Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne osób o psychopatycznej strukturze osobowości

Transkrypt

1

2 1 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne osób o psychopatycznej strukturze osobowości Emotional Intelligence and Social Competencies in Psychopathic Individuals

3 2 dylematy resocjalizacji Seria pod redakcją Krzysztofa Biela Krzysztof Nowakowski, Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne osób o psychopatycznej strukturze osobowości Krzysztof Biel, Przestępczość dziewcząt. Rodzaje i uwarunkowania Justyna Kusztal, System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie w Polsce i w Niemczech Resocjalizacja wobec tajemnicy zła, red. Krzysztof Biel i Mariusz Sztuka Dziecko zagrożone wykluczeniem. Elementy diagnozy, działania profilaktyczne i pomocowe, red. Krzysztof Biel i Justyna Kusztal Konteksty resocjalizacji i readaptacji społecznej, red. Justyna Kusztal i Karolina Kmiecik Jusięga

4 3 Krzysztof Nowakowski Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne osób o psychopatycznej strukturze osobowości Emotional Intelligence and Social Competencies in Psychopathic Individuals Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2015

5 4 Akademia Ignatianum w Krakowie, 2015 ul. Kopernika Kraków tel faks wydawnictwo@ignatianum.edu.pl Recenzenci dr. hab. Agnieszka Niedźwieńska, prof. UJ dr hab. Iwona Niewiadomska, prof. KUL Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Pedagogicznego Akademii Ignatianum w Krakowie Redakcja Magdalena Jankosz Projekt okładki Joanna Panasiewicz Opracowanie typograficzne i łamanie na podstawie projektu Jacka Zarycznego ISBN (Ignatianum) ISBN (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika Kraków tel faks e mail: wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel faks e mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel , faks e.wydawnictwowam.pl Drukarnia K&K Kraków

6 5 Spis treści Wprowadzenie 11 Rozdział 1 Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości psychopatycznej przegląd problematyki Podłoże teoretyczne i aktualny status pojęcia psychopatii Deficyty emocjonalne w psychopatii globalny czy specyficzny charakter? Deficyt reakcji lękowej Zaburzenia przetwarzania bodźców emocjonalnych Inteligencja emocjonalna a psychopatia Kompetencje społeczne a psychopatia Teoretyczny model relacji inteligencja emocjonalna kompetencje społeczne 70 Rozdział 2 Opis metodologiczny badań własnych nad inteligencją emocjonalną i kompetencjami społecznymi osób o psychopatycznej strukturze osobowości Cele i przedmiot badań Problemy, pytania i hipotezy badawcze Zmienne i narzędzia badawcze Skala Obserwacyjna Skłonności Psychopatycznych (PCL-R) Skala Inteligencji Emocjonalnej Twarze (SIE-T) Test Inteligencji Emocjonalnej (TIE) Kwestionariusz Kompetencji Społecznych (KKS) Test Dyspozycji do Reakcji Asertywnych (DRAS) 90

7 6 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne 2.4. Organizacja badań Osoby badane Procedura badawcza Analiza statystyczna 94 Rozdział 3 Prezentacja wyników badań Nasilenie cech psychopatycznych a inteligencja emocjonalna w ujęciu modelu czteroczynnikowego Związek pomiędzy psychopatią, poziomem inteligencji emocjonalnej i kompetencjami społecznymi Kompetencje społeczne psychopatów 106 Rozdział 4 Analiza i dyskusja otrzymanych wyników Nasilenie cech psychopatycznych a inteligencja emocjonalna w ujęciu modelu czteroczynnikowego Związek pomiędzy psychopatią, poziomem inteligencji emocjonalnej i kompetencjami społecznymi Kompetencje społeczne psychopatów 130 Zakończenie podsumowanie i wnioski 139 Literatura cytowana 143 Spis wykresów 155 Spis tabel 157

8 7 Krzysztof Nowakowski Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne osób o psychopatycznej strukturze osobowości Słowa kluczowe: zaburzenia osobowości, psychopatia, inteligencja emocjonalna, kompetencje społeczne Problem: Większość analiz poświęconych psychopatii podkreśla rolę deficytów emocjonalnych charakterystycznych dla tego zaburzenia. Jednocześnie coraz bardziej popularny staje się pogląd o konieczności uwzględnienia w badaniach adaptacyjnych właściwości osobowości psychopatycznej. Celem prezentowanych badań było poszukiwanie mechanizmu umożliwiającego psychopatom skuteczne manipulowanie i wykorzystywanie otoczenia społecznego pomimo przejawianych nieprawidłowości procesów emocjonalnych. Przyjęto, że na poziomie poznawczym funkcję tę spełnia inteligencja emocjonalna, a na poziomie behawioralnym (powiązane z inteligencją emocjonalną teoretycznie i empirycznie) kompetencje społeczne. Metoda: Zbadano 80 dorosłych mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności, w tym 40 osób z diagnozą psychopatycznego zaburzenia osobowości. Do pomiaru nasilenia cech psychopatycznych zastosowano Skalę Obserwacyjną Skłonności Psychopatycznych/ PCL-R (Hare, 2003). Poziom inteligencji emocjonalnej osadzonych

9 8 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne został zbadany za pomocą narzędzi ujmujących inteligencję emocjonalną jako zdolność (ability-based measures): Testu Inteligencji Emocjonalnej (Śmieja, Orzechowski i Beuvale, 2007) oraz Skali Inteligencji Emocjonalnej Twarze (Matczak, Piekarska i Studniarek, 2005). Kompetencje społeczne zmierzono, wykorzystując samoopisowy Kwestionariusz Kompetencji Społecznych (Matczak, 2007) i autorskie narzędzie testowe do badania dyspozycji do zachowań asertywnych w sytuacjach wpływu społecznego. Wyniki: W porównaniu do pozostałych osadzonych psychopaci wykazywali wyższy poziom inteligencji emocjonalnej, ale tylko w odniesieniu do umiejętności rozpoznawania emocji mierzonej testem SIE-T. Ponadto, z inteligencją emocjonalną okazały się związane interpersonalne charakterystyki osobowości psychopatycznej zawarte w czynniku 1 PCL-R. Nie wykazano żadnych powiązań pomiędzy antyspołecznym wzorcem zachowań (czynnik 2 PCL-R) a inteligencją emocjonalną badanych. Subczynnik interpersonalny PCL-R korelował dodatnio z kompetencjami społecznymi ujawnianymi w sytuacjach ekspozycji społecznej. Charakterystyki afektywne psychopatii, takie jak brak empatii czy spłycenie emocjonalne, były natomiast związane z niskim poziomem kompetencji społecznych w sytuacjach intymnych. Nie potwierdzono występowania ogólnej zależności pomiędzy psychopatią a inteligencją emocjonalną i kompetencjami społecznymi. Wnioski: Otrzymane dane sugerują posiadanie przez psychopatów pewnych zdolności o charakterze poznawczym i behawioralnym, które kompensują wykazywane deficyty emocjonalne. Poziom inteligencji emocjonalnej oraz kompetencji społecznych osób o psychopatycznej strukturze osobowości wydaje się zależeć od subtypu zaburzenia oraz nasilenia cech zawartych w interpersonalno-afektywnym wymiarze psychopatii.

10 9 Krzysztof Nowakowski Emotional Intelligence and Social Competencies in Psychopathic Individuals Key words: personality disorders, psychopathy, emotional intelligence, social competencies Problem: Most analyses of psychopathy underscore the role of those emotional deficits characteristic of this disorder. At the same time, the necessity to account for the adaptive aspects of the psychopathic personality is increasingly a subject of research. The goal of this study is delineate those traits and patterns of behaviour which allow psychopathic individuals to effectively manipulate and take advantage of their social enviroment, in spite of the displayed abnormalities in their emotional processess. It is assumed that at a cognitive level, this role is played by emotional intelligence, while social skills, theoretically and empirically related to emotional intelligence, play this role at the behavioral level. Method: Eighty incercerated adult males were studied, including 40 individuals with diagnosed psychopathic persoanality disorder. The Hare Psychopathy Checklist Revised (PCL-R) was used to measure psychopathic characteristics (Hare, 2003). The level of emotional intelligence of the incarcerated individuals was measured by the application of the Emotional Intelligence Test (Śmieja, Orzechowski and Beuvale, 2007) which treats this as ability based, along with the Emotional

11 10 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne Intelligence Skale Faces test (Matczak, Piekarska and Studniarek, 2005) which is based on the recognition of facial expressions. Social competencies were measured using the self-reporting Social Competencies Questionnaire (Matczak, 2007) and the author s own test for studying individuals disposition towards assertive behavior in situations of social influence. Results: In comparison to other incarcerated individuals, who are the control group, psychopaths show a higher level of emotional intelligence, but only in the relation to the emotion recognition abilities measured by the EIS-Faces test. Additionally, it turns out that interpersoanal characteristics of the psychopathic personality contained in Hare s PCL-R factor 1 are related to emotional intelligence. No relationships are found between the antisocial model of behavior (PCL-R factor 2) and the emotional intelligence of subjects. The PCL-R interpersonal facet positively correlates with the social competencies revealed in social exposure situations. The affective characteristics of psychopathy such as a lack of empathy or callousness are related rather to a low level of social competencies in inmate situations. No general relationship between psychopathy and emotional intelligence and social competencies is uncovered. Conclusions: The data obtained suggest that the possession by psychopathic individuals of certain cognitive and behavioral abilities compensate for the emotional deficits identified. The level of emotional intelligence and social competencies in individuals with a psychopathic personality structure seem to depend on the subtype of the disorder as well as on the severity of the characteristics which make up the interpersonal-affective dimension of psychopathy.

12 11 Wprowadzenie Badania nad osobowością psychopatyczną stanowią jeden z najbardziej dynamicznie rozwijających się w ostatniej dekadzie obszarów badawczych na styku psychologii klinicznej i psychologii sądowej. O ile samo pojęcie psychopatii istnieje w literaturze przedmiotu od dawna, o tyle jednak ze względu na kontrowersje terminologiczne oraz niejasny status diagnostyczny dopiero opracowanie dwuczynnikowej teorii Roberta Hare a otworzyło nowe perspektywy analizy zagadnienia. Badania z zastosowaniem skali PCL-R (The Psychopathy Checklist -Revised) prowadzone są obecnie w wielu kierunkach, począwszy od paradygmatu neuroscience do poszukiwania różnic międzypłciowych czy też międzykulturowych w obrazie zaburzenia. W badaniach osobowości psychopatycznej znaczącą rolę odgrywają analizy obejmujące emocjonalny poziom funkcjonowania. Dane empiryczne wskazują na specyficzne dla psychopatów deficyty emocjonalne, takie jak niski poziom lęku, brak empatii czy nieprawidłową interpretację sygnałów emotogennych. Istnieją jednak również opracowania sugerujące, iż przejawiane przez osoby psychopatyczne deficyty emocjonalne mają selektywny, ograniczony charakter i mogą współwystępować z pewnymi mechanizmami kompensującymi. Według tego podejścia, niezbędne dla pełnego zrozumienia funkcjonowania psychopatów wydaje się uwzględnianie poza obserwowanymi dysfunkcjami także

13 12 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne niezaburzonych czy wręcz przystosowawczych właściwości osobowości psychopatycznej w zakresie funkcjonowania społeczno-emocjonalnego. Niniejsza rozprawa wpisuje się w nurt badawczy poszukujący w psychopatii mechanizmu, który zarówno równoważy posiadane deficyty emocjonalne, jak i warunkuje styl życia psychopatów oparty na manipulowaniu otoczeniem i posługiwaniu się innymi dla zaspokojenia własnych potrzeb. Niewielka ilość badań poświęconych psychopatii proponuje wyjaśnienie sprzeczności pomiędzy dysfunkcjami w sferze emocjonalnej a skutecznością strategii życiowej nastawionej na wykorzystywanie innych. Uwzględnienie relacji pomiędzy inteligencją emocjonalną i kompetencjami społecznymi a psychopatyczną strukturą osobowości wydaje się jednym ze sposobów wytłumaczenia tej rozbieżności. Przeprowadzone badania stanowią zatem wkład w uzupełnienie luki w literaturze przedmiotu. Podjęte badania nad inteligencją emocjonalną i kompetencjami społecznymi psychopatów są próbą przyjrzenia się mechanizmom funkcjonowania osobowości psychopatycznej w kontekście jej adaptacyjnych właściwości. Tło teoretyczne dla przeprowadzonej analizy zostało zarysowane w rozdziale I. Zawarto w nim przegląd najważniejszych koncepcji teoretycznych oraz doniesienia badawcze dotyczące omawianej problematyki. Opracowanie kończy prezentacja modelu relacji inteligencja emocjonalna kompetencje społeczne autorstwa A. Matczak, będącego podstawą teoretyczną badań własnych. Opis metodologiczny przeprowadzonych badań znajduje się w rozdziale II. Obszerna prezentacja danych uzyskanych w zakresie badanych zmiennych została zawarta w rozdziale III. Związek pomiędzy nasileniem cech psychopatycznych a poziomem inteligencji emocjonalnej w kontekście otrzymanych wyników scharakteryzowano w rozdziale IV. Rozdział ten zawiera ponadto empiryczną weryfikację modelu inteligencja emocjonalna kompetencje społeczne w odniesieniu do osobowości psychopatycznej oraz analizę specyfiki kompetencji społecznych psychopatów. Wnioski dotyczące praktycznego znaczenia przeprowadzonych badań oraz możliwości wykorzystania ich w planowaniu oddziaływań terapeutycznych czy resocjalizacyjno-korekcyjnych znajdują się w zakończeniu pracy. Zawiera ono ponadto omówienie perspektyw dalszych poszukiwań badawczych w analizowanym obszarze.

14 13 Rozdział 1 Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości psychopatycznej przegląd problematyki 1.1. Podłoże teoretyczne i aktualny status pojęcia psychopatii W XIX wieku europejscy psychiatrzy opisali klinicznie i usiłowali wyodrębnić diagnostycznie pewien rodzaj zaburzeń występujący u ludzi przejawiających zachowania antyspołeczne. F. Pinel (1806/1962, za: Herpertz i Sass, 2000) dla odróżnienia tego typu zaburzeń od psychoz używał określenia manie sens delire obłęd bez delirium. Francuski psychiatra zwrócił ponadto uwagę, iż pacjenci wykazujący ów psychopatologiczny wzorzec dokonywali czynów wyjątkowo brutalnych na zimno, instrumentalnie, nie okazując jednocześnie żadnych reakcji emocjonalnych. W tradycji anglojęzycznej stosowana terminologia (obłęd moralny, daltonizm moralny, moralne pomieszanie zmysłów) podkreślała rolę deficytu uczuć moralnych takich jak brak poczucia winy i wyrzutów sumienia w obrazie zaburzenia (Millon, Simonsen i Birket-Smith, 2003). E. Kraepelin akcentował obecność szczególnego rodzaju spłycenia emocjonalnego jako podstawowej charakterystyki pewnej kategorii osób chronicznie naruszających normy społeczne i prawne. Termin psychopatia został wprowadzony w psychopatologii po raz pierwszy pod koniec dziewiętnastego stulecia przez niemieckiego psychiatrę J. Kocha

15 14 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne (1891, za: Skeem, Polaschek, Patrick i Lilienfeld, 2011) w postaci wyrażenia psychopatyczna małowartościowość (Die psychopathischen Minderwertigkeiten). W przeciwieństwie do wcześniejszych prób wyodrębnienia zaburzenia spośród innych syndromów psychopatologicznych, Koch posługiwał się jednak terminem psychopatyczny niejednoznacznie i w bardzo szerokim zakresie obejmującym różnorodne jednostki kliniczne, włączając nerwice oraz upośledzenie umysłowe. Dalsze propozycje zdefiniowania pojęcia psychopatii do lat 40. ubiegłego wieku prowadzone były głównie w nurcie psychodynamicznym. W. Reich (1925, za: Groth, 2010) wskazywał na impulsywność wynikającą z braku kontroli superego jako bazową cechę psychopatii. Zdaniem Alexandra (1930) u podstaw antyspołecznego, przestępczego zachowania psychopatów leży zarówno nierozwiązywalny konflikt intrapsychiczny, jak i określone predyspozycje konstytucjonalne i biologiczne. Przełomowa dla współczesnego podejścia do definiowania psychopatii okazała się koncepcja amerykańskiego klinicysty Harveya Cleckleya. W pracy The mask of sanity (Cleckley, 1941/1988) autor dokonał konceptualizacji pojęcia na podstawie listy szesnastu kryteriów, które uznał za osiowe i diagnostyczne dla psychopatii. Na tle istniejących równolegle innych, często fragmentarycznych i niezbyt spójnych definicji zagadnienia, propozycja Cleckleya była pierwszą próbą systematycznego i całościowego ujęcia problemu. Wyodrębnione przez badacza kryteria diagnostyczne psychopatii odwoływały się zarówno do cech zmiennych osobowościowych, jak i zawierały obserwowalne zachowania wskaźniki behawioralne. Według Cleckleya psychopatię charakteryzują następujące właściwości: powierzchowny urok osobisty i błyskotliwość; brak urojeń i innych symptomów psychopatologicznych; brak lęku oraz objawów nerwicowych; nieodpowiedzialność; niewiarygodność i nieszczerość; brak wyrzutów sumienia i poczucia wstydu; antyspołeczne zachowanie bez adekwatnej motywacji; nieumiejętność uczenia się z przeszłych doświadczeń i brak lęku; patologiczny egocentryzm oraz niezdolność do tworzenia bliskich związków opartych na miłości i przywiązaniu do innych;

16 1. Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości 15 ogólne ubóstwo emocjonalne; specyficzna niezdolność do wglądu; nieodpowiedzialność w relacjach międzyludzkich; niezwykłe i ekscentryczne zachowanie po spożyciu alkoholu, a czasami bez jego użycia; brak realnych prób samobójczych; bezosobowe, powierzchowne i słabo zintegrowane życie seksualne; nieumiejętność życia zgodnie z jakimkolwiek planem. Jakkolwiek konstrukt psychopatii w ujęciu Cleckleya stanowił jednolitą całość, wyodrębnione przez niego kryteria diagnostyczne zaburzenia można podzielić na trzy kategorie (Patrick, 2007): psychologiczne przystosowanie (opisywane także jako maska psychopatii; właściwości adaptacyjne związane głównie z umiejętnościami interpersonalnymi psychopatów i utrudniające diagnozę psychopatii jako zaburzenia w kontakcie z klinicystą), behawioralne niedostosowanie społeczne (pozycje odzwierciedlające styl życia niezgodny z przyjętymi normami obyczajowymi, moralnymi i prawnymi) oraz zubożenie emocjonalne i nieumiejętność tworzenia więzi międzyludzkich (uważane przez autora za zasadnicze dla psychopatii deficyty w reaktywności emocjonalnej). Propozycja Cleckleya, opracowana na podstawie klinicznej analizy przypadków pacjentów psychiatrycznych, z którymi autor zetknął się w czasie swojej praktyki w Georgia University Hospital, wykraczała poza tradycyjne rozumienie psychopatii wyłącznie w kategoriach zaburzeń funkcjonowania społecznego. Autor zwrócił uwagę, że konfiguracja wymienionych cech i zachowań psychopatycznych nie jest równoznaczna z przestępczością. Umiejętnie manipulując otoczeniem, część psychopatów żyje w społeczeństwie, nie narażając się na sankcje prawne (Babiak i Hare, 2009). Pogląd o występowaniu w populacji osób z psychopatycznym zaburzeniem osobowości funkcjonujących poza systemem penitencjarnym otworzył nowy obszar w rozwoju badań nad psychopatią. Założenie Cleckleya dotyczące istnienia niekryminalnej wersji (odmiany) psychopatii znalazło odbicie w literaturze przedmiotu w postaci analizy odrębnej kategorii badanych określanej jako

17 16 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne psychopaci w garniturach, industrialni psychopaci czy też psychopaci funkcjonalni (Groth, 2010). Pomimo że zaproponowane przez Cleckleya podejście wyznaczyło nowe standardy badawcze, prowadząc do powstania mocno osadzonej empirycznie dwuczynnikowej koncepcji psychopatii autorstwa Roberta Hare a (szerzej omówionej w dalszej części rozdziału), to jednak nie usunęło problematycznego statusu samego pojęcia psychopatia. Konstrukt psychopatii stanowi nadal jeden z najbardziej kontrowersyjnych syndromów w psychopatologii (por. Gierowski i Sariusz-Skąpska, 2007). Wśród badaczy i klinicystów brakuje powszechnie przyjętej, jednolitej definicji zagadnienia; podkreśla się rozbieżności terminologiczne i teoretyczne, kwestionowana bywa również użyteczność diagnostyczna pojęcia. Zdaniem B. Pastwy-Wojciechowskiej (2004) przyczyny problemów związanych ze stosowaniem w opracowaniach naukowych i praktyce klinicznej kategorii psychopatii wynikają z: różnic między typologicznym a dymensjonalnym ujęciem zagadnienia. W pierwszym podejściu opartym na tak zwanej diagnozie różnicowej psychopatia traktowana jest jako odrębna jednostka nozologiczna, jakościowo inna od pozostałych zaburzeń psychicznych czy zaburzeń osobowości. Ujęcie dymensjonalne zakłada natomiast, że psychopatię można opisać za pomocą wymiaru. Takie podejście nie stawia wyraźnej granicy pomiędzy patologią i normą, a koncentruje się na występowaniu różnic indywidualnych pod względem nasilenia, natężenia cech psychopatycznych; przyjętej perspektywy analizy. Pojęcie psychopatii bywa definiowane poprzez odwołanie się do określonych wewnętrznych właściwości, cech wynikających ze struktury osobowości lub też za pomocą zewnętrznych, antyspołecznych przejawów zachowania. Autorzy bazujący na wewnętrznych cechach z reguły używają terminu psychopatia (podejście psychodynamiczne, psychobiologiczne). W drugim, psychiatrycznym ujęciu opartym na obserwowalnych symptomach zaburzonego zachowania, kategoria psychopatia nie występuje, zostaje zastąpiona określeniami osobowości socjopatycznej z reakcjami antysocjalnymi (DSM-I, APA, 1952), typ antyspołeczny zaburzenia osobowości (DSM-II; APA, 1968) albo antyspołeczne zaburzenie osobowości (DSM-IV, APA, 1994; DSM IV-TR, APA, 2000);

18 1. Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości 17 wielości modeli teoretycznych i paradygmatów badawczych. Fenomen psychopatii rozpatrywano z perspektywy różnorodnych stanowisk teoretycznych: modelu medycznego i klasyfikacji psychiatrycznych, psychoanalizy i nurtów neopsychoanalitycznych, teorii uczenia się, paradygmatu poznawczego oraz neuropsychologicznego, czynnikowych teorii osobowości, podejścia operacyjnego czy też teorii temperamentu. Trudności z wypracowaniem jednolitej definicji zaburzenia wynikają zatem pośrednio z immanentnych teoretycznych rozbieżności w rozumieniu pojęcia psychopatii lub jego diagnostycznego odpowiednika (osobowość antyspołeczna, osobowość dyssocjalna). Konsekwencją sporów terminologicznych wokół pojęcia psychopatii jest fakt, że aktualnie jako jednostka kliniczna nie funkcjonuje ono w żadnej medycznej klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych ( DSM-IV, ICD-10). Amerykańska klasyfikacja DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) w dotychczas obowiązującej wersji DSM-IV-TR (jak i wchodzącej do użycia DSM-5) zawiera zbliżoną diagnostycznie kategorię osobowości antyspołecznej/ antyspołecznego zaburzenia osobowości (ASPD, Antisocial Personality Disorder) 1. Na gruncie europejskim w opiniowaniu sądowo-psychiatrycznym stosuje się natomiast określenie osobowości dyssocjalnej (DPD, Dissocial Personality Disorder) pochodzące z opracowanej przez WHO międzynarodowej klasyfikacji ICD (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) w najnowszej wersji ICD-10. Rozpoznanie osobowości antyspołecznej bądź dyssocjalnej stawiane jest na podstawie zestawu typowych objawów, symptomów, przy czym w pierwszym przypadku są to przeważnie zewnętrzne, obserwowalne i powiązane z przestępczością zachowania, w drugim zarówno 1 W czasie powstawania niniejszej rozprawy obowiązywało czwarte wydanie DSM w wersji poprawionej (DSM-IV-TR, APA, 2000). Najnowsza edycja amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń psychicznych (DSM-5) została zatwierdzona na zjeździe American Psychiatric Association w maju 2013 r. Ze względu na początkowy etap wykorzystywania DSM-5 w praktyce klinicznej i diagnostycznej (Nussbaum, 2013) w prezentowanym opracowaniu oparto się głównie na kryteriach osobowości antyspołecznej obecnych w DSM-IV. Ponadto, zdecydowana większość badań porównawczych ASPD i psychopatycznego zaburzenia osobowości była przeprowadzona przy użyciu kryteriów diagnostycznych zawartych w czwartej lub czwartej zrewidowanej edycji DSM. Analizy osobowości antyspołecznej z wykorzystaniem opisanych w dalszej części rozdziału kryteriów DSM-5 są jeszcze stosunkowo nieliczne (Gunderson, 2013).

19 18 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne zewnętrzne, jak i wewnętrzne, psychiczne przejawy zaburzenia. Kryteria diagnostyczne obydwu typów zaburzeń osobowości zostały zestawione w tabeli 1. Kategoria diagnostyczna System klasyfikacyjny Warunki postawienia diagnozy Tabela 1. Antyspołeczne i dyssocjalne zaburzenie osobowości w medycznych systemach klasyfikacyjnych Antyspołeczne zaburzenie osobowości (Antisocial Personality Disorder, ASPD) DSM-IV-R (2000, American Psychiatric Association) Występowanie u osoby badanej przynajmniej trzech z siedmiu kryteriów Dyssocjalne zaburzenie osobowości (Dissocial Personality Disorder, DPD) ICD-10 (1998, 2000, World Health Organization) Występowanie u osoby badanej przynajmniej trzech z sześciu kryteriów Kryteria diagnostyczne 1. Niezdolność do podporządkowania się normom społecznym objawiająca się wielokrotnie dokonywanymi czynami stanowiącymi podstawę aresztowania. 2. Wielokrotne dopuszczanie się kłamstw, używanie pseudonimów przestępczych lub oszukiwanie innych dla zysku albo przyjemności. 3. Impulsywność, niezdolność do planowania. 4. Skłonność do rozdrażnienia i agresja wyrażająca się w notorycznych bójkach i napaściach. 5. Brak troski o bezpieczeństwo własne lub innych. 6. Brak odpowiedzialności, wyrażający się niezdolnością do spełnienia wymogów zachowania w pracy zawodowej lub dotrzymywania zobowiązań finansowych. 7. Brak poczucia winy wyrażający się obojętnością lub racjonalizacją wyrządzania krzywdy, szkodzenia i okradania innych. 1. Bezwzględne nieliczenie się z uczuciami innych ludzi. 2. Brak odpowiedzialności i lekceważenie norm, reguł i zobowiązań społecznych. 3. Brak umiejętności utrzymywania trwałych związków z innymi, przy jednoczesnym braku trudności w ich nawiązywaniu. 4. Bardzo niska tolerancja na frustrację i niski próg wyzwalania agresji i zachowań gwałtownych. 5. Niezdolność przeżywania poczucia winy i wyciągania doświadczeń z poniesionych porażek i kar. 6. Skłonność do obwiniania innych i racjonalizacji zachowań, będących źródłem konfliktów z otoczeniem; * nadmierna drażliwość kryterium dodatkowe ułatwiające rozpoznanie. Źródło: opracowanie własne na podstawie DSM-IV-TR (2000) i ICD-10 (1998, 2000).

20 1. Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości 19 Nieobecność psychopatii w medycznych systemach klasyfikacyjnych uzasadniana jest dodatkowo zbieżnością tradycyjnie wyróżnianych cech psychopatycznych (takich jak: egocentryzm, impulsywność, brak empatii) z charakterystykami innych zaburzeń lub jednostek psychopatologicznych. Utrudniające diagnozę różnicową podobieństwa symptomów dotyczą zwłaszcza pozostałych zaburzeń struktury osobowości z wiązki B w DSM IV: histrionicznego, narcystycznego oraz osobowości typu borderline (Nedopil, Hollweg, Hartmann i Jaser, 1998). Z drugiej strony współwystępowanie zaburzeń jest zjawiskiem stosunkowo często spotykanym zarówno w psychiatrii, jak i zdarzającym się w medycynie ogólnej w postaci tak zwanych objawów niespecyficznych (Hare, 2003). Zdaniem niektórych badaczy zagadnienie zachodzenia na siebie kryteriów psychopatii i pozostałych zaburzeń osobowości można wytłumaczyć, przyjmując założenie, że zaburzenia osobowości nie są odrębnymi jakościowo kategoriami, ale wielowymiarowymi konstruktami powiązanych z sobą cech (Rutter, 1997, por. również Millon i Davis, 2005). Pewną zmianę stanowiska amerykańskiego środowiska psychiatrycznego w kwestii odrębności diagnostycznej psychopatii można zaobserwować w trwających od kilku lat pracach nad najnowszą, piątą wersją DSM. Projekt nowego podejścia klasyfikacyjno-diagnostycznego został stworzony na podstawie krytyki dotychczasowego kategorialnego systemu, jakim jest DSM-IV. Wśród zastrzeżeń wysuwanych do ujęcia kategorialnego (wszystkie dotychczasowe wersje DSM i ICD) z perspektywy praktyki klinicznej należy zaliczyć między innymi brak możliwości oceny i opisu niepatologicznych wariantów osobowości, nieuwzględnienie mocnych stron osobowości (zasobów, strategii radzenia sobie ze stresem), brak wystarczającej empirycznej bazy dla wyszczególnionych kategorii, niestabilność formułowanej diagnozy oraz sprzeczne wyniki badań nad zaburzeniami osobowości z użyciem modeli kategorialnych w porównaniu do badań z wykorzystaniem modeli wymiarowych/dymensjonalnych (por. Jablensky, 2002, za: Grabski i Gierowski, 2012). Krytyka podejścia kategorialnego wynika ponadto z immanentnych rozbieżności w rozumieniu samej kategorii osobowości w podejściu psychiatrycznym i psychologicznym, czego pochodną stanowi brak rzetelnego oparcia klasyfikacji psychiatrycznych w teorii osobowości. Wynikiem poszukiwania wspólnej psychologiczno-psychiatrycznej płaszczyzny w diagnozowaniu i opisie jest podjęta przez Widigera

21 20 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne i Costę (2001, za: Gierowski i Grabski, 2011) próba przełożenia kategorii zaburzeń osobowości wyodrębnionych w DSM-IV na dominujący współcześnie w badaniach nad osobowością Pięcioczynnikowy Model Osobowości P. Costy i R. McCrae a. Inspirowany tymi analizami projekt piątej wersji DSM proponował pierwotnie zamiast ujęcia kategorialnego model mieszany wymiarowo-prototypowy, zastąpiony ostatecznie modelem wymiarowo-kategorialnym (Grabski i Gierowski, 2012). W DSM-5 planowano pierwotnie wprowadzenie specyficznych typów zaburzeń osobowości: antyspołecznego/psychopatycznego, unikającego, borderline, narcystycznego, obsesyjno-kompulsyjnego i schizotypowego (podejście kategorialne) opisywanych przez sześć domen cech osobowości, takich jak: negatywna uczuciowość, oderwanie, antagonizm, rozhamowanie, kompulsywność i psychotyczność (podejście wymiarowe). Kategorię zaburzenia osobowości typu antysocjalno -psychopatycznego należy uznać za próbę włączenia pojęcia psychopatii w najnowszy psychiatryczny system diagnostyczno-klasyfikacyjny. Jak zauważają Gierowski i Grabski (2011), opis antyspołecznego/psychopatycznego zaburzenia osobowości pokrywa się z charakterystykami psychopatii z modelu R. Hare a zwłaszcza w interpersonalno-emocjonalnym aspekcie funkcjonowania. Diagnostyczne dla zaburzenia domeny cech osobowości odnoszą się do wymiarów antagonizmu (aspekty/ trait facets: manipulacyjność, nieczułość, wrogość, wielkościowość, potrzeba uwagi) i rozhamowania (aspekty: nieodpowiedzialność, impulsywność, rozpraszalność, podejmowanie ryzyka). Należy zauważyć, że podwójne nazewnictwo (typ antyspołeczny/ psychopatyczny) funkcjonowało głównie na początkowym etapie prac nad piątą wersją DSM, gdy promowano podejście prototypowe. W ostatecznej wersji DSM-5 (APA, 2013) wrócono do pierwotnej kategorii antyspołecznego zaburzenia osobowości, rezygnując jednocześnie z opisujących zaburzenie patologicznych cech osobowości antagonizmu i rozhamowania. Antyspołeczne zaburzenie osobowości w ujęciu piątej edycji amerykańskiej klasyfikacji psychiatrycznej charakteryzuje analogicznie jak w DSM-IV siedem kryteriów diagnostycznych (z czego przynajmniej trzy muszą być obecne do postawienia diagnozy): 1) wielokrotne popełnianie czynów dających podstawę do aresztowania, 2) kłamliwość, 3) impulsywność, 4) agresywność ze skłonnością do irytacji, 5) lekkomyślne podejmowanie zachowań ryzykownych,

22 1. Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości 21 6) nieodpowiedzialność oraz 7) brak wyrzutów sumienia. Warto podkreślić, że w DSM-5 w odniesieniu do zaburzeń osobowości zastosowano ostatecznie podejście kategorialne, uzupełnione o hybrydowe podejście kategorialno-wymiarowe, traktowane jako alternatywna metoda diagnozowania w praktyce klinicznej. Za alternatywę dla ujęcia psychiatrycznego wykluczającego pojęcie psychopatii z diagnozy zaburzeń osobowości należy uznać coraz bardziej rozpowszechnione wśród klinicystów podejście operacyjne. Podejście operacyjne w badaniach nad psychopatią zostało wprowadzone po raz pierwszy w opracowaniu The mask of sanity H. Cleckleya. Podstawowa dla tego ujęcia jest metodologiczna zasada operacjonalizacji pojęcia, która bezpośrednio przekłada się na formułowanie definicji operacyjnej badanego zagadnienia zawierającej wskaźniki służące jej weryfikacji (Pastwa-Wojciechowska, 2004). Modele operacyjne w kontekście osobowości psychopatycznej przyjmują postać zestawu typowych dla zaburzenia cech, kryteriów diagnostycznych, które mają swoje odpowiedniki w poszczególnych pozycjach narzędzia do pomiaru psychopatii. Zainspirowane poglądami Cleckleya, stopniowo zaczęły pojawiać się inne koncepcje psychopatii złożone z wiązek objawów klinicznych, jak zestawienie zaproponowane przez W. i J. McCord (1964), konstrukt pozytywnych/negatywnych cech psychopatii M. Crafta (1966) czy propozycja behawioralnych wskaźników osobowości psychopatycznej sformułowana przez socjolog L. Robins (1966, 1978). Na współczesne rozumienie pojęcia psychopatii największy wpływ wywarła pierwsza z wymienionych koncepcji. Sposób ujmowania osobowości psychopatycznej zaproponowany przez McCordów wynikał z przyjęcia odmiennej niż psychiatryczna perspektywy badawczej. Autorzy skoncentrowali się na poszukiwaniu wyznaczników psychopatii w populacji stricte kryminalnej osadzonych w zakładach karnych. McCordowie taktowali osobowość psychopatyczną jako wariant osobowości nieprawidłowej charakteryzującej się wrogim stosunkiem do otoczenia, impulsywnością, skłonnością do agresji, obojętnością emocjonalną, pasożytniczym wykorzystywaniem innych oraz brakiem motywacji do zmiany społecznie nieakceptowanego zachowania. Zaproponowana definicja psychopatii w dużo większym stopniu, niż opracowana przez Cleckleya, wiązała zaburzenie z trwałym wzorcem zachowań przestępczych. Chociaż badacze nie stawiali znaku równości między

23 22 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne psychopatią a przestępczością, wśród wielu późniejszych teoretyków upowszechniła się tendencja, by skłonność do łamania norm prawnych uznawać za podstawową charakterystykę zaburzenia, pomijając jednocześnie przystosowawczy wymiar funkcjonowania osobowości psychopatycznej. Konsekwentnie, w literaturze przedmiotu refleksja nad specyfiką diagnostyczną psychopatii zastała trwale zdominowana przez model tak zwanej psychopatii kryminalnej (Skeem, Polaschek, Patrick i Lilienfeld, 2011). Koncepcja McCordów wyraźnie zaznaczyła się w amerykańskiej tradycji badawczej. Nie wpłynęła natomiast ani na wprowadzenie kategorii psychopatii do opracowywanej w latach 60. drugiej edycji DSM, ani nie stała się powszechnie stosowanym standardem w praktyce diagnostyczno-klinicznej. Znacznie większą siłę oddziaływania i popularność wśród badaczy, klinicystów oraz specjalistów związanych z wymiarem sprawiedliwości zyskała propozycja kanadyjskiego psychologa Roberta D. Hare a, nazywana dwuczynnikową teorią psychopatii. Na podstawie bogatego materiału empirycznego i klinicznego, za pomocą analiz statystycznych Hare podjął się weryfikacji listy kryteriów zaburzenia wyodrębnionych przez Cleckleya. Otrzymana w rezultacie definicja operacyjna psychopatii zawiera zestaw dwudziestu pozycji diagnostycznych/itemów pogrupowanych w dwa podstawowe czynniki (Hare, 1991, 2003). Wskaźniki diagnostyczne osobowości psychopatycznej odpowiadają kategoriom zawartym w narzędziu do pomiaru psychopatii, Skali Obserwacyjnej Skłonności Psychopatycznych/PCL (Psychopathy Checklist, aktualnie obowiązuje wydanie drugie poprawione: PCL-R). Czynnik 1 PCL opisuje interpersonalno-afektywną sferę funkcjonowania jednostki. Czynnik ten obejmuje typowe dla psychopatii właściwości procesów emocjonalnych, styl wchodzenia w interakcje z otoczeniem oraz sposób spostrzegania świata, siebie i relacji Ja Inni. Czynnik 1 zawiera dwa wymiary diagnostyczne (subczynniki): interpersonalny i emocjonalny. Funkcjonowanie interpersonalne psychopatów charakteryzują następujące itemy: łatwość wypowiadania się, powierzchowny urok osobisty umiejętność manipulowania wywieranym wrażeniem, dopasowywanie autoprezentacji do oczekiwań odbiorcy, duża fluencja słowna, tendencja do przedstawiania się w korzystnym świetle;

24 1. Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości 23 wyolbrzymione (przesadne) poczucie własnej wartości nieadekwatnie wysoka samoocena, pewność siebie i brak lęku w kontaktach społecznych, przekonanie o własnej wyjątkowości, nierealistyczny obraz Ja, zewnętrzna atrybucja porażek; patologiczna kłamliwość częste posługiwanie się kłamstwem i oszustwem, nawet gdy kłamstwo nie jest uwarunkowane sytuacyjnie i nie wiąże się bezpośrednio z korzyściami materialnymi; dążenie do przewodzenia przez manipulowanie skłonność do dominacji w interakcjach społecznych; relacje z innymi traktowane są przedmiotowo, jako okazje do osiągnięcia własnych celów i zaspokojenia potrzeb. Na poziomie emocjonalnym osobowość psychopatyczną ujmują kolejno itemy: brak poczucia winy i wyrzutów sumienia deficyty w rozwoju moralnym i uczuciowości wyższej, nieskuteczna internalizacja norm społecznych jako regulatora zachowania; płytka, powierzchowna uczuciowość słaba umiejętność odczuwania emocji, niewielki zakres i intensywność doznawanych stanów afektywnych, pomimo przejawianych deficytów emocjonalnych zachowana zdolność do ekspresji i rozpoznawania emocji u innych; brak wrażliwości i empatii niezdolność do odczuwania współczucia, brak umiejętności przyjęcia perspektywy emocjonalnej drugiej osoby; brak poczucia odpowiedzialności za podjęte czyny predyspozycja do przerzucania na zewnątrz odpowiedzialności za podjęte, szkodliwe działania; stosowanie usprawiedliwień, racjonalizacji lub minimalizowania znaczenia popełnionych przestępstw. Drugi z wyodrębnionych przez Hare a czynników opisuje stabilny czasowo wzorzec zachowań dewiacyjnych, antyspołecznych i przestępczych połączony z impulsywnością oraz potrzebą poszukiwania stymulacji. Czynnik 2, podobnie jak poprzedni, tworzą dwa subczynniki: behawioralny (styl życia) i antyspołeczny. Wskaźnikami subczynnika behawioralnego są:

25 24 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne zwiększone zapotrzebowanie na stymulację i podatność na znudzenie temperamentalnie uwarunkowane poszukiwanie nowych bodźców i doznań w celu zapewnienia sobie optymalnego poziomu pobudzenia; związane ze skłonnością do zachowań ryzykownych oraz nadużywaniem substancji psychoaktywnych; pasożytniczy styl życia brak motywacji do zdobywania środków na utrzymanie się w społecznie aprobowany sposób, nastawienie na wykorzystanie zasobów innych osób lub instytucji; brak realistycznych, długoterminowych celów przewaga zachowań reaktywnych nad celowymi, podejmowane działania rzadko są planowane, nieumiejętność lub negatywna postawa wobec ujmowania własnego życia w dłuższej perspektywie czasowej; impulsywność szybki proces podejmowania decyzji, brak zastanowienia się i namysłu nad konsekwencjami podejmowanych działań; w zachowaniu przejawia się często gwałtownością i nieprzewidywalnością reakcji; nieodpowiedzialność/lekkomyślność znaczne trudności w wywiązywaniu się z ról społecznych, niedotrzymywanie zobowiązań i zasady wzajemności w kontaktach społecznych, zawodowych oraz relacjach rodzinnych. Subczynnik antyspołeczny także zawiera pięć itemów: słaba kontrola zachowania skłonność do zachowań agresywnych, gwałtownych; agresja często jest nieproporcjonalna do wywołującego ją bodźca; niski próg tolerancji na frustrację oraz nieumiejętność odraczania gratyfikacji; trudności wychowawcze w dzieciństwie przejawy demoralizacji w okresie dzieciństwa (do 12. roku życia według Hare a), takie jak nierealizowanie obowiązku szkolnego, bójki, zażywanie narkotyków, zatrzymanie przez policję itp.; przestępczość w okresie niepełnoletniości zachowania antyspołeczne i popełnianie czynów przestępczych w okresie adolescencji (do 17. roku życia według Hare a); poważne naruszenie zwolnienia warunkowego dokonywanie przestępstw podczas przerw w odbywaniu kary, predyktor niepowodzeń procesu resocjalizacji związany z nieumiejętnością

26 1. Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości 25 uczenia się z własnych doświadczeń oraz ogólną tendencją do łamania reguł prawnych i społecznych; kryminalna wszechstronność zróżnicowanie popełnianych przestępstw; wielokrotne naruszanie różnych norm prawnych wynika z przyjętego kontrkulturowego sposobu funkcjonowania w środowisku społecznym. Ostatnie dwa itemy określające psychopatię w skali PCL-R to: liczne kontakty seksualne (promiskuityzm); niestabilne, krótkotrwałe związki interpersonalne/partnerskie. Charakterystyki te nie wchodzą w skład żadnego z wymienionych wyżej czynników głównych. Dopełniają jednak klinicznego obrazu zaburzenia, wskazując na tendencje psychopatów do instrumentalnego traktowania partnerów seksualnych, nieumiejętność tworzenia trwałych i opartych na wzajemności relacji intymnych oraz zwiększone ryzyko nadużyć na tle seksualnym. Siatkę kryteriów diagnostycznych psychopatii zawartą w skali PCL-R wielokrotnie weryfikowano empirycznie pod kątem spójności wewnętrznej konstruktu oraz jego trafności klinicznej. Czynnik 2 okazał się silnie dodatnio korelować z psychiatrycznym rozpoznaniem antyspołecznego zaburzenia osobowości. Dodatnia korelacja czynnika 2 PCL występuje nie tylko w odniesieniu do kategorialnej diagnozy ASPD, ale również gdy kryteria diagnostyczne zaburzenia zostaną przeliczone, dostarczając wyniku ciągłego (por. Quinsey, Harris, Rice i Cormier, 1998). Zdaniem Hare a zbieżność ta prowadzi do błędnego zrównywania w DSM-IV osobowości antyspołecznej z psychopatią. W praktyce sądowej mamy do czynienia z sytuacją, że częściej stawiane są rozpoznania ASPD niż osobowości psychopatycznej (wynik powyżej 30 pkt w PCL-R). Asymetria w ocenie klinicznej bierze się z rozbieżności zakresów diagnostycznych PCL-R i DSM-IV. Autor jest zadnia, że psychopatyczni przestępcy co prawda w znacznej części spełniają kryteria ASPD, ale większość osadzonych z ASPD nie jest psychopatami (Hare, 2003). Wyniki analiz porównawczych zdają się potwierdzać, iż psychopatię należy traktować jako odrębną kategorię diagnostyczną, a pomiary PCL-R i APD dotyczą zasadniczo różnych konstruktów (Rogers, Salekin, Sewell i Cruise, 2000; Pastwa-Wojciechowska, 2010).

27 26 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne Cooke i Michie (2001) w wyniku analizy czynnikowej pierwszej wersji skali PCL wyodrębnili nie cztery, a trzy główne czynniki decydujące o specyfice psychopatii: interpersonalny, emocjonalny i behawioralny. Otrzymany konstrukt zawierał skorelowane grupy itemów PCL zawierających odpowiednio: wszystkie osiem itemów tworzących czynnik 1 oraz pięć itemów z dziesięciu czynnika 2. Podsumowując uzyskane rezultaty, badacze stwierdzili, iż charakterystyki psychopatii tworzące czynnik interpersonalno-emocjonalny i behawioralny (styl życia) wydają się stanowić rdzeń zaburzenia rozstrzygający o jego odrębności diagnostycznej. Pozostałe siedem nieskorelowanych itemów skali PCL należy uznać za antyspołeczną manifestację osiowych, rdzennych cech psychopatii. Dodatkowo zaobserwowane zależności pomiędzy subczynnikiem antyspołecznym PCL a kryteriami APD sugerują, że w praktyce możemy mieć do czynienia z dwoma różnymi zaburzeniami osobowości, a itemy tworzące ostatni z subczynników PCL-R nie są konieczne do rozpoznania psychopatii. Inne badania dostarczają danych potwierdzających, że czynnik 1 zawiera więcej itemów o większej mocy dyskryminacyjnej niż czynnik 2, ale jedynie w sytuacji, gdy informacje do oceny psychopatii zbierane są na podstawie wywiadu i akt. Zależność ta nie występuje w oparciu diagnozy wyłącznie na aktach sądowo-penitencjarnych. We wprowadzeniu do drugiej edycji Psychopathy Checklist Hare zwraca uwagę na wady w procedurze wyboru itemów do analizy czynnikowej w badaniach Cooka i Michiego. W kontekście badań walidacyjnych nad PCL-R rewizja oryginalnego dwuczynnikowo, czteroaspektowego modelu wydaje się zatem nieuzasadniona (Hare, 2003; Hare i Neumann, 2008). Dyskusje dotyczące zasadności stosowania skali PCL do pomiaru cech psychopatycznych prowadzone są również wokół kompletności i wyczerpywalności samej listy kryteriów. Ze względu na występowanie związku między psychopatią a deficytem reakcji lękowej postulowano rozszerzenie/uzupełnienie PCL o dodatkowy item ujmujący ten aspekt funkcjonowania emocjonalnego (Lynam, 2002). W odpowiedzi autor skali (Hare, 2003) przyznaje, że co prawda aktualna lista itemów nie jest wyczerpująca i zamknięta, to jednak wydaje się wystarczająca do trafnego i rzetelnego pomiaru psychopatii. Deficyt lęku okazuje się niewystarczająco dyskryminującą cechą psychopatii. Ponadto obserwowane u psychopatów trudności w warunkowaniu reakcji lękowej

28 1. Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości 27 i uczeniu się biernego unikania bodźców karzących są wkomponowane w już istniejące itemy dotyczące funkcjonowania społeczno-emocjonalnego (np. brak wyrzutów sumienia i poczucia winy, brak wrażliwości i empatii czy słaba kontrola zachowania). Podobnie włączenie do skali pozycji związanych z agresywnością czy dominacją nie wnosi niczego nowego i nie zwiększa precyzji diagnozy zaburzenia konkluduje Hare. Ścisłe powiązania dwuczynnikowej koncepcji Hare a z narzędziem do diagnozowania cech psychopatycznych skalą PCL sprawiły, że przez dość długi czas badania nad psychopatią ograniczały się wyłącznie do jednej grupy badanych. Skala Obserwacyjna Skłonności Psychopatycznych została pierwotnie skonstruowana z myślą o zastosowaniu w populacji dorosłych mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności. Rosnąca popularność PCL spowodowała stopniowe rozszerzenie narzędzia o nowe wersje będące pochodnymi PCL:YV, PCL:SV, P-SCAN i APSD. Pierwsza z nich, PCL:YV (Psychopathy Checklist: Youth Version; Forth, Kosson i Hare, 2003), jest wariantem skali PCL-R służącym do rozpoznawania psychopatii wśród młodzieży. Dane z analiz prowadzonych przy użyciu PCL:YV wykazały użyteczność diagnostyczną narzędzia w zakresie oceny adolescentów obojga płci oraz umożliwiły wyłonienie itemów najbardziej typowych dla nieletnich dziewcząt (por. Nowakowski i Augustyniuk, 2010). Skala PCL:SV (Psychopathy Checklist: Screening Version; Hart, Cox i Hare, 1995) to 12-itemowy odpowiednik PCL-R dostosowany do przesiewowego badania psychopatii wśród sprawców przestępstw i pacjentów sądowo-psychiatrycznych z możliwością wykorzystania także w diagnozie pozakryminalnej. Wysokie wyniki uzyskane w tej skali okazały się dobrym predyktorem zachowań agresywnych po opuszczeniu zakładu karnego lub oddziału detencji w szpitalu psychiatrycznym (por. Steadman i in. 2000). P SCAN (Hare Psychopathy SCAN; Hare i Herve, 1999) jest nieklinicznym narzędziem używanym w kontekście oceny występowania cech psychopatycznych głównie w populacji ogólnej, niekryminalnej. Ostatnia z pochodnych PCL-R, skala APSD (The Antisocial Process Screening Device; Frick i Hare, 2001), została przeznaczona do wczesnego wykrywania prekursorów psychopatii u dzieci. Wskaźniki ryzyka rozwoju osobowości psychopatycznej w okresie średniego i późnego dzieciństwa pogrupowano w trzech obszarach: 1) chłodny,

29 28 Inteligencja emocjonalna a kompetencje społeczne nieemocjonalny typ temperamentu (CU); 2) narcyzm; 3) impulsywność. Szacowania itemów w APSD dokonuje się poprzez porównanie ocen wydawanych niezależnie przez rodziców i nauczyciela dziecka. Interesującą, choć nieco mniej znaną niż ujęcie Hare a propozycją teoretyczną w ramach podejścia operacyjnego jest koncepcja amerykańskiego badacza Rolanda Blackburna. Rozpatrując zagadnienie osobowości psychopatycznej, autor wprowadził oprócz własnej definicji operacyjnej również poznawczo-interpersonalny model zaburzenia (por. Pastwa-Wojciechowska, 2004). Blackburn ujmuje psychopatię jako konfigurację specyficznych cech. Cechy kryterialne psychopatii są jednocześnie pozycjami diagnostycznymi/skalami w narzędziu do badania zjawiska APQ (The Antisocial Personality Questionaire; Balckburn, 1996). Skale obecne w APQ są następujące: samokontrola, samoocena, unikanie, paranoidalna podejrzliwość, uraza, agresja, asocjalność i ekstrawersja. Analogicznie jak w opisanym wyżej PCL-R, osiem skal wchodzi w skład dwóch czynników głównych. Czynnik 1 Impulsywność tworzą skale: samokontroli, paranoidalnej podejrzliwości, urazy, agresji i asocjalności. Wysokie wyniki w zakresie tego czynnika uzyskują osoby, które w relacjach interpersonalnych przejawiają wrogość, skłonność do dominacji, są pobudliwe i podejmują zachowania sprzeczne ze standardami społecznymi. Czynnik 2 Wycofanie składa się z dwóch skal: unikania i ekstrawersji. Wysokim wynikom w tym czynniku odpowiada tendencja do izolowania się od otoczenia społecznego oraz zahamowania w nawiązywaniu relacji z innymi. Analizując wyniki badań nad właściwościami psychometrycznymi APQ, Balckburn wyróżnił dwa typy psychopatów pierwotnych i wtórnych. Psychopaci pierwotni wykazują wysoki poziom agresywności, ekstrawersji i impulsywności, mają słabą kontrolę zachowania, są skłonni do dominacji i podejrzliwości w kontaktach interpersonalnych, przejawiają brak lęku i samokrytycyzmu oraz tendencję do wczesnego naruszania norm prawnych. Psychopatów wtórnych również wyróżnia wysoka agresywność, impulsywność i podejrzliwość, zachowania antyspołeczne, trudności w zakresie samokontroli, jednak w przeciwieństwie do pierwszego wzorca odznaczają się niską samooceną, wycofaniem i uległością w relacjach z innymi. Operacyjne ujęcie Blackburna kładzie nacisk na interpersonalne charakterystyki psychopatii. Poszukiwanie w nieprawidłowych wzorcach

30 1. Społeczno-emocjonalny wymiar funkcjonowania osobowości 29 relacji społecznych podstaw zaburzenia znajduje odbicie w modelu interpersonalno-poznawczym. Opierając się na koncepcji koła interpersonalnego T. Leary ego, autor wpisał psychopatyczne zaburzenie osobowości w układ składający się z dwóch wymiarów określających funkcjonowanie jednostki w relacji Ja Inni. Wyróżnione dymensje oznaczone zostały jako: submisja dominacja oraz wrogość afiliacja. Obszary wyznaczone przez przecięcie się wymiarów (wroga dominacja, przyjazna dominacja, przyjazna submisja, wroga submisja) odpowiadają w modelu Blackburna określonym stylom kontaktów interpersonalnych. Ze względu na utrwaloną tendencję do podporządkowywania sobie otoczenia dla realizacji własnych potrzeb podbudowaną nieprzyjaznym nastawieniem do innych, osobowość psychopatyczną ulokowano w obszarze wrogiej dominacji. Zdaniem Blackburna wzorzec funkcjonowania interpersonalnego psychopatów jest konsekwencją posiadania specyficznych schematów poznawczych dotyczących siebie, w odniesieniu do świata społecznego. Zasadnicze znaczenie badacz przypisuje przekonaniu o konieczności kontroli relacji interpersonalnych. Jako istotna w procesie budowania wrogiego schematu Innego została również podkreślona rola doświadczeń wczesnodziecięcych i socjalizacyjnych. Stanowisko Blackburna zawierające zarówno własną wersję operacyjnej definicji psychopatii, jak i teoretyczny model analizy zagadnienia należy uznać za interesującą propozycję w kontekście rozwoju badań nad problematyką psychopatycznego zaburzenia osobowości. Z perspektywy integracji różnych perspektyw badawczych cenna wydaje się próba wpisania kategorii psychopatii w ramy istniejącej już teorii osobowości (interpersonalna koncepcja Leary ego). Uwzględnienie roli mechanizmów poznawczych w obrazie zaburzenia zwróciło natomiast uwagę na stosunkowo słabo zbadane aspekty problemu. Za pewną wadę modelu poznawczo-interpersonalnego należy uznać brak pełnej charakterystyki decydujących o rozwoju psychopatii struktur poznawczych, takich jak przekonania czy schematy poznawcze. Być może zastosowanie współcześnie istniejących poznawczych teorii zaburzeń psychicznych otworzy zasygnalizowany przez prace Blackburna kierunek badań psychopatii w nurcie kognitywistycznym. Operacyjne ujęcie psychopatii wraz z samoopisowym narzędziem do pomiaru cech psychopatycznych jawi się jako warta zainteresowania propozycja diagnostyczna, choć