ZAANGA OWANIE CZYNNIKA PRACY W WYBRANY TYP PRODUKCYJNY GOSPODARSTW ROLNYCH W REGIONACH UE-25

Transkrypt

1 aanga ownie czynnika pracy ze wzglêdu na wybrane typy produkcyjne gospodarstw... TOWARYENIE EKONOMITÓW ROLNICTWA I AGROBINEU Roczniki Naukowe l tom XII l zeszyt Anna Matuszczak Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu AANGA OWANIE CYNNIKA PRACY W WYBRANY TYP PROUKCYJNY GOPOARTW ROLNYC W REGIONAC UE-25 ENGAGEMENT OF LABOR FACTOR OF ELECTE TYPE OF PROUCTION IN AGRICULTURAL FARM IN REGION OF EU-25 ³owa kluczowe: czynnik pracy, typy produkcyjne, regiony UE Key words: factor of labor, type of production, regions of the EU ynopsis. Celem artyku³u jest rozpoznanie czynnika pracy zaanga owanego w produkcjê roln¹ oraz efektywnoœci jego wykorzystania w regionach Unii Europejskiej (UE-25). Analizuj¹c przeciêtne gospodarstwo rolne w 122 regionach, autorka postawi³a pytanie, na ile regiony europejskie ró ni¹ siê wzglêdem wykorzystania czynnika pracy oraz czy mo na tu znaleÿæ podobieñstwa przestrzenne. oszukiwa³a siê tak e przyczyn owego zró nicowania uwzglêdniaj¹c zarówno czynniki geograficzne, naturalne i zwi¹zane z kultur¹ roln¹, ale przede wszystkim specyfikê zwi¹zan¹ z odmiennoœci¹ typu produkcyjnego. Wstêp asoby pracy zaanga owane w rolnictwie UE-25 1 podlegaj¹ zró nicowaniu, podobnie jak pozosta³ych czynników produkcji. Naturalnym jest fakt, i wystêpuj¹ rozbie noœci miêdzy krajami oraz regionami, wynikaj¹ce z alokacji czynnika pracy w ró nych sektorach gospodarki. Na tak ogólnym poziomie, jak struktura zatrudnienia, mo na zauwa yæ, e w Europie œrodkowo-wschodniej udzia³ zatrudnionych w rolnictwie jest wyraÿnie wy szy, ani eli ma to miejsce w zachodniej czêœci kontynentu, co wi¹ e siê z poziomem rozwoju gospodarczego tych krajów 2. Celem artyku³u by³o omówienie czynnika pracy zaanga owanego w produkcjê roln¹ oraz efektywnoœci jego wykorzystania w regionach Unii Europejskiej (UE-25). Metodyka badañ W celu wyrobienia ogólnego pogl¹du na kwestiê zaanga owania pracy w przeciêtnym gospodarstwie rolnym w regionach UE przeanalizowano kilka wybranych cech zwi¹zanych z czynnikiem pracy: œredni nak³ad pracy w³asnej na gospodarstwo, liczbê pe³nozatrudnionych, produktywnoœæ pracy oraz dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobê pe³nozatrudnion¹ 3. Nastêpnie dokonano podzia³u 122 przeciêtnych gospodarstw rolnych (obiektów) z poszczególnych regionów UE-25 na klasy, zgodnie z metod¹ klasyfikacji aglomeracyjnej (metod¹ Warda) [tanisz Badane obiekty zosta³y u³o one hierarchicznie i w zale noœci od przyjêtego poziomu odleg³oœci euklidesowej 4 podzielone na piêæ klas (rys. 1). 1 Nie przyjêto do analiz krajów nowo przyjêtych Bu³garii i Rumunii ze wzglêdu na niedostêpnoœæ danych FAN. 2 Im gospodarka bardziej rozwiniêta, tym udzia³ zatrudnionych, jak i poziom wytwarzanego dochodu narodowego w sektorze rolnym ni szy. Jednoczeœnie w krajach rozwiniêtych prawid³owoœci¹ jest to, e rolnictwo kurczy siê, co nie znaczy, e s³abnie. 3 Koniecznym sta³o siê wyeliminowanie taki cech, jak: œredni nak³ad pracy najemnej na gospodarstwo oraz wartoœci dodanej netto na osobê pe³nozatrudnion¹, ze wzglêdu na silne skorelowanie z pozosta³ymi czynnikami. 4 Odleg³oœæ euklidesowa jest najczêœciej wybieranym typem odleg³oœci, oznaczaj¹cym odleg³oœæ geometryczn¹ w przestrzeni wielowymiarowej. Oblicza siê j¹ nastêpuj¹co: odleg³oœæ [ ^ L[LL `ò, gdzie j jest numerem cechy, k jest liczb¹ cech (wymiarem przestrzeni klasyfikacji), zaœ s i w s¹ numerami obiektów.

2 130 Anna Matuszczak Wyniki badañ zaanga owania pracy w rolnictwie europejskim W podziale regionów europejskich analizowanych wzglêdem cech czynnika pracy dominuj¹ dwie najbardziej liczne klasy (1 i 4). W pierwszej z nich znalaz³y siê gospodarstwa z regionów pó³nocnych starej UE, a tak e szwedzkich i brytyjskich, charakteryzuj¹ce siê relatywnie wysokim nak³adem pracy w³asnej, przy jednoczeœnie poni ej przeciêtnym udziale nak³adów pracy najemnej, co skutkuje nieznacznie ni szymi, ani eli œrednio nak³adami pracy ogó³em. To, co najistotniejsze w tej klasie gospodarstw, to najwy sza produkcyjnoœæ (70% wy sza ni przeciêtnie) i dochodowoœæ czynnika pracy (dochody wy sze o 40%). Gospodarstwa z drugiej klasy, le ¹ce we wschodnich regionach Niemiec oraz Czechach i ³owacji, cechuj¹ najwy sze nak³ady pracy ogó³em, w których a 5% stanowi nak³ad pracy najemnej. ¹ to relatywnie najwiêksze gospodarstwa w UE (w delimitacji wzglêdem zasobów czynnika ziemi tworzy³y bardzo charakterystyczn¹ klasê 4 tabela 1). Efekty produkcyjne s¹ równie wy sze ani eli przeciêtnie (o blisko 30%), ale ju dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobê pe³nozatrudnion¹ kszta³tuje siê nieznacznie poni ej œredniej. Podobnie jak w klasie pierwszej, relacja dochodowoœci czynnika pracy do jego produkcyjnoœci wynosi 1/3. Przyczyn¹ obni aj¹c¹ tê relacjê jest wzglêdnie wy szy udzia³ kosztów czynników zewnêtrznych. Niemniej, s¹ to gospodarstwa po³o one w regionach w najwiêkszej mierze korzystaj¹cych ze wsparcia wspólnotowego w ramach I filaru, co przejawia siê stosunkowo najwiêkszym udzia³em dop³at bezpoœrednich do dochodu i zdecydowanie poprawia dochodowoœæ czynnika pracy. Trzecia klasa gospodarstw po³o onych w regionach greckich, wêgierskich, czêœciowo po³udniowych W³och i Portugalii oraz Irlandii, jest charakterystyczna zarówno ze wzglêdu na relatywnie najni sze nak³ady pracy w³asnej, jak i pracy ogó³em (stanowi¹ one zaledwie 2/3 œredniej). kutkuje to jednoczeœnie ni sz¹ o ponad po³owê produkcyjnoœci¹ czynnika pracy oraz ni sz¹ dochodowoœci¹ (stanowi¹c¹ nieco mniej ani eli 2/3 œredniej), co wynika tak e z relatywnie wysokiego wsparcia dzia³alnoœci operacyjnej 5 (2% w dochodzie). Liczebnoœæ czwartej klasy, gdzie mamy gospodarstwa z regionów po³udniowej Europy, tj, francuskich, hiszpañskich, w³oskich, a tak e Austrii oraz Finlandii, jest najwy sza. aanga owanie pracy w³asnej w tych gospodarstwach jest najbardziej zbli one do przeciêtnego, przy najni szym udziale pracy najemnej. Jednoczeœnie nak³ady pracy ogó³em s¹ o 1/3, zaœ produkcyjnoœæ tego czynnika tylko o 1/4 ni sze ni przeciêtnie. Równoczeœnie dochodowoœæ pozostaje na poziomie nieznacznie wy szym ni œrednio, co jest efektem prowadzonej WPR i zwi¹zanych z ni¹ dop³atami, zarówno do dzia³alnoœci operacyjnej, jak i inwestycyjnej. Klasa pi¹ta, niezbyt liczna, ale charakterystyczna, gdy skupia gospodarstwa estoñskie, litewskie, ³otewskie, s³oweñskie i polskie, cechuj¹ce najbardziej zbli ony do przeciêtnego nak³ad pracy ogó³em, w którym (co odmienne od œredniej) tylko 1/4 stanowi¹ nak³ady pracy najemnej. Przy takiej Tabela 1. Œrednie wielkoœci miar i wspó³czynników w poszczególnych klasach Warda charakteryzu- j¹cych wykorzystanie czynnika pracy w przeciêtnym gospodarstwie rolnym w regionach UE mienne Klasa Œrednia 1,42 1,24 0,93 1,23 1,27 1,27 Nak³ady pracy najemnej 0,51 6,92 0,51 0, 3 2,13 0,6 Nak³ady pracy w³asnej (FWU, nieop³acone cz³onków rodzin, w osobach pe³nozatrudnionych) Nak³ady pracy ogó³em (AWU=osoby pe³nozatru- dnione 2200h/rok) Produkcyjnoœæ pracy (produkcja ogó³em na osobê pe³nozatrudnion¹) 1,93,16 1,44 1,53 2,11 2, , , , , , , 7 Wartoœæ dodana netto na osobê p³nozatrudnion¹ , , , 20 07, , , 0 ochód z rodzinnego gospodarstwa osobê pe³nozatrudnion¹ rolnego na ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych FAN ,6 1 60, , , , 19030, 2 5 zia³alnoœæ operacyjna gospodarstwa rolnego obejmuje transakcje gospodarstwa wynikaj¹ce z jego bie ¹cego funkcjonowania, a wiêc tych, które przynosz¹ przychody ze sprzeda y produkcji roœlinnej, zwierzêcej i dzia³alnoœci ubocznej (np. œwiadczenie us³ug sprzêtem gospodarstwa), jak i tych, które tworz¹ koszty wynikaj¹ce z bie ¹cego funkcjonowania gospodarstwa rolnego, b¹dÿ tylko jego istnienia.

3 aanga ownie czynnika pracy ze wzglêdu na wybrane typy produkcyjne gospodarstw Rysunek 1. kupienia gospodarstw rolnych ze wzglêdu na zasoby i produktywnoœæ pracy w regionach UE (metoda Warda, odleg³oœæ euklidesowa) Legenda: klasa 1 jasnoszary; klasa 2 czarny, klasa 3 szary; klasa 4 ciemnoszary; klasa 5 bia³y ród³o: jak w tab. 1.

4 132 Anna Matuszczak strukturze zaanga owania czynnika pracy jego produkcyjnoœæ pozostaje na bardzo niskim poziomie, stanowi¹cym zaledwie 1/3 wartoœci œredniej unijnej. Prawdopodobnie jest to skutkiem niskiego technicznego uzbrojenia pracy, co mimo wspomnianego wy ej œredniego poziomu zaanga owania czynnika pracy, skutkuje jego ni sz¹ wydajnoœci¹. Jednoczeœnie warto podkreœliæ, e dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na osobê pe³nozatrudnion¹ jest nieco wy szy od WN, co jest osobliwoœci¹ gospodarstw po³o onych w tych regionach. jawisko to jest zwi¹zane prawdopodobnie z faktem wy szego salda dop³at i podatków do dzia³alnoœci inwestycyjnej ani eli kosztów czynników zewnêtrznych, które s¹, m.in. ze wzglêdu na stosunkowo niski udzia³ najemnej si³y roboczej, relatywnie niewielkie. Przyjêta w pracy metoda analizy wielowymiarowej pozwala na redukcjê wieloœci badanych obiektów, niemniej nale y mieæ œwiadomoœæ, i badane podmioty przeciêtne gospodarstwa w regionach ró ni¹ siê od siebie. Jeœli idzie o regiony polskie, od œredniej miar efektywnoœci zaanga owanego czynnika pracy (WN, dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego oraz wielkoœci produkcji przeliczonych na jednego pe³nozatrudnionego) w wyodrêbnionej pi¹tej klasie najbardziej istotnie ró ni¹ siê w przypadku regionu Mazowsze i Podlasie oraz Ma³opolska i Pogórze (efektywnoœæ jest ni sza o ok. 30%). Poni ej omówione zostanie zaanga owanie czynnika pracy w wybranych typach produkcyjnych gospodarstw rolnych. Typ: uprawy polowe (AB) o analizy skupieñ przyjêto analogiczne zmienne jak w analizie ogólnej. Na tej podstawie dokonano podzia³u przeciêtnych gospodarstw rolnych ze 10 regionów UE-25 6 na klasy zgodnie z metod¹ klasyfikacji aglomeracyjnej. Badane obiekty zosta³y u³o one hierarchicznie i podzielone na trzy klasy. Gospodarstwa skupione w pierwszej z nich, najmniej licznej, po³o one g³ównie w regionach niemieckich, belgijskich, brytyjskich, kilku francuskich oraz czeskim, holenderskim i s³owackim, wyró nia najwiêksze zaanga owanie pracy najemnej, co przek³ada siê na najwiêksze nak³ady pracy ogó³em w badanej zbiorowoœci (blisko dwukrotnie wy sze ani eli przeciêtnie). Jednoczeœnie obserwuje siê tu tak e najwy sze miary efektywnoœci czynnika pracy przeliczone na osobê pe³nozatrudnion¹,zarówno produkcyjnoœæ, jak i jego dochodowoœæ (o 70% wy sze ni przeciêtnie). Prawdopodobnie, w regionach tych gospodarstwa prowadz¹ produkcjê na du ych area³ach, posiadaj¹ najwiêksz¹ si³ê ekonomiczn¹ oraz gospodaruj¹ intensywnie. W klasie drugiej znajdujemy gospodarstwa anga uj¹ce najmniej czynnika pracy, zarówno w³asnego jak i najemnego. najduj¹ siê one g³ównie w regionach greckich, wêgierskich, norweskich, niektórych hiszpañskich i w³oskich oraz cypryjskim, austriackim i irlandzkim. Mo na uznaæ, spogl¹daj¹c tak e na produkcyjnoœæ (ni sz¹ od przeciêtnej o 1/3) i dochodowoœæ tego czynnika (ni sz¹ od œredniej niespe³na 1/5), e gospodarstwa te cechuje wy sze saldo dop³at i podatków do dzia³alnoœci inwestycyjnej ani eli kosztów czynników zewnêtrznych (w tym tak e najemnej si³y roboczej). Gospodarstwa trzeciej klasy pod wzglêdem efektywnoœci czynnika ziemi niewiele ró ni¹ siê od tych, skupionych w klasie drugiej. Wyró nia je najwy sze zaanga owanie pracy cz³onków rodziny, przy stosunkowo niewielkich nak³adach pracy najemnej. Gospodarstwa te po³o one s¹ w wiêkszoœci regionów francuskich, portugalskich i polskich. Typ: winnice () Aby przeprowadziæ grupowanie przeciêtnych gospodarstw rolnych z 52 regionów UE-25 na klasy, zgodnie z metod¹ klasyfikacji aglomeracyjnej, przyjêto wczeœniej wybrane zmienne niezale ne. Badane obiekty zosta³y u³o one hierarchicznie i podzielone na dwie klasy. Pierwsza z nich, nieznacznie liczniejsza, koncentruje gospodarstwa g³ównie z regionów: w³oskich, hiszpañskich, portugalskich, greckich i wêgierskich. Charakteryzuje je ni szy o 1 / 3 poziom nak³adów pracy ogó³em, co wynika z mniejszego zaanga owania, zarówno pracy w³asnej jak i najemnej. Ma to tak e wyraz w ni szej ni przeciêtnie efektywnoœci pracy. Warta podkreœlenia w tym typie gospodarowania jest to samoœæ wartoœci dodanej netto z dochodem z rodzinnego gospodarstwa rolnego, co nie wystêpuje gdzie indziej, a co wynika ze zrównania siê salda dop³at i podatków do dzia³alnoœci inwestycyjnej z kosztem czynników zewnêtrznych. Klasê drug¹ wyró nia relatywnie wy sze (blisko o 40%) zaanga owanie czynnika pracy ani eli przeciêtnie. o grupy tej nale ¹ gospodarstwa po³o one przede wszystkim w regionach: francuskich, niemieckich, czeskim i s³oweñskim. Wy sze o 1/3 ni przeciêtnie odnotowano tak e wspó³czynniki, zarówno produktywnoœci, jak i dochodowoœci. 6 W ramach analiz wzglêdem typu produkcyjnego liczba obiektów ulega zmianie, co wynika z faktu, i w nie ka dym regionie mamy do czynienia ze statystycznie reprezentatywn¹ prób¹ gospodarstw rolnych pod wzglêdem typu rolniczego.

5 aanga ownie czynnika pracy ze wzglêdu na wybrane typy produkcyjne gospodarstw Typ: krowy mleczne (F) Grupowanie przeciêtnych gospodarstw rolnych, zajmuj¹cych siê chowem i hodowl¹ krów mlecznych z 94 regionów UE-25 na klasy zgodnie z metod¹ klasyfikacji aglomeracyjnej wzglêdem cech czynnika pracy, przebieg³o wobec przyjêtych wczeœniej wybranych zmiennych niezale nych. Badane obiekty u³o ono hierarchicznie i podzielono na cztery klasy. Pierwsza z nich koncentruje gospodarstwa, g³ównie z regionów: Niemiec, Wielkiej Brytanii, Belgii, olandii, anii oraz Luksemburga. Nak³ady pracy w³asnej oraz najemnej, s¹ najbardziej zbli one do przeciêtnych w badanym typie gospodarstw. Natomiast powy ej œredniej kszta³tuj¹ siê wyniki i dochodowoœci na cz³onka rodziny (blisko 3/4 wy szych ni œrednio). W klasie drugiej, najmniej licznej, ale istotnie charakterystycznej, znajdujemy gospodarstwa z regionów: Wêgier, Niemiec, Czech, ³owacji i Estonii. Nak³ady pracy najemnej przekraczaj¹ ponad -krotnie nak³ady pracy w³asnej, jednoczeœnie ponad 4-krotnie wy sze s¹ nak³ady pracy ogó³em w porównaniu z przeciêtn¹. Nie przek³ada siê to na efektywnoœæ zaanga owania zasobów pracy w postaci najni szej produkcyjnoœci (ni szej o 40% ni œrednio), lub dochodowoœci przeliczonej na cz³onka rodziny (ni szej a o 60% ni œrednio). Wynika to g³ównie z bardzo wysokich kosztów czynników zewnêtrznych i niewspó³miernie niskiego salda dop³at i podatków. W trzeciej klasie skoncentrowa³y siê gospodarstwa z regionów: francuskich, szwedzkich, portugalskich, kilku hiszpañskich i wêgierskich. W gospodarstwach tych odnotowano najni sze zaanga owanie czynnika pracy ogó³em, stanowi¹ce 60% przeciêtnej w badanym typie gospodarowania. Pozwala to na osi¹gniêcie produkcyjnoœci porównywalnej z przeciêtn¹, co mo e œwiadczyæ o relatywnie pracooszczêdnym sposobie produkowania, na rzecz metod kapita³och³onnych. Jednak e dochód przypadaj¹cy na osobê pe³nozatrudnion¹ z rodziny jest ju ni szy o 1/4 od œredniej, co mo e wynikaæ z relatywnie wysokiego poziomu amortyzacji (udzia³ w WB wynosi w tym przypadku ponad 30%). Klasê czwart¹ stanowi¹ gospodarstwa po³o one g³ównie w regionach: W³och, Polski, Finlandii, ³owenii, Litwy, otwy, Malty. W gospodarstwach tych anga uje siê relatywnie najwiêcej pracy w³asnej, przy najni szych nak³adach pracy najemnej (stanowi¹cych ledwie 1/7 wartoœci œredniej w tym typie gospodarowania). Efektywnoœæ zasobu si³y roboczej jest wspó³mierna do nak³adów pracy ogó³em (pozostaj¹cych na poziomie 3/4 wartoœci przeciêtnej) zarówno kiedy rozpatrujemy produkcyjnoœæ WB lub dochód (odpowiednio przeliczone). Typ: zwierzêta ywione w systemie wypasowym (G) o analizy skupieñ przyjêto, jak powy ej te same zmienne niezale ne. a³o to podstawê podzia- ³u przeciêtnych gospodarstw rolnych (obiektów) ze 101 regionów UE-25 na klasy zgodnie z metod¹ klasyfikacji aglomeracyjnej. Badane obiekty u³o ono hierarchicznie i podzielone na trzy klasy. W podziale regionów europejskich, analizowanych wzglêdem cech czynnika pracy, w typie gospodarstw zajmuj¹cych siê chowem zwierz¹t ywionych w systemie wypasowym w klasie pierwszej (najbardziej licznej) znalaz³y siê gospodarstwa przede wszystkim z regionów belgijskich, hiszpañskich, niemieckich, francuskich, brytyjskich i kilku w³oskich. Odnotowano zbie ne z przeciêtnymi w badanym typie nak³ady pracy w³asnej i najemnej. Natomiast produkcyjnoœæ zasobu, która by³a wy sza o 1/5 ani eli przeciêtnie, mog³o wynikaæ z wy szej kapita³och³onnoœci, zw³aszcza, e dochodowoœæ gospodarowania w tym typie na osobê pe³nozatrudnion¹ z rodziny, jest minimalnie wy sza od jej œredniej wielkoœci. Mog³o wynikaæ z wy szej amortyzacji czy zu ycia poœredniego. W klasie drugiej skupi³y siê gospodarstwa przede wszystkim z regionów: greckich, hiszpañskich, w³oskich i portugalskich. Cechowa³o je stosunkowo najni sze zaanga owanie pracy w³asnej cz³onków rodziny, a tak e najni szy udzia³ pracy najemnej. asoby pracy ogó³em s¹ ni sze od przeciêtnych w tym typie gospodarowania o 1/7. Produkcyjnoœæ i dochodowoœæ pracy, by³y tak e mniejsze ni w innych klasach. Trzeci¹ klasê, najmniej liczn¹, tworzy³y gospodarstwa z regionów: polskich, kilku w³oskich i greckich, s³owackich i irlandizkich. Gospodarstwa te charakteryzowa³y siê wzglêdnie wysokimi nak³adami pracy zarówno w³asnej, najemnej jak i ogó³em. Nie przek³ada³o siê to na równie wysok¹ produkcyjnoœæ. Natomiast dochód przeliczony na cz³onka rodziny pozostawa³ nieznacznie wy szy ni przeciêtnie, co mo e wynika³o z relatywnie wy szego salda dop³at i podatków do dzia³alnoœci inwestycyjnej ni kosztów czynników zewnêtrznych, zw³aszcza stosunkowo tañszej w tych krajach pracy najemnej. Typ: zwierzêta ziarno erne () Grupowanie przeciêtnych gospodarstw rolnych zajmuj¹cych siê chowem i hodowl¹ zwierz¹t ziarno ernych z 55 regionów UE-25 na klasy zgodnie z metod¹ klasyfikacji aglomeracyjnej wzglêdem cech czynnika pracy przebieg³o wobec przyjêtych wczeœniej wybranych zmiennych niezale nych.

6 134 Anna Matuszczak Badane obiekty zosta³y u³o one hierarchicznie i podzielone na dwie klasy. Pierwsza z nich, liczniejsza, koncentruje gospodarstwa g³ównie z regionów niemieckich, hiszpañskich, w³oskich, brytyjskich i francuskich. Cechuj¹ je relatywnie wysokie nak³ady pracy w³asnej, przy stosunkowo niskich nak³adach pracy najemnej sytuacja dok³adnie odwrotna ma miejsce w klasie drugiej, w której mamy gospodarstwa: polskie, wêgierskie, czeskie, ³otewskie, austriackie. Jednoczeœnie nak³ady pracy ogó- ³em w klasie drugiej s¹ wy sze o 44% ani eli w pierwszej. Najwiêksze ró nice notowano w produkcyjnoœci zasobu pracy oraz przeliczeniu WN na osobê pe³nozatrudnion¹, które by³y wy sze w pierwszej klasie ponad 2,5-krotnie ni w drugiej. Ró nice w dochodowoœci by³y prawie siê do 3-krotne, co wynika³o z wy szego salda dop³at i podatków do dzia³alnoœci inwestycyjnej ni kosztów czynników zewnêtrznych, zw³aszcza pracy najemnej, mimo jej wysokiego zaanga owania. >WV W L F U 3 U OR R % $ U LF G UR J R & LF L : ' U ( á WU UR. ) F O P V * U V V L : = : U L = U R U L = + V, L 0 Rysunek 2. Produkcyjnoœæ czynnika pracy w przeciêtnym gospodarstwie rolnym w poszczególnych typach produkcyjnych w UE ród³o: jak w tab. 1. L W U F U RO R % ' V LF ( ) $ U U á G & LF U, U 3 UR UR L : U J L WU. F : * R L + O = V R : P = U V L L V = 0 Rysunek 1. Nak³ady pracy w³asnej (FWU, nieop³acone cz³onków rodzin, w osobach pe³nozatrudnionych) przeciêtnego gospodarstwa rolnego w poszczególnych typach produkcyjnych w UE ród³o: jak w tab. 1. Podsumowanie Konkluduj¹c powy sze rozwa ania, nale y stwierdziæ, i w poszczególnych typach produkcyjnych wystêpuj¹ istotne ró nice, zwi¹zane z zaanga owaniem czynnika pracy oraz jego produktywnoœci¹. Rozpatruj¹c nak³ady pracy w³asnej przeciêtnego gospodarstwa rolnego w poszczególnych typach gospodarowania w UE, widzimy, e najwiêcej pracy cz³onków rodziny anga uje siê w

7 aanga ownie czynnika pracy ze wzglêdu na wybrane typy produkcyjne gospodarstw gospodarstwach, zajmuj¹cych siê uprawami ogrodniczymi oraz chowem i hodowl¹ krów mlecznych. W gospodarstwach ogrodniczych anga uje siê tak e najwiêcej pracy najemnej, co wynika ze specyfiki produkcji w tym typie gospodarowania. tosunkowo du e nak³ady pracy najemnej odnotowano tak e w przypadku gospodarstw hoduj¹cych krowy mleczne oraz zwierzêta ziarno erne, co skutkuje tak e wyraÿnie ponadprzeciêtnym zaanga owaniem czynnika pracy ogó³em. Jeœli idzie o efektywnoœæ nak³adów pracy ogó³em, to jest ona najwy sza wzglêdem produkcyjnoœci w gospodarstwach typu: zwierzêta ziarno erne, a tak e krowy mleczne. WyraŸnie najni sza cechuje gospodarstwa zajmuj¹ce siê uprawami trwa³ymi i winnicami oraz chowem i hodowl¹ zwierz¹t ywionych w systemie wypasowym. Pokrywa siê to w znacznej mierze z WB, przeliczon¹ na osobê pe³nozatrudnion¹, tyle, e odchylenia standardowe s¹ istotnie mniejsze. Natomiast dochodowoœæ czynnika pracy w przeliczeniu na pe³nozatrudnionego cz³onka rodziny nie cechuje nadzwyczajna zmiennoœæ, poza jedynym typem gospodarstw zajmuj¹cych siê chowem i hodowl¹ zwierz¹t ziarno ernych, gdzie przekracza 2,5-krotnie wartoœæ œredni¹. Nieznacznie powy ej przeciêtnej, dochodowoœæ kszta³tuje siê w gospodarstwach zajmuj¹cych siê uprawami ogrodniczymi, winnicami oraz chowem i hodowl¹ krów mlecznych. Mo na stwierdziæ, i ocena czynnika pracy przez pryzmat nak³adów pracy: ogó³em, w³asnej, najemnej a tak e efektywnoœci mierzonej dochodowoœci¹ i produkcyjnoœci¹ tego czynnika, pozwoli³a na delimitacjê regionów na piêæ klas, ale przede wszystkim pokaza³a wyraÿny podzia³ na regiony pó³nocy i po³udnia Europy. W tych pierwszych mamy do czynienia z relatywnie wysokim nak³adem pracy w³asnej, przy jednoczeœnie niskim udziale nak³adów pracy najemnej (poni ej przeciêtnym). kutkuje to nieznacznie ni szymi poni ej przeciêtnego nak³adami pracy ogó³em, ale przy najwy szej produkcyjnoœci i dochodowoœci czynnika pracy. W regionach po³udniowych zaanga owanie pracy w³asnej jest najbardziej zbli one do przeciêtnego, jednak przy najni szym udziale pracy najemnej. Trzy pozosta³e klasy, mimo e zdecydowanie mniej liczne, tak e posiadaj¹ swoje wyró niki np. wschodnie regiony Niemiec oraz Czechy i ³owacjê cechuj¹ najwy sze nak³ady pracy ogó³em, przy wzglêdnie najwy szym nak³adzie pracy najemnej. W regionach greckich, wêgierskich, czêœciowo po³udniowych W³och i Portugalii oraz Irlandii charakterystyczne s¹ podobieñstwa ze wzglêdu na relatywnie najni sze nak³ady pracy w³asnej, jak i pracy ogó³em. Gospodarstwa z regionów polskich zosta³y pogrupowane, zgodnie z za³o eniami analizy skupieñ, z gospodarstwami sobie podobnymi. Analogicznie jak w analizie ogólnej, tak e w przypadku analizy szczegó³owej dotycz¹cej poszczególnych typów produkcyjnych, mo emy stwierdziæ wystêpowanie zró nicowania w efektywnoœci wykorzystania czynnika pracy. najwy sza produkcyjnoœæ w ujêciu absolutnym wystêpuje w gospodarstwach zajmuj¹cych siê uprawami trwa³ymi (ok. 3-krotnie wy sza ani eli przeciêtnie w innych typach produkcyjnych). Wystêpuj¹ odmiennoœci regionalne, wynikaj¹ce prawdopodobnie z podjêtej specjalizacji, co przejawia siê tym, e np. w regionie Ma³opolski i Pogórza oraz Pomorza i Mazur relatywnie najwy sz¹ dochodowoœæ notuj¹ gospodarstwa zajmuj¹ce siê uprawami trwa³ymi oraz chowem zwierz¹t ziarno ernych. W regionie Wielkopolski i Œl¹ska oraz Mazowsza i Podlasia zjawisko to dotyczy przede wszystkim zajmuj¹cych siê uprawami ogrodniczymi, zaœ dodatkowo w tym ostatnim regionie wyspecjalizowanych w chowie zwierz¹t w systemie wypasowym. Literatura FAN. The farm Accountancy ata network (FAN). [ tanisz A. 2007: Przystepny kurs ststystyki z zastosowaniem TATITICA PL na przyk³adach z medycyny. T. 3. Analizy wielowymiarowe. tatsoft, Kraków. ummary In the article there was discussed factor of labor engaged in agricultural production and the effectiveness of its use in an average farm in 122 regions of the European Union (EU-25). The author set a question to what extend Europeans regions differ in terms of use factor of labor and if one can find regional similarities. he also tries to answer the question what is the reason of these differences concerning geographical, climatic and agricultural factors, and type of production. Adres do korespondencji: dr Anna Matuszczak Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Makroekonomii i Gospodarki ywnoœciowej al. Niepodleg³oœci 10, Poznañ tel. (61) , anna.matuszczak@ue.poznan.pl