Wybrane propozycje stymulacji wielozmysłowej w terapii dzieci niepełnosprawnych umysłowo w stopniu znacznym i głębokim

Transkrypt

1 Violetta Bury Wybrane propozycje stymulacji wielozmysłowej w terapii dzieci niepełnosprawnych umysłowo w stopniu znacznym i głębokim Miej serce, które nigdy nie twardnieje, i hart, który nigdy nie słabnie, i dotyk, który nigdy nie rani. Charles Dickens Wszystko, czego doświadczamy, dociera do nas za pomocą zmysłów. Wzrok, słuch, dotyk, smak, węch, ruch dostarczają bardzo wielu wrażeń, informacji o sobie i otaczającym nas świecie. Wrażenia zmysłowe tworzą w umyśle obraz świata. Bez ich aktywności rozwój człowieka byłby niemożliwy. Dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie napływające z otoczenia bodźce są niezrozumiałe i dziwne, gdyż mogą wywoływać negatywne emocje i zachowania. Otaczający świat wydawać się może miejscem nieprzewidywalnym i niekoniecznie bezpiecznym. Jedyną dostępną formą komunikacji dziecka niepełnosprawnego w stopniu znacznym i głębokim ze środowiskiem rodzinnym stanowi przekaz niewerbalny, czytelny jedynie dla matki i osób najbliższych. Najważniejszą potrzebą jest poczucie bezpieczeństwa, przewidywalność zdarzeń, oraz sen, wypoczynek, ruch, stymulacja polisensoryczna, a przede wszystkim trwała więź uczuciowa między dzieckiem a osobami znaczącymi 1. W swojej pracy bazuję na metodzie F. Affolter, która polega na bezpośrednim i czynnym wspomaganiu aktywności osoby niepełnosprawnej, np. jeśli trzeba dziecku wytrzeć usta, informuję je o tym wcześniej, wkładam mokrą chusteczkę w palce. Kładę swoje ręce na stronie grzbietowej dłoni ucznia i kieruję jego ręce i uwagę na wykonywaną czynność. W ten sposób 1 J. Lausch-Żuk. Dzieci głębiej upośledzone umysłowo. W: Obuchowska I.(red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. WSiP, Warszawa 1995 s.259.

2 unikam elementu zaskoczenia, a dziecko potraktowane podmiotowo, będzie miało poczucie sprawczości i radości z odniesionego sukcesu 2. Dziecko z głębokim upośledzeniem umysłowym, uczy się i nabywa wszelkie nowe umiejętności poprzez patrzenie, słuchanie, wąchanie, smakowanie, dotyk. Uczenie się poprzez zmysły stanowi metodę zajęć edukacyjnych, wymaga odpowiedniej organizacji miejsca nauki i wielu różnorodnych materiałów dostarczających stymulacji wszystkim zmysłom. Stymulacja wielozmysłowa obejmuje: stymulację wzroku, stymulację słuchu, stymulację węchu, stymulację smaku słodki, kwaśny, słony, gorzki, stymulację przedsionkową -zmysł równowagi, stymulację dotyku- ciepło, zimno, ucisk stymulację proprioceptywną czucie głębokie-informacje płynące z mięśni i ścięgien, zmysł ten informuje mózg o położeniu ciała. Dr Jean Ayres wykazała, że najwcześniej dojrzewające, najbardziej podstawowe zmysły: dotykowy, proprioceptywny i przedsionkowy, odgrywają zasadniczą rolę w prawidłowym rozwoju dziecka. Działanie zmysłów wzroku i słuchu jest stymulowane przez bodźce docierające z wcześniej dojrzałych zmysłów 3. Dotyk jest najstarszym ewolucyjnie zmysłem poznawania otoczenia. Receptory umieszczone w skórze i na jej powierzchni odbierają wrażenia dotyku, nacisku, wibracji, ciepła, zimna, bólu. Stymulacja dotykowa pomaga nawiązać kontakt z dzieckiem, pobudza do aktywności, wzbogaca doświadczenia w sferze dotykowej, zwiększa sprawność motoryczną rąk. Zajęcia edukacyjne będą dotyczyły : orientacji w schemacie własnego ciała, doświadczania doznań termicznych, rozpoznawania różnych struktur powierzchniowych, 2 M. Wiśniewska. Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną. Wyd. IMPULS, Kraków 2008,s Violet F. Mass. Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej. WSiP Warszawa 1998, s.21.

3 poznanie drugiej osoby, sposobów komunikowania się, przekazywania informacji i emocji 4. Orientacja w schemacie własnego ciała, pozwala dziecku na poznanie swojej odrębności i utożsamianiu się ze swoim imieniem. Korzystam z Programu aktywności świadomość ciała, kontakt i komunikacja wg Ch. Knilla, który składa się z programu wprowadzającego, programu specjalnego i czterech sesji. Każdy kolejny program jest wzbogacany o nowe elementy i indywidualnie dobierany dla ucznia, a danemu etapowi przyporządkowana jest określona linia melodyczna. Program wprowadzający pozwala nawiązać kontakt z dzieckiem i przygotować je do dalszej sesji. Pozycja ucznia i jego kontakt z nauczycielem jest uzależniony od woli i możliwości dziecka. W moim przypadku siadam za dzieckiem i jego rękoma wykonuję przewidziane w programie czynności: kołysanie, wymachiwanie rękoma, pocieranie dłoni, klaskanie, głaskanie głowy, głaskanie brzucha, relaksacja. Staram się aby dziecko obserwowało wykonywane czynności. Do ćwiczeń regulujących napięcie mięśniowe oraz poprawiające czucie powierzchniowe i głębokie należą: przytulanie- do siebie, do różnych maskotek, głaskanie-pocieranie z wykorzystaniem własnych dłoni i różnych materiałów, kołysanie-na kolanach, huśtawce (ulubiona czynność moich uczniów), potrząsanie delikatne poszczególnych części ciała z wypowiadaniem ich nazw, masaż-zaczynam od palców dłoni, ramion. Głaskam, rozcieram, delikatnie oklepuję. Te same czynności wykonuję na stopach i plecach. Korzystam z tzw. zabaw paluszkowych gdzie pomocna jest publikacja M. Bogdanowicz Przytulanki czyli wierszyki na dziecięce masażyki, które sprawiają że zajęcia dodatkowo stają się atrakcyjne. Dziecko powinno być świadome, że ma dłonie, stopy które się poruszają. Dlatego zakładam na ręce dziecka dzwoneczki, owijam nogi paskami folii lub sznurami światłowodów, tym samym prowokuję do patrzenia i manipulacji. dogoterapia- zajęcia ze specjalnie wyszkolonym psem. Dzieci spontanicznie przytulają się do psa, reagują radością na jego obecność, a szorstki język psa powoduje otwarcie się zaciśniętych dłoni. 4 A. Franczyk, K. Krajewska. Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju. Wyd. IMPULS, Kraków 2012, s.34.

4 Poprzez opuszki palców, wargi, język dziecko gromadzi informacje o posiadanym przedmiocie, dlatego należy tak zorganizować zajęcia, zabawy i ćwiczenia aby dostarczyć różnorodnych możliwości poznawania świata. Przykładowe materiały używane w stymulacji : tworzywa sypkie: piasek, żwir, ziarna zbóż, kasze, mąki, makarony różne odmiany fasoli, służą jako materiały usprawniające dotyk, słuch, smak, a nawet węch. Zanurzamy ręce, rozcieramy, przesypujemy, zgniatamy, potrząsamy butelkami wypełnionymi ziarnem ; tkaniny o różnej fakturze, splocie, grubości-dotykanie, gładzenie, zakładanie i ściąganie chusty z głowy, obserwacja w lustrze; gąbki kąpielowe, myjki kuchenne(miękkie, szorstkie), szczoteczki (do zębów, włosów, ubrań, butów), pędzle o różnych wielkościach i rodzaju włosia, są wykorzystywane do dotykania, poznawania faktury, masażu; masy solne, papierowa, farby-odbijanie rąk, palców; ćwiczenia z wodą: polewam dłonie dzieci prysznicem stosując różne strumienie i różnicując temperaturę; bawimy się uderzając dłońmi o powierzchnię wody, wyciskam gąbki rękoma dzieci wkładam pływające przedmioty, które razem wyławiamy; wsłuchujemy się w dźwięki towarzyszące nalewaniu wody do butelki czy jej chlupotaniu w potrząsanym naczyniu; dotykamy lodu oraz gorącego termoforu, balonów napełnionych ciepłą i zimną cieczą. Stymulacja słuchu ma na celu oswojenie z różnymi dźwiękami i akceptację dźwięków wywołujących do tej pory drażliwość i lęk. Do stymulacji można wykorzystać: nasz głos, który jest dobrym bodźcem sygnałowym z powodu możliwości zmiany modulacji, intonacji, dźwięków instrumentów muzycznych, odgłosów przyrody i innych ( Co to? Kto to? Zabawy z dźwiękiem). Stymulacja wzroku ma na celu poprawienie percepcji wzrokowej i usprawnienie kontaktu wzrokowego. Stymulacja obejmuje: oświetlanie latarką przedmiotów w ciemnym pomieszczeniu, kierowanie wzroku w stronę poruszającego się przedmiotu, oglądanie lampek choinkowych, zajęcia w sali doświadczania świata.

5 Stymulacja smaku ma na celu pobudzić wrażliwość smakową. Wykorzystuję ją podczas posiłków podając uczniom śniadania przygotowane przez rodziców, owoce, ziołowe i owocowe herbatki. Węch umożliwia odbieranie informacji o niektórych substancjach lotnych. Zapachy są dobrymi bodźcami sygnałowymi i można je wykorzystać, np. przed masażem- zapach oliwki, zapach rumiankowego mydła- przed myciem. Do stymulacji zapachowej używam również kawy, owoców cytrusowych, przypraw i olejków eterycznych. Dyfuzor zapachów jest urządzeniem, które w bezpieczny sposób rozprowadza zapach olejków eterycznych w sali zajęć. I. Scenariusz zajęć rewalidacyjno-wychowawcze w zespole Poranny krąg-stymulacja polisensoryczna Celem zajęć jest: - komunikacja, budowanie zaufania do osób przebywających z dzieckiem, -poczucie bezpieczeństwa, -przybliżenie świata przyrody. Pomoce: świeca w określonym kolorze, dyfuzor zapachowy, olejek, chusty i rekwizyty zgodne z porą roku. W zajęciach uczestniczy czworo dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim, ze sprzężeniami: jedno dziecko z autyzmem porusza się samodzielnie, jedno niewidome, dwoje z mózgowym porażeniem dziecięcym - są na wózkach. Podczas zajęć koncentruję się na spotkaniu z dzieckiem. Wprowadzam uczniów do naszej sali, sadzam na piłkach wypełnionych granulatem i w fotelu. Zapalam świece w kolorze aktualnej pory roku-jesienią żółtą, zimą- białą, wiosną zieloną, a latem czerwoną. Włączam dyfuzor, aby pomieszczenie wypełnił miły zapach: jesienią lawendowy, zimą mięta, wiosną olejek cytrynowy. Witamy się piosenką, moją uwagę kieruję na każde dziecko, wymieniam imię i uścisk dłoni. Kolejno masuję ręce oliwką o zapachu aktualnej pory roku, w tle słychać relaksującą muzykę. Każdą porę roku charakteryzuje inny żywioł: jesień-powietrze (wentylatory rozwiewają liście),zimę woda(dotykamy lodu i śniegu), wiosnę ziemia, piasek, glina, lato ogień. Uczniowie przykrywani są chustami, które sami lub z

6 pomocą zdejmują. Przykrywamy wszystkich dużą kolorową chustą klanza, aby po chwili unosić ją w górę i dół- dzieci doświadczają ruchu powietrza. Krótko opowiadam o aktualnej porze roku, pogodzie. Rozdaję instrumenty, pomagam naprowadzając dłonie i każdy gra - jesienią na dzwonkach rurowych, zimą na trójkącie lub dzwonkach, wiosną na bębenku, latem na tamburynie. Dzieci słuchają rytmu odbierają wibracje. Podaję na jednorazowych łyżeczkach jedzenie: jesienią miód lub krem orzechowy, zimą czekoladę miętową, wiosną cytrynę z cukrem, latem konfiturę owocową. Podchodzę do każdego dziecka ze świecą, aby zwróciło uwagę na ogień 5. Czasami ze względu na dużą nadpobudliwość dziecka lepiej zrezygnować z otwartego ognia i zastąpić lampką elektryczną. Gasimy płomień i układamy plan dnia. I. Zajęcia indywidualne Dziecko pierwsze: ćwiczenie pojęcia wielkości, rozpoznawanie kolorów i etykietowanie, globalne czytanie wybranych wyrazów, układanie historyjki wg właściwej kolejności zdarzeń. Dziecko drugie- niewidome: masaż palców, dłoni, nóg, pleców, turlanie po materacu, wyczuwanie ciała podczas huśtania na piłce, badanie i nazywanie przedmiotów wkładanych w dłonie, Dziecko trzecie i czwarte : program wprowadzający i specjalny, Ch. Knilla, masaż palców dłoni, nóg, pleców. 5 Kufel R., Kufel P., Kielin J. Poranny krąg, czyli stymulacja polisensoryczna według pór roku. W: Kielin J. (red.), Rozwój daje radość. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002 s

7 II. Zajęcia końcowe: malowanie kwiatów palcami zanurzanymi w farbkach, zabawa w wodzie, słuchanie utworu A. Vivaldiego Wiosna. Bardzo lubiane przez dzieci są zajęcia w Sali Doświadczania Świata. Założeniem pracy w tej terapii jest akceptacja dziecka takim jakie jest, a najprostsze możliwości zajmowania się czymś uznawać za wartościowe. W trakcie zajęć należy dbać o miłą atmosferę i przestrzegać następujących zasad: nie stawiać wymagań, nie wydawać poleceń, zostawić dziecku możliwość wyboru 6. Sala wyposażona jest: w projektor wyświetlający na ścianie chmury, kwiaty, podwodny świat czy fantazyjne obrazy; bardzo przyciągające uwagę światłowody zmieniające kolory i natężenie światła; dyfuzor zapachów; łóżko wodne lekko kołyszące się przy najlżejszym ruchu z podstawką muzyczną; kolumnę bulgoczącą angażującą wzrok, słuch, dotyk. W wypełnionej wodą przezroczystej kolumnie widać wędrujące pęcherzyki powietrza, zmieniającą się barwę wody i słychać jej bulgotanie. Dotykając jej odczuwa się wibracje i drgania; tablicę grającą z chodnikiem świetlnym. Chodzenie po kolorowych polach powoduje ich podświetlenie oraz wydobywanie się dźwięków z głośnika znajdującego się na tablicy; lustro, poduszki do siedzenia wypełnione granulatem, suchy basen z kolorowymi piłeczkami. Proponuję dzieciom zajęcia w nastrojowym otoczeniu, wyposażonym w elementy służące pobudzaniu zmysłów. Przysłonięte okna, przytłumione kolorowe światło z kolumny wodnej, unoszące się pęcherzyki powietrza i szum wody dają atmosferę tajemniczości, ciepła, bezpieczeństwa. Dziecko nie poruszające się samodzielnie wkładam na wodne łóżko - sygnalizuję za każdym razem co będzie robić. Przy relaksującej muzyce ma możliwość 6 M. Górska, D. Kurkiewicz. Zmysłowy świat. Poradnik dla nauczycieli realizujących zajęcia dla uczniów nauczanych indywidualnie w Sali Doświadczania Świata. Bydgoszcz 2013 s.4

8 obserwowania zmieniających się kolorów włókien światłowodów, kierowania wzroku w stronę zmieniających się obrazów i dźwięków. Praca z dziećmi niepełnosprawnymi w stopniu głębokim wymaga od nauczyciela wyczulenia na sygnały niewerbalne, które są nadawane przez uczniów - pełnej koncentracji na mimice twarzy, na ruchach ciała i gestach. Musi być świadomy swoich uczuć, emocji i tego, że również wysyła przekaz niewerbalny, który nieświadomie jest wychwytywany przez dzieci. Zamieszczone propozycje ćwiczeń oraz materiałów sensorycznych wykorzystuję w codziennej pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu znacznym i głębokim. Zajęcia odbywają się w klasie, jadalni szkolnej, łazience, Sali Doświadczania Świata, a w miarę możliwości również w środowisku naturalnym. Uwzględniam możliwości i ograniczenia swoich uczniów, udzielam im niezbędnej pomocy, staram się zaspokoić poczucie bezpieczeństwa i potrzebę sprawstwa. Bibliografia: Franczyk A., Krajewska K.(2012) Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju(s.34). Wyd. IMPULS, Kraków. Górska M. Kurkiewicz D.(2013) Zmysłowy świat. Poradnik dla nauczycieli realizujących zajęcia dla uczniów nauczanych indywidualnie w Sali Doświadczania Świata(s.4). Oprac Bydgoszcz. Kufel R., Kufel P., Kielin J. (2002) Poranny krąg, czyli stymulacja polisensoryczna według pór roku(s ). W: Kielin J. (red.), Rozwój daje radość. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Lausch-Żuk J.(1995) Dzieci głębiej upośledzone umysłowo(s.259). W: Obuchowska I.(red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. WSiP, Warszawa. Mass V. F.(1998) Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej(s.21). WSiP, Warszawa. Wiśniewska M.(2008) Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną (s.35).wyd. IMPULS, Kraków.