Wochny Sobańskiej M. PZWL, Warszawa 2003, [19] WRIGHT G. Z., STARKEY P. E., GARDNEM D. E., CURZON M. E. J.: Fundamentals of behaviour management. Ch. 1, Child Management In Dentistry. Published under the Wright G. Z., IOP Publishing Limited. Bristol 1987, [20] FREEMAN R.: The case for mother in the surgery. Brit. Dent. J. 1999, 186, [21] KOSAK E.: Dziecko w gabinecie stomatologicznym. Magazyn Stomat. 2000, 10, 4, [22] WILK SIECZAK B., GMYREK MARCINIAK A.: Zachowania dzieci podczas wizyty adaptacyjnej a stosunek rodziny do leczenia dentystycznego. Dent. Med. Probl. 2005, 42, [23] KOCH G., MODEER T., POULSEN S., RASMUSSEN P.: The child as a dental patient. Pedodontics a clinical approach. Munksgaard, Copenhagen 1994, [24] HARPER D. C., D ALESSANDRO D. M.: The child s voice: understanding the contexts of children and families to day. Pediatr. Dent. 2004, 26, [25] GAWROŃSKA SKORKOWSKA J., KORZON T., GEBA E., KOŚCIELNIAK M.: Psychologiczne aspekty przygotowania dzieci do zabiegów chirurgiczno stomatologicznych wykonywanych w warunkach ambulatoryjnych. Czas. Sto mat. 1996, [26] BEE H.: Rozwój fizyczny i poznawczy w wieku od dwóch do sześciu lat. Psychologia rozwoju człowieka. Wyd. Zysk i S ka. Poznań 2004, [27] WRIGHT G. Z., STARKEY P. E., GARDNEM D. E., CURZON M. E. J: Communicating with children. Ch. 8, Child Ma nagement In Dentistry. Published under the Wright G.Z., IOP Publishing Limited. Bristol 1987, [28] FETKOWSKA MIELNIK K., WINIARSKA J., DUDZIK A., SAMCZYK M., KOGUT A.: Problemy współpracy lekarza sto matologa z pacjentem w wieku rozwojowym. Czas. Stomat. 1991, 44, [29] PROC P.: Kształtowanie się postawy emocjonalnej dziecka podczas pierwszych wizyt stomatologicznych. Przeg. Stomat. Wieku Rozw. 2000, 1, 29, Adres do korespondencji: Beata Wilk Sieczak Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM ul. Krakowska Wrocław tel.: fax: e mail: beataws@ak.am.wroc.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: