ROLA GOSPODARSTW WIELKOTOWAROWYCH W ROLNICTWIE UNII EUROPEJSKIEJ. Walenty Poczta, Arkadiusz Sadowski, Joanna Œredziñska

Transkrypt

1 4 ROCZNIKI W. NAUK POCZTA, ROLNICZYCH, A. SAOWSKI, SERIA J. ŒREZIÑSKA G, T. 95, z., 008 ROLA GOSPOARSTW WIELKOTOWAROWYCH W ROLNICTWIE UNII EUROPEJSKIEJ Walenty Poczta, Arkadiusz Sadowski, Joanna Œredziñska Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Walenty Poczta S³owa kluczowe: gospodarstwa wielkotowarowe, typologia, czynniki produkcji, Unia Europejska Key words: the great-scale production farms, typology, production factors, European Union S y n o p s i s. W artykule okreœlono znaczenie gospodarstw wielkotowarowych w rolnictwie krajów UE na podstawie danych FAN. Analizie poddano zasobów czynników produkcji gospodarstw powy ej w zasobach wszystkich towarowych gospodarstw UE. Na tej podstawie dokonano typologii krajów UE. W wyniku przeprowadzonego grupowania uzyskano cztery jednorodne skupienia pañstw UE ró - ni¹ce siê znaczeniem gospodarstw wielkotowarowych, odzwierciedlonym em czynników produkcji bêd¹cych w ich posiadaniu. WSTÊP Struktura rolnictwa w poszczególnych krajach obecnej Unii Europejskiej (UE) jest skutkiem zasz³oœci historycznych, jakie mia³y miejsce na przestrzeni wielu lat. Przemiany strukturalne by³y przy tym zró nicowane i przebiega³y odmiennie we wschodniej i zachodniej czêœci UE. Kraje Europy Œrodkowej i Œrodkowo-Wschodniej, takie jak: Czechy, S³owacja, Wêgry, czy kraje nadba³tyckie, poddane zosta³y w okresie powojennym procesowi kolektywizacji, który prowadzi³ bezpoœrednio do powstawania du ych wielkotowarowych przedsiêbiorstw. Po okresie przemian strukturalnych, jakie mia³y miejsce w krajach Œrodkowej i Wschodniej Europy, ich miejsce jest uzale nione od przyjêtej w danym kraju œcie ki przekszta³ceñ w³asnoœciowych [Zadura 005]. W krajach zachodniej Europy rolnictwo nie zosta³o poddane sterowanemu decyzjami politycznymi procesowi kolektywizacji, lecz procesy koncentracji produkcji wymuszane by³y czêstokroæ przez sytuacjê rynkow¹. Pogarszanie siê jednostkowej op³acalnoœci produkcji prowadzi³o z jednej strony do wypadania z rynku gospodarstw niespe³niaj¹cych wymogów konkurencyjnoœci, a z drugiej do powstawania wiêkszych i silniejszych ekonomicznie jednostek [Karwat-WoŸniak 005]. Nieco inna ni w pozosta³ych krajach UE jest historia oraz obecny kszta³t struktury agrarnej w Polsce, która bêd¹c wprawdzie czêœci¹ obozu komunistycznego, nie wprowadzi³a jednak na szersz¹

2 ROLA GOSPOARSTW WIELKOTOWAROWYCH W ROLNICTWIE UNII EUROPEJSKIEJ 43 skalê procesu kolektywizacji. Obecna struktura rolnictwa w Polsce zosta³a w du ej mierze ukszta³towana w poszczególnych pañstwach zaborczych jeszcze w XIX wieku, co nie zmienia faktu, e oraz forma prawna znacznej czêœci gospodarstw wielkotowarowych jest skutkiem zarówno nacjonalizacji czêœci rolnictwa, jaka mia³a miejsce w okresie powojennym, jak i dokonanych w latach 90-tych przekszta³ceñ w³asnoœciowych [Nowak, Poczta 007]. St¹d te, pomimo dychotomicznej historii, zró nicowanie roli gospodarstw wielkotowarowych w UE nie jest w prosty sposób skutkiem zasz³oœci, jakie mia³y miejsce w poszczególnych czêœciach kontynentu. Celem artyku³u by³a ocena miejsca gospodarstw wielkotowarowych w strukturze agrarnej oraz znaczenia ich wyników produkcyjno-ekonomicznych dla rolnictwa poszczególnych krajów UE. MATERIA I METOA la realizacji celów artyku³u pos³u ono siê danymi zgromadzonymi, a nastêpnie przetworzonymi w ramach europejskiego systemu zbierania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych FAN (Farm Accountancy ata Network). S¹ to informacje reprezentatywne dla ponad 4 mln towarowych gospodarstw rolnych z ca³ej UE [FAN]. Wykorzystano dane za rok 005 dotycz¹ce krajów Unii Europejskiej. Analizie poddano gospodarstwa o wielkoœci ekonomicznej powy ej 3, porównuj¹c je z gospodarstw znajduj¹cych siê w polu obserwacji FAN. Uznano bowiem, e stanowi¹c w typologii FAN klasê gospodarstw o najwiêkszej wielkoœci ekonomicznej [Wyniki 006], jest to grupa najbardziej odpowiadaj¹ca kategorii podmiotów wielkotowarowych. okonano ogólnej charakterystyki tych gospodarstw za pomoc¹ analizy ich przeciêtnej powierzchni oraz wielkoœci ekonomicznej w poszczególnych krajach, a ponadto zbadano ich zasobów w zasobach czynników produkcji wszystkich badanych gospodarstw w UE. ane pochodz¹ce z systemu FAN wykorzystano do przeprowadzenia, przy u yciu analizy skupieñ, syntetycznej klasyfikacji gospodarstw rolnych krajów UE. Typologiê wykonano na podstawie trzech cech prostych opisuj¹cych badane obiekty, tj. u gospodarstw wielkotowarowych w zasobach u ytków rolnych (UR), pe³nozatrudnionych (AWU 4 ) oraz maj¹tku gospodarstw z pola obserwacji FAN. Powy sze zmienne diagnostyczne poddano standaryzacji w celu pozbawienia ich mian oraz ujednolicenia rzêdów wielkoœci. Zabieg ten wykonano na podstawie nastêpuj¹cej formu³y: 3 4 Komisja Europejska udostêpnia dane FAN z oko³o dwuletnim opóÿnieniem. Ponadto, informacje z 006 roku s¹ niekompletne, u ycie ich zatem do celów badania przysporzy³oby trudnoœci interpretacyjnych oraz przyczyni³o siê do ma³ej wiarygodnoœci wyników. Bez Cypru, Grecji, S³owenii (dla tych pañstw w próbie znalaz³o siê mniej ni 5 gospodarstw, a wiêc, zgodnie z zasad¹ tajnoœci, opublikowanie uœrednionych wyników nie by³o mo liwe [Goraj i in. 004]) oraz Malty (ze wzglêdu na marginalne znaczenie rolnictwa). ESU (European Size Unit) Europejska Jednostka Wielkoœci parametr s³u ¹cy do okreœlania wielkoœci ekonomicznej gospodarstwa rolnego ustalonej na podstawie standardowych nadwy ek bezpoœrednich gospodarstwa. Jedno ESU odpowiada równowartoœci 00 euro [Augustyñska-Grzymek i in. 000]. AWU (Annual Work Unit) ca³kowite nak³ady pracy ludzkiej wyra one w jednostkach przeliczeniowych pracy (osobach pe³nozatrudnionych) = 00 godzin na rok [Wyniki 007].

3 44 W. POCZTA, A. SAOWSKI, J. ŒREZIÑSKA ] LM [ [ LM V M M gdzie: [ [ M LM L V M ª ««to œrednia arytmetyczna, a [ LM [ LM L L º» ¹ ¹» ¼ odchylenie standardowe zmiennej w próbie [Wysocki, Lira 005]. Grupowanie gospodarstw wykonano przy u yciu metody hierarchicznej, a uzyskane wyniki przedstawiono w postaci dendrogramu. Spoœród mo liwych do zastosowania technik wykorzystano technikê aglomeracyjn¹, w której pocz¹tkowo ka dy obiekt stanowi odrêbne skupienie, a nastêpnie najbli sze siebie obiekty ³¹czone s¹ w nowe skupienia (tzw. grupy wy szego rzêdu), a do uzyskania jednego skupienia [Ostasiewicz 999]. Odleg³oœci miêdzy skupieniami powsta³ymi z po³¹czonych obiektów okreœlono na podstawie metody Warda, która szacuje odleg³oœci miêdzy skupieniami, wykorzystuj¹c podejœcie analizy wariancji. Przy formowaniu skupieñ zastosowano odleg³oœæ euklidesow¹, okreœlon¹ wzorem [Stanisz 007]: G [ \ S L [ L \ L la utworzonych skupieñ zbadano, poza wymienionymi wczeœniej elementami ogólnej charakterystyki, relacje miêdzy czynnikami produkcji, wyra one technicznym uzbrojeniem pracy, nasyceniem ziemi kapita³em oraz powierzchni¹ u ytków rolnych przypadaj¹c¹ na osobê pe³nozatrudnion¹ [Grabowski 998]. Ponadto, analizie poddano zewnêtrznych czynników produkcji w gospodarstwach powsta³ych grup oraz scharakteryzowano ich produkcjê i dochody. Wyznaczono tak e dochodowoœæ pracy, ziemi i kapita³u, jak równie op³acalnoœæ produkcji. Uzyskane wyniki poddano analizie porównawczej i opisowej. WYNIKI BAAÑ Najwiêkszy gospodarstw wielkotowarowych wystêpuje zarówno w takich krajach, jak: Holandia, Belgia, ania, Wielka Brytania, ale te S³owacja (tab. ). Nale y jednak zauwa yæ, e w krajach œrodkowo- i wschodnioeuropejskich gospodarstwa o wielkoœci ekonomicznej powy ej charakteryzuj¹ siê wiêksz¹ powierzchni¹ w stosunku do analogicznych gospodarstw zachodnioeuropejskich. Najwiêkszymi przeciêtnymi area³ami dysponuj¹ farmy wielkotowarowe ze S³owacji, Czech, Estonii, Wêgier, Litwy, podczas gdy w takich krajach, jak: Holandia, Belgia, Austria czy Finlandia powierzchnie zajmowane przez gospodarstwa o sile ekonomicznej powy ej s¹ o rz¹d wielkoœci mniejsze. Fakt, e silne gospodarstwa o du ej powierzchni dominuj¹ we wschodniej czêœci UE, a o mniejszej w zachodniej, spowodowany zosta³ odmiennymi zasz³oœciami historycznymi, które z kolei wymusi³y ró ne strategie gospodarowania w poszczególnych pañstwach. Tam, gdzie wielkotowarowoœæ produkcji osi¹gana jest na relatywnie niewielkiej powierzchni realizowana jest strategia intensywna, a w krajach gdzie gospodarstwa wielkotowarowe s¹ jednocze-

4 ROLA GOSPOARSTW WIELKOTOWAROWYCH W ROLNICTWIE UNII EUROPEJSKIEJ 45 roku w 005 Europejskiej gospodarstw rolnych krajów Unii charakterystyka Ogólna. Tabela raj K ] gospodarstw [tys. iczba L ] [ha/gospodarstwo u ytków rolnych owierzchnia P ] [ESU/gospodarstwo ekonomiczna Wielkoœæ gó³em o U ES 00 owy ej p m gó³e o U ES 00 owy ej p m gó³e o U ES 00 powy ej [tys.] iczba l ] [% dzia³ u a powierzchni [ha] [=00] wielkoœæ [ESU] [=00] Belgia Czechy ania Niemcy Hiszpania Estonia Francja Wêgry Irlandia W³ochy Litwa Luksemburg otwa Holandia Austria Polska Portugalia Finlandia Szwecja S³owacja Brytania Wielka 34,0 4,3 36,6 4,9 75, 6,7 35,0 83,5 3,8 73,8 5,4,7 9, 6,9 73,8 757,4 30,5 43,4 8,6 3,7 96,,,4 0,8 44,4 4,9 0, 76,9,9,4 7,6 0,4 0,3 0,3 6,8,7 3,4,9 3,,9, 7,3 33, 6,8 9,6 9,7 3,3 3,3,9,, 3,8 0,7 4,5,4 4,6, 0,5,5 7, 0,0 8,8 8,4 4,0 47,3 70,8 75,4 8,4 0, 76,0 50,0 40,5 5,8 40, 75,5 6,7 3,6 34,0 7,,9 50, 95,4 548,3 55,8 58,3 38,6 47,7 0,3 48,7 989,9 8,6 897, 9,0 89,4 88,7 3,5 898,3 46,7 65,3 436,7 79,9 86, 69,4 500,0 54,3 4,3 460,4 08,6 78,8 53, 83,6 69, 793,8 38,7 566,3 98,4 75,4 456,6 43,3 9, 540,7 786, 7, 8, 73,5 63, 96,,0 96,5 8,,4 6, 76,8 9, 0,9 9, 7,0 63,7, 37, 30,4 0, 3, 4,4 6, 5,, 74,6 559, 48, 3, 83,8 89,4 74,4 40,3 39, 3,8 99,4 43, 95,4 48, 45, 60,8 7,4 4,0 338,8 369,7 7,4 8,7 503,7 57, 86,0 80,5 76,4 7, 095,3 666,0 07, 848,6 4,6 66,3 80,8 477,3 58, 98,5 343,0 545,6 95,5 45, FAN [ podstawie na w³asne obliczenia ród³o:

5 46 W. POCZTA, A. SAOWSKI, J. ŒREZIÑSKA œnie wielkopowierzchniowymi ma miejsce strategia ekstensywna. Wielkotowarowe gospodarstwa z nowych krajów cz³onkowskich UE charakteryzuj¹ siê przy tym zazwyczaj wiêksz¹ si³¹ ekonomiczn¹ w stosunku do gospodarstw z UE-5. Spoœród gospodarstw o wielkoœci powy ej najwiêksze w sensie ekonomicznym s¹ jednostki z Czech, Wêgier i S³owacji. Nieco mniejsze zlokalizowane s¹ w takich starych krajach cz³onkowskich, jak Szwecja oraz W³ochy. Rolê gospodarstw wielkotowarowych wyznacza te ich relatywna wielkoœæ w stosunku do ogó³u gospodarstw w danym kraju. Relacje, zarówno w odniesieniu do powierzchni, jak i wielkoœci ekonomicznej s¹ zró nicowane w poszczególnych pañstwach UE. Wzglêdna przewaga przeciêtnej powierzchni badanej grupy gospodarstw w stosunku do ogó³u, widoczna jest szczególnie w takich krajach, jak: Polska, Litwa, Wêgry oraz otwa. W odniesieniu z kolei do wielkoœci ekonomicznej, gospodarstwa wielkotowarowe najbardziej wyró niaj¹ siê na tle ogó³u w niemal tych samych pañstwach, a wiêc na Litwie, otwie, w Polsce, ale te w Portugalii. Wiêkszoœæ z tych krajów nale a³a przy tym w przesz³oœci do bloku wschodniego i charakteryzuje siê obecnie ogólnie s³ab¹ kondycj¹ rolnictwa [Baer 000]. W pañstwach, gdzie rolnictwo jest silne, gospodarstwa wielkotowarowe mniej wyró niaj¹ siê na tle ogó³u, co szczególnie widoczne jest w krajach Beneluxu. Udzia³ zasobów czynników produkcji bêd¹cych w dyspozycji gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej powy ej jest zró nicowany w poszczególnych krajach UE i nie zawsze skorelowany z ich liczb¹. Na Wêgrzech jednostek zaliczonych do tej kategorii wynosi,% (tab. ), lecz posiadaj¹ one 40% zasobów ziemi, 36,5% zasobów pracy oraz 36,% zasobów kapita³u (tab. ). Podobna sytuacja ma miejsce w Czechach, gdzie 6,8% gospodarstw wielkotowarowych dysponuje oko³o 80% zasobów poszczególnych czynników produkcji. W takich z kolei pañstwach, jak: Irlandia, Austria, Hiszpania, niewielki jest zarówno iloœciowy gospodarstw wielkotowarowych, jak i zasobów bêd¹cych w ich dyspozycji. W wiêkszoœci unijnych krajów gospodarstwa wielkotowarowe posiadaj¹ zbli ony odsetek zasobów zarówno ziemi, jak i pracy oraz kapita³u. Wyj¹tek stanowi¹ takie pañstwa, jak Polska czy Portugalia, gdzie wyraÿnie wy szy jest ziemi w stosunku do pracy oraz kapita³u. W przypadku Polski stan ten zosta³ spowodowany przez stosowan¹ w latach 90-tych politykê restrukturyzacji by³ych pañstwowych gospodarstw rolnych, gdzie nowi u ytkownicy czêstokroæ obni ali koszty produkcji przez redukcjê zatrudnienia. Nie bez znaczenia, dla relatywnie niewielkiego (w stosunku do ziemi) u zasobów kapita³owych, by³y problemy z odtwarzaniem dzier awionego maj¹tku trwa³ego, bêd¹cego w dyspozycji Skarbu Pañstwa [Nowak, Poczta 007]. W skali UE-5 najwiêkszymi ami zasobów czynników produkcji cechuj¹ siê gospodarstwa wielkotowarowe ze S³owacji, Czech oraz anii. Najmniejsze z kolei wystêpuj¹ w Austrii, Irlandii, Polsce i Portugalii. W wyniku przeprowadzonej typologii, wykonanej w oparciu o zasobów czynników produkcji bêd¹cych w dyspozycji gospodarstw wielkotowarowych, uzyskano cztery wewnêtrznie jednorodne grupy krajów (rys. ): grupa typologiczna I: Holandia, ania, S³owacja, Czechy, grupa typologiczna II: Wêgry, Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Belgia, grupa typologiczna III: Szwecja, Luksemburg, otwa, W³ochy, Estonia, grupa typologiczna IV: Portugalia, Polska, Austria, Irlandia, Finlandia, Litwa, Hiszpania. Gospodarstwa z pola obserwacji FAN w krajach nale ¹cych do skupienia I s¹ silne ekonomicznie (8, ESU) oraz gospodaruj¹ na relatywnie du ych powierzchniach (59, ha). Na taki stan rolnictwa w tych pañstwach du y wp³yw maj¹ gospodarstwa wielkotowarowe, stanowi¹ce 34,9% ogó³u (tab. 3). W ich dyspozycji znajduje siê 70,6% zasobów ziemi,

6 ROLA GOSPOARSTW WIELKOTOWAROWYCH W ROLNICTWIE UNII EUROPEJSKIEJ 47 roku w 005 Europejskiej w gospodarstwach rolnych krajów Unii czynników produkcji Zasoby. Tabela raj K ] u ytków rolnych [mln ha asoby Z ] AWU [tys. pracy asoby Z ] EURO [mld Aktywa gó³em o w gospodarst ESU 00 powy ej gó³em o w gospodarst ESU 00 powy ej gó³em o w gospodarst ESU 00 powy ej zasoby [mln ha] zasoby AWU] [tys. aktywa EURO] [mld Belgia Czechy ania Niemcy Hiszpania Estonia Francja Wêgry Irlandia W³ochy Litwa Luksemburg otwa Holandia Austria Polska Portugalia Finlandia Szwecja S³owacja Brytania Wielka,4 3,5,6 7,0,4 0,8 6,7 4, 4,6,4, 0,,,0,5 3,0 3,0,,7,0 5,0 0,7,7,6 9,3 3,7 0, 9,9,7 0,3,5 0,3 0,0 0,, 0,,5 0,3 0,3 0,8,6 6,9 47, 77,3 6,6 55, 7,3 6,9 37, 40,0 6,8,6 5,9 5,5 9,9 6,0 4,3,4,6,4 8, 78,8 46,4 64,5,7 54, 476,8 0,5,0 687,9 58,6 7,4 969,8 0,8,8 49,9 55,3 9,5 355,7 07,5 65,9 40,4 67,9 6,9 30, 00,6 3,3 0,5 04,4 6,4 54,7 57,9 7, 4,8 9,4 0,6 0,6 97,4 5,7 4, 9,,6 0, 56,7,0 46,9 8,0 59,7 4,5 0, 30,6 37,0 36,5 5,7 4,6 9,,7, 6,7 4,8 3, 4,4 7,6 5, 83,5 53,8 4,6 9,9 46,5 49,4 59,9,0,8 0,6 79,7 6,8 3,,6,4 00,9 8,0 55,4 9,9 3,5 6,9 5,4 09, 7,9 7,9 8,9 53,7,8 0,4 46,4 3,8 6,6 59,6 0,5 0,4 0,5 68,6,3 3,4 0,9,7 4,6 4,9 57,6 53,8 79,7 6, 36,0 4, 35, 4, 36, 8, 6,3 5,5 3,3 3,7 68,0 4,6 6, 8,7 9,9 7,5 90,3 5,8 FAN [ podstawie na w³asne obliczenia ród³o:

7 48 W. POCZTA, A. SAOWSKI, J. ŒREZIÑSKA iagram drzewa Metaoda Warda Odleg³óœæ eulidesowa V N OP G O G M F H Z ] 6 UJ X E P H V N X / WZ R à \ K F ár : L WR V ( OL J UWX R 3 N OV R 3 WUL V X $ L G,UO L G O L ) LWZ / L S ] LV + L G O R + L ' M F Z ár 6 \ K F H ] & U\ J : M F U ) \ F P LH L W U\ Ã% ON LH : L OJ H % Rysunek. Typologia krajów UE wed³ug u zasobów czynników produkcji gospodarstw wielkotowarowych w zasobach gospodarstw rolnych w 005 roku ród³o: opracowanie w³asne na podstawie FAN [ database.cfm]. 7,8% zasobów pracy oraz 67,7% zasobów kapita³u (tab. 4). O sile ekonomicznej rolnictwa w krajach zaliczonych do grupy I œwiadcz¹ najwy sze œrednie wartoœci technicznego uzbrojenia zarówno pracy, jak i ziemi, odnosz¹ce siê tak do ogó³u, jak i do gospodarstw wielkotowarowych (tab. 5). W krajach tych kapita³ nie pe³ni jednak funkcji substytucyjnej w stosunku do pracy, gdy charakteryzuj¹ siê one jednoczeœnie najni sz¹ powierzchni¹ przypadaj¹c¹ na osobê pe³nozatrudnion¹. Tylko w tym skupieniu, spoœród czterech utworzonych, powierzchnia ta jest ni sza w gospodarstwach powy ej w stosunku do gospodarstw. Spowodowane to jest em w nim Holandii i anii, gdzie realizowana jest intensywna strategia gospodarowania, niewymagaj¹ca du ych powierzchni, potrzebuj¹ca jednak relatywnie du ego zaanga owania zarówno nak³adów kapita³owych, jak i pracy. W grupie I ogó³ gospodarstw oraz gospodarstwa wielkotowarowe charakteryzuj¹ siê zbli- onym (ró nica 3 punktów procentowych), relatywnie wysokim, lecz nienajwy szym udzia- ³em dzier awionych u ytków rolnych (tab. 6). Wœród osób pe³nozatrudnionych dominuj¹ pracownicy najemni, szczególnie w gospodarstwach wielkotowarowych, w których stanowi¹ oni 78,7% zasobów pracy. Jest to najwy szy spoœród gospodarstw powy ej 00 ESU we wszystkich analizowanych skupieniach. Gospodarstwa krajów nale ¹cych do grupy I charakteryzuj¹ siê te relatywnie du ym zad³u eniem, odzwierciedlonym w najwy szym udziale zobowi¹zañ w strukturze pasywów. Sytuacja ta odnosi siê zarówno do wszystkich

8 Tabela 3. Ogólna charakterystyka gospodarstw rolnych krajów Unii Europejskiej w 005 roku wed³ug grup typologicznych G rupa L iczba gospodarstw [tys.] P owierzchnia u ytków rolnych [ha/gospodarstwo ] Wielkoœæ ekonomiczna [ESU/gospodarstwo ] I II III IV 7,5 789,4 779,9 9,3 gospodarstw a powy ej liczba [tys.] 4,0 6,8 3, 37,8 34,9 0,5 4,0,0 59, 75,4 75,5 34,0 gospodarstw a powy ej powierzchnia [ha] 643, 0,3 69,4 48,7 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FAN [ [=00] 4, 69, 566,3 53, 8, 8, 9, 0,9 gospodarstw a powy ej wielkoœæ [ESU] 309,0 3, 95,4 7,4 Tabela 4. Zasoby czynników produkcji gospodarstw rolnych krajów Unii Europejskiej w 005 roku wed³ug grup typologicznych G rupa Z asoby u ytków rolnych [mln ha] Z asoby pracy [tys. AWU] Aktywa [mld EURO ] I II III IV 0, 64, 6,3 48,8 gospodarstw a powy ej zasoby [mln ha] 7, 8,5 3,7 6,6 70,6 44,4,7 3,5 400, 64,7 084, ,4 gospodarstw a powy ej zasoby [ tys. AWU] 87, 667,4 69,6 89,6 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FAN [ 7,8 4,3 5,6 6,3 6,7 396,5 47,7 349,6 gospodarstw a powy ej aktywa [mld EURO] 0, 69,4 65,5 38,0 [=00] 76,4 45, 07, 80,5 67,7 4,7 6,4 0,9 ROLA GOSPOARSTW WIELKOTOWAROWYCH W ROLNICTWIE UNII EUROPEJSKIEJ 49

9 50 W. POCZTA, A. SAOWSKI, J. ŒREZIÑSKA Tabela 5. Relacje miêdzy czynnikami produkcji gospodarstw rolnych krajów Unii Europejskiej w 005 roku wed³ug grup typologicznych Grupa Techniczne uzbrojenie prac y [tys. euro aktywów trwa³ych/awu] I II III IV ród³o: obliczenia 30,9 90,5 06, 03,7 w³asne na uzbrojenie euro] 348,7,7 346,9 5,7 podstawie [tys. [=00] 07,0 95,7,6 46,3 [tys. Techniczne uzbrojenie ziemi euro aktywów trwa³ych/awu] 8,6 6,3 5,3 5,0 uzbrojenie [tys. euro] 9,0 4,6 4,9 4,3 [=00] 06,9 97,8 4,0 86,6 FAN [ Powierzchnia u ytków rolnych na [ha/ur/awu] 9,3 35,6 38,5 0,9 powierzchnia [ha] 7,6 38,8 33,8 35,4 pe³nozatrudnionego [=00] 95,8 00,5,4 69,4 Tabela 6. Udzia³ zewnêtrznych czynników produkcji gospodarstw rolnych krajów Unii Europejskiej w 005 roku wed³ug grup typologicznych Grupa Udzia³ dzier awionych u ytków rolnyc h [powierzchnia dzier awionych UR/ powierzchnia UR ] I II III IV * FWU nak³ady [Wyniki 007]. ród³o: obliczenia 64,9 70,5 48,8 3,6 pracy w³asne osób na ró nic a [p.p.] 67,9 79,9 59,8 40,8 nieop³aconych (g³ównie podstawie 3,0 9,4 0, 4,7 Udzia³ pracy najemnej [(AWU-FWU*)/AWU] Udzia³ zobowi¹za ñ [zobowi¹zania/pasywa ] 63,6 34,4 0,9 5,8 cz³onków rodziny), wyra one ró nic a [p.p.] 78,7 63,8 63,6 65,0,0,7 4,7 4,9 w jednostkach przeliczeniowych pracy FAN [ 8,5 8,0 5,5 0,3 rodziny ró nic a [p.p.] 3,8 3, 30,3 9,9 3,3 6, 4,8 7,6 (osobach pe³nozatrudnionych rodziny)

10 ROLA GOSPOARSTW WIELKOTOWAROWYCH W ROLNICTWIE UNII EUROPEJSKIEJ 5 gospodarstw, jak i do grupy powy ej. Nale y jednak zauwa yæ, e kapita³u zewnêtrznego jest zbli ony w skupieniach I, II oraz III. Istotna rola gospodarstw wielkotowarowych w krajach zaliczonych do grupy I zobrazowana jest te przez najwy sze y w produkcji (74,9%) oraz dochodzie z rodzinnego gospodarstwa rolnego (67,8%) (tab. 7). Op³acalnoœæ produkcji w krajach nale ¹cych do tego skupienia kszta³tuje siê poni ej 00%, zarówno w odniesieniu do ogó³u gospodarstw, jak i dla jednostek o wielkoœci ekonomicznej powy- ej. Sytuacja ta spowodowana mo e byæ poœrednio przez relatywnie wysokie wartoœci technicznego uzbrojenia ziemi i pracy. u e zaanga owanie maj¹tku trwa³ego przyczynia siê bowiem do intensyfikacji produkcji i wzrostu jej wartoœci, lecz generuje tak e wiele kosztów, takich jak: koszty napraw i remontów, ubezpieczeñ, czy przede wszystkim amortyzacja. Mniejsza od jednoœci efektywnoœæ, liczona relacj¹ produkcji do ogó³u kosztów, œwiadczy o tym, i gospodarstwa krajów nale ¹cych do tej grupy uzyskuj¹ dochód dziêki dop³atom do produkcji. Oznacza to, e prowadzenie produkcji na wysok¹ skalê przy wykorzystaniu du- ych zasobów kapita³owych mo liwe jest dziêki wsparciu publicznemu, gdy same relacje rynkowe wymusi³yby zmniejszenie technicznego uzbrojenia pracy i ziemi, czego ostatecznym rezultatem by³aby ekstensyfikacja produkcji. Wysoki stopieñ zaanga owania czynników produkcji skutkuje te niewielk¹ ich jednostkow¹ dochodowoœci¹. Gospodarstwa z krajów nale ¹cych do skupienia I cechuj¹ siê bowiem najni szymi dochodowoœciami ziemi, pracy oraz aktywów (tab. 8). Nale y jednak zauwa yæ, e rolnicy w swojej strategii zarz¹dzania maksymalizuj¹ nie jednostkow¹ dochodowoœæ, lecz sumaryczny dochód. Kraje nale ¹ce do grupy II charakteryzuj¹ siê stosunkowo wysokim em jednostek wielkotowarowych (0,5%) (tab. 3). Najni sze spoœród wszystkich skupieñ s¹ te ró - nice w zakresie powierzchni oraz si³y ekonomicznej pomiêdzy gospodarstw a gospodarstwami o wielkoœci powy ej. owodzi to, i podobnie jak w krajach nale ¹cych do grupy I, gospodarstwa wielkotowarowe w du ej mierze oddzia³uj¹ na strukturê rolnictwa w swoich krajach, lecz ich wielkoœæ fizyczna i ekonomiczna jest mniejsza w stosunku do pañstw ze skupienia I. Stosunkowo wysokie s¹ te y zasobów czynników produkcji bêd¹ce w u ytkowaniu gospodarstw wielkotowarowych (tab. 4), przy czym zasobów ziemi jest wy szy ni zasobów pracy i kapita³u. Mo e to poœrednio œwiadczyæ, i gospodarstwa o wielkoœci ekonomicznej powy ej realizuj¹ ekstensywn¹ strategiê rozwoju. Potwierdzeniem tego mog¹ byæ jedne z ni szych, spoœród wszystkich badanych skupieñ, wartoœci technicznego uzbrojenia pracy (,7 tys. euro na AWU) oraz technicznego uzbrojenia ziemi (4,6 tys. euro na ha UR), jak równie najwiêksza powierzchnia przypadaj¹ca na osobê pe³nozatrudnion¹ (38,8 ha) (tab. 5). Charakterystycznym wy³¹cznie dla krajów nale ¹cych do skupienia II jest te to, e ogó³ gospodarstw dysponuje wiêkszym technicznym uzbrojeniem czynników produkcji ni gospodarstwa wielkotowarowe. Strategia ekstensywna realizowana jest pomimo tego, e œrednia powierzchnia gospodarstw wielkotowarowych nale y do jednej z mniejszych spoœród analizowanych skupieñ i wynosi 0,3 ha (tab. 3). Produkcja rolna w tych pañstwach odbywa siê g³ównie w oparciu o ziemiê dzier awion¹, gdy zarówno w odniesieniu do wszystkich gospodarstw, jak i tych o wielkoœci powy- ej ziemi dzier awionej jest najwy szy i wynosi odpowiednio 70,5 oraz 79,9%. Podobnie jak we wszystkich badanych skupieniach, zewnêtrznych zasobów ziemi wy- szy jest w grupie gospodarstw wielkotowarowych (tab. 6). Zaanga owanie najemnej si³y roboczej w jednostkach powy ej zbli one jest do odpowiednich wartoœci w skupieniach III i IV, a kapita³u obcego w skupieniach I i III. Udzia³ gospodarstw wielkotowarowych w produkcji i dochodzie jest ni szy ni w przypadku skupienia I (tab. 7). Op³acalnoœæ produk-

11 5 W. POCZTA, A. SAOWSKI, J. ŒREZIÑSKA cji gospodarstw kszta³tuje siê na poziomie jednoœci, lecz w gospodarstwach wielkotowarowych poziom ponoszonych kosztów przewy sza wartoœæ produkcji. Podobnie wiêc jak w przypadku krajów nale ¹cych do skupienia I, dochód uzyskiwany jest dziêki wsparciu w postaci dop³at. W przypadku gospodarstw wielkotowarowych w krajach nale ¹cych do skupieñ I i II dop³aty pokrywaj¹ te czêœæ kosztów. W grupie II inna jest jednak potencjalna przyczyna zjawiska braku op³acalnoœci produkcji. Wzi¹wszy pod uwagê, e gospodarstwa o wielkoœci powy ej realizuj¹ ekstensywn¹ strategiê rozwoju w oparciu przede wszystkim o dzier awion¹ ziemiê, mo na pokusiæ siê o konkluzjê, i to koszty dzier awy s¹ w du ej mierze przyczyn¹ braku rynkowej op³acalnoœci produkcji. Wp³yw dop³at na kszta³towanie dochodu widoczny jest te w przypadku analizy dochodowoœci czynników produkcji (tab. 8). Gospodarstwa wielkotowarowe w krajach nale ¹cych do skupienia II charakteryzuj¹ siê bowiem jedn¹ z wy szych dochodowoœci ziemi (84,5 euro na ha UR) oraz najwy sz¹ dochodowoœci¹ pracy (6, tys. euro na AWU). Struktura agrarna krajów z grupy III charakteryzuje siê niewielkim em gospodarstw wielkotowarowych (4%), które nie s¹ przy tym typowe dla rolnictwa poszczególnych pañstw, gdy zarówno w odniesieniu do wielkoœci fizycznej, jak i ekonomicznej wystêpuj¹ najwiêksze ró nice pomiêdzy gospodarstw a jednostkami powy ej (tab. 3). Skupiaj¹ one relatywnie niewielk¹ czêœæ czynników produkcji, przy czym najwiêkszy jest aktywów (6,4%) (tab. 4), co mo e sugerowaæ, e realizuj¹ one strategiê intensywn¹, tym bardziej, e techniczne uzbrojenie pracy jest jednym z najwy szych wœród wszystkich analizowanych skupieñ (tab. 5). Techniczne uzbrojenie ziemi oraz powierzchnia przypadaj¹ca na osobê pe³nozatrudnion¹ podobna jest w grupach II, III i IV w odniesieniu do gospodarstw powy ej, przy znacznych ró nicach wystêpuj¹cych w przypadku ogó³u gospodarstw. Mo e to poœrednio dowodziæ podobieñstwa jednostek wielkotowarowych w wiêkszoœci krajów UE (za wyj¹tkiem tych, które znajduj¹ siê w pañstwach nale ¹cych do skupienia I), pomimo ich Tabela 7. Produkcja i dochody gospodarstw rolnych krajów Unii Europejskiej w 005 roku wed³ug grup typologicznych Op³acalnoœæ produkcji* w % [produkcja/koszty ] rolnego rodzinnego gospodarstwa [mln euro] z ochód Grupa Produkcj a [mln euro] ró nica [p.p.] op³acalnoœæ dochód [mln euro] produkcja [mln euro] 0,,3 -, -7,3 9, 98,4 99,6,3 93,3 00,6 0,8 0, 67,8 46, 33,8 3,0 33,4 965,5 888, 35, 436,7 69,9 446,4 59, ,9 54, 38,5 6,9 89,7 54,5 389,6 89, ,9 67,9 586,4 099, I II III IV [Gêbska, Filipiak 006]. podstawie FAN [ za: na Formu³a obliczeniowa ród³o: obliczenia w³asne *

12 ROLA GOSPOARSTW WIELKOTOWAROWYCH W ROLNICTWIE UNII EUROPEJSKIEJ 53 ró nego miejsca w strukturze agrarnej poszczególnych krajów. W pañstwach ze skupienia III produkcja odbywa siê w wiêkszym stopniu, w stosunku do skupieñ I i II, w oparciu o w³asne zasoby gruntowe, gdy ziemi dzier awionej jest tu ni szy (tab. 6). otyczy to zarówno ogó³u, jak i gospodarstw wielkotowarowych. Zaanga owanie zewnêtrznej si³y roboczej w gospodarstwach powy ej jest podobne jak w skupieniu II i IV, lecz du e s¹ ró nice pomiêdzy nimi a gospodarstw, szczególnie w porównaniu ze skupieniami I i II. Oznacza to, e gospodarstwa wielkotowarowe nie s¹ typowe dla rolnictwa krajów nale ¹cych do grupy III. Op³acalnoœæ produkcji zbli ona jest do 00%, co oznacza, i wartoœæ przychodów z produkcji pokrywa wszystkie ponoszone koszty, a dochód w ca³oœci pochodzi ze wsparcia zewnêtrznego. Interesuj¹cym zjawiskiem, szczególnie w kontekœcie nietypowoœci gospodarstw wielkotowarowych, jest podobna dochodowoœæ produkcji osi¹gniêta przez wszystkie gospodarstwa oraz grupê o wielkoœci powy ej. ochodowoœæ poszczególnych czynników produkcji jest jednak wy sza w tym skupieniu w przypadku jednostek wielkotowarowych, przy czym najwiêksze ró nice wystêpuj¹ w odniesieniu do dochodowoœci pracy (tab. 8). Gospodarstwa w pañstwach nale ¹cych do grupy IV (w tym w Polsce) posiadaj¹ najmniejsz¹ œredni¹ powierzchniê (34 ha) oraz najni sz¹ wielkoœæ ekonomiczn¹ (0,9 ESU) (tab. 3). Najni szy jest te gospodarstw wielkotowarowych (%), charakteryzuj¹cych siê przy tym, w stosunku do pozosta³ych skupieñ, najmniejsz¹ zarówno powierzchni¹, jak i si³¹ ekonomiczn¹. Ró nice wielkoœci fizycznej i ekonomicznej pomiêdzy gospodarstw a jednostkami powy- ej s¹ jednak znaczne. Opisane zjawiska œwiadcz¹ z jednej strony o ogólnej s³aboœci rolnictwa w pañstwach nale ¹cych do grupy IV, z drugiej natomiast obrazuj¹ relatywnie niewielk¹ rolê gospodarstw wielkotowarowych oraz ich nietypowoœæ na tle struktury agrarnej. Nie odgrywaj¹ one poza tym istotnej roli, skupiaj¹ bowiem niewielk¹ czêœæ zasobów czynników produkcji (tab. 4). Najwiêkszy jest przy tym ziemi (3,5%), co sk³ania do konkluzji, e realizuj¹ one strategiê ekstensywn¹ i pracooszczêdn¹, gdy w zasobach pracy (6,3%) jest niemal dwukrotnie mniejszy od u w zasobach ziemi. Powsta³e ró nice s¹ te skutkiem relatywnie wysokiego zaan- Tabela 8. ochodowoœæ czynników produkcji gospodarstw rolnych krajów Unii Europejskiej w 005 roku wed³ug grup typologicznych ochodowoœæ aktywów w % [dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego/aktywa ] z euro [dochód rolnego/awu] ochodowoœæ pracy w tys. rodzinnego gospodarstwa Grupa ochodowoœæ ziemi w euro [dochód z rodzinneg o gospodarstwa rolnego/ha UR] powy ej gospodarstwa gospodarstwa powy ej gospodarstwa gospodarstwa powy ej gospodarstwa gospodarstwa ró nica [p.p.] dochodowoœæ [=00] dochodowoœæ [tys. euro] [=00] dochodowoœæ [euro] -0,3 0,5 0,5,0, 4,9 7,6 0,4,9 5,6 7,4 8,5 99, 05,4 37, 65,0 4, 6,,0,7 5,9 4,0 8,0 3, 99,6 7,7 0, 03,9 94,3 84,5 54,9 539,4 38,8 360,9 74, 44, I II III IV FAN [ podstawie na w³asne obliczenia ród³o:

13 54 W. POCZTA, A. SAOWSKI, J. ŒREZIÑSKA ga owania si³y roboczej w pozosta³ych gospodarstwach, co szczególnie widoczne jest w przypadku Polski [Poczta 008]. S³aboœæ rolnictwa krajów nale ¹cych do skupienia IV oraz odmiennoœæ od ogó³u gospodarstw wielkotowarowych widoczna jest w przypadku analizy relacji miêdzy czynnikami produkcji (tab. 5). Zarówno dla gospodarstw, jak i dla grupy o wielkoœci powy ej wartoœæ technicznego uzbrojenia pracy oraz ziemi jest najni sza wœród wszystkich skupieñ. W grupie tej wystêpuj¹ jednak najwiêksze ró nice w technicznym uzbrojeniu pracy pomiêdzy gospodarstw i gospodarstwami wielkotowarowymi. Wysokie zaanga owanie si³y roboczej w rolnictwie krajów znajduj¹cych siê w tym skupieniu zobrazowane jest tak e najni sz¹ œredni¹ powierzchni¹ u ytków rolnych przypadaj¹c¹ na osobê pe³nozatrudnion¹ w gospodarstwach. Zupe³nie inna strategia dotycz¹ca zatrudnienia prowadzona jest w gospodarstwach wielkotowarowych, gdzie odpowiednia wielkoœæ jest bardzo wysoka. W strukturze w³asnoœciowej gruntów w skupieniu IV przewa a ziemia w³asna, zarówno w odniesieniu do gospodarstw, jak i dla jednostek wielkotowarowych, mimo to ró nica pomiêdzy obiema grupami jest najwiêksza (tab. 6). Udzia³ najemnej si³y roboczej w gospodarstwach wielkotowarowych jest podobny jak w skupieniach II i III, lecz ogó³ gospodarstw anga uje w zdecydowanej wiêkszoœci w³asne zasoby pracy. Grupa IV charakteryzuje siê najni szymi ami kapita³u zewnêtrznego, a specyfika gospodarstw wielkotowarowych przejawia siê tym, e pasywów obcych w gospodarstwach powy ej jest niemal dwukrotnie wiêkszy ni w gospodarstwach. Stan ten oznacza, e gospodarstwa krajów nale ¹cych do grupy IV prowadz¹ bardziej pasywn¹ politykê finansow¹ ni odpowiednie jednostki w innych pañstwach UE. Relatywnie niewielka rola gospodarstw wielkotowarowych przejawia siê te ich niskim em w produkcji i dochodzie (tab. 7). Wy sza ni w pozosta³ych skupieniach jest natomiast op³acalnoœæ produkcji, gdy tylko w tej grupie produkcja w gospodarstwach wielkotowarowych przewy sza ponoszone koszty. Na skutek zaanga owania relatywnie niewielkich zasobów czynników produkcji, ich jednostkowa dochodowoœæ jest najwy sza w skupieniu IV w odniesieniu do dochodowoœci ziemi i aktywów (tab. 8). Interesuj¹ce w kontekœcie specyfiki gospodarstw wielkotowarowych w strukturze agrarnej pañstw nale ¹cych do skupienia IV jest to, e pomimo ró nej powierzchni, innej strategii zarz¹dzania zasobami pracy, dochodowoœæ ziemi zbli ona jest w gospodarstwach oraz w grupie gospodarstw wielkotowarowych. Ciekaw¹ jest te jedna z najwy szych dochodowoœci pracy dla gospodarstw, co w kontekœcie du ego zaanga owania si³y roboczej oraz ich ogólnej s³aboœci ekonomicznej mo e wydawaæ siê niezrozumia³e. Nale y jednak zauwa yæ, i pod wzglêdem tego miernika grupa IV charakteryzuje siê znacznym zró nicowaniem, gdzie takie kraje, jak: Litwa, Polska i Portugalia cechuj¹ siê œredni¹ wydajnoœci¹ pracy poni ej 5 tys. euro na osobê, natomiast Hiszpania, Irlandia, Austria oraz Finlandia osi¹gaj¹ przeciêtn¹ wydajnoœæ zbli on¹ do 5 tys. euro na osobê. POSUMOWANIE Zró nicowanie rolnictwa europejskiego przejawia siê miêdzy innymi miejscem oraz znaczeniem gospodarstw wielkotowarowych zarówno w strukturze agrarnej poszczególnych pañstw, jak te w uzyskiwanych wynikach produkcyjnych i ekonomicznych. W starych oraz wiêkszoœci nowych krajów cz³onkowskich gospodarstwa te przechodzi³y przez odmienne etapy rozwoju, sterowane zupe³nie ró nymi przes³ankami politycznymi i ekonomicz-

14 ROLA GOSPOARSTW WIELKOTOWAROWYCH W ROLNICTWIE UNII EUROPEJSKIEJ 55 nymi. Obecnie jednak linia podzia³u pomiêdzy krajami, gdzie gospodarstwa te pe³ni¹ istotn¹ rolê i tymi, gdzie jest ona wyraÿnie mniejsza, nie przebiega wzd³u dawnej granicy dziel¹cej Europê na czêœæ zachodni¹ i wschodni¹. Analiza skupieñ, wykonana w oparciu o gospodarstw powy ej w zasobach czynników produkcji wszystkich gospodarstw z pola obserwacji FAN, wykaza³a, e w poszczególnych jednorodnych grupach znalaz³y siê zarówno nowe, jak i stare kraje cz³onkowskie. Badania wykaza³y przy tym, i sama grupa gospodarstw wielkotowarowych cechuje siê du ym zró nicowaniem, bowiem w pewnych krajach (Holandia, ania) wysoka si³a ekonomiczna uzyskana zosta³a dziêki du ym nak³adom kapita³owym oraz pracoch³onnoœci produkcji, podczas gdy w innych (Czechy, S³owacja) dziêki gospodarowaniu na du ych obszarach. Kraje, w których miejsce i znaczenie gospodarstw wielkotowarowych jest znaczne (g³ównie zaliczone do I i II grupy) charakteryzuj¹ siê jednoczeœnie wysokim rozwojem ca³ego rolnictwa. Poza tym, w krajach tych badana grupa gospodarstw o wielkoœci powy ej najmniej ró ni siê od ogó³u gospodarstw w danym pañstwie. Odwrotna sytuacja ma miejsce w krajach cechuj¹cych siê mniejszym znaczeniem gospodarstw wielkotowarowych (grupa III i IV), gdzie jednoczeœnie ca³e rolnictwo jest s³abiej rozwiniête. Tam te du e gospodarstwa w znacz¹cy sposób odbiegaj¹ pod wzglêdem wielu cech od ogó³u. Wraz ze wzrostem znaczenia, roœnie te przeciêtna wielkoœæ ekonomiczna gospodarstw wielkotowarowych, jak równie ich zasoby kapita³owe, zobrazowane przez techniczne uzbrojenie ziemi i pracy. W krajach cechuj¹cych siê wiêkszym znaczeniem gospodarstw powy ej daje siê te zauwa yæ wy szy zewnêtrznych czynników produkcji, a szczególnie ziemi. Koszty zwi¹zane z u ytkowaniem maj¹tku oraz dzier aw¹ ziemi skutkuj¹ tym, e wraz ze wzrostem znaczenia gospodarstw wielkotowarowych, maleje op³acalnoœæ produkcji. Gospodarstwa te s¹ jednak beneficjentami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), st¹d te dochód tworzony jest przez dop³aty do produkcji. Obserwowane od d³u szego czasu zjawisko spadku jednostkowej dochodowoœci produkcji rolniczej, sk³ania do koncentracji produkcji, co w d³u szej perspektywie prowadzi do wzrostu znaczenia gospodarstw wielkotowarowych, które ³atwiej potrafi¹ zracjonalizowaæ koszty oraz, z racji swej wielkoœci, s¹ w stanie osi¹gaæ wysokie sumaryczne dochody. W sytuacji jednak, gdy kolejne reformy WPR id¹ w kierunku oddzielenia wsparcia od produkcji, europejskie gospodarstwa wielkotowarowe bêd¹ musia³y podj¹æ wysi³ek dostosowania poziomu kosztów do wartoœci produkcji, co w wielu przypadkach zwi¹zane bêdzie z jej ekstensyfikacj¹, skutkuj¹c¹ obni eniem nadmiernych obecnie kosztów maj¹tkowych. LITERATURA Augustyñska-Grzymek I., Goraj L., Jarka S., Pokrzywa T., Skar yñska A. 000: Metodyka liczenia nadwy ki bezpoœredniej i zasady typologii gospodarstw rolniczych. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa, 55. Baer A. 000: Zró nicowanie regionalne rolnictwa w wybranych krajach aspiruj¹cych do cz³onkostwa w Unii Europejskiej. [W:] Regionalne zró nicowanie agrobiznesu. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznañ, FAN, Gêbska M., Filipiak T. 006: Podstawy ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 7. Goraj L., Mañko S., Sass R., Wyszkowska Z. 004: Rachunkowoœæ rolnicza. Wydawnictwo ifin, Warszawa, 3. Grabowski S. 998: Ekonomika gospodarki ywnoœciowej. Wydawnictwo Prywatnej Wy szej Szko³y Businessu i Administracji, Warszawa, 55.

15 56 W. POCZTA, A. SAOWSKI, J. ŒREZIÑSKA Karwat-WoŸniak B. 005: Mo liwoœci rozwojowe ch³opskiego rolnictwa na przyk³adzie gospodarstw wysokotowarowych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 6. Nowak B., Poczta W. 007: Zasady i skutki odtwarzania maj¹tku Zasobu W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa w dzier awie. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznañ, 36. Ostasiewicz W. (red.) 999: Statystyczne metody analizy danych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wroc³awiu, Wroc³aw, 40. Poczta W. 008: Rolnictwo. [W:] Polska wieœ 008. Raport o stanie polskiej wsi (red. J. Wilkin i I. Nurzyñska). Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Stanisz A. 007: Przystêpny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przyk³adach z medycyny. Tom III: Analizy wielowymiarowe. StatSoft, Kraków, 500. Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestnicz¹ce w Polskim FAN w 006 roku. Czêœæ I. Wyniki standardowe. 007: IERiG -PIB, Warszawa, 63. Wysocki F., Lira J. 005: Statystyka opisowa. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznañ, 06. Zadura A. 005: Zarz¹dzanie gruntami rolnymi w krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 63. Walenty Poczta, Arkadiusz Sadowski, Joanna Œredziñska THE ROLE OF THE LARGE-SCALE PROUCTION FARMS IN THE EUROPEAN UNION AGRICULTURE Summary The multi-dimensional statistical analysis of the share of the large-scale production farms in the agriculture of the EU countries in 005 was conducted in the paper. Cluster analysis was used. As a result of grouping four homogeneous clusters of the EU countries were received. For these typological groups of countries resources of production factors as well as production and economic results were analysed. A significant diversification of the role of large-scale production farms in the agriculture of the EU countries was affirmed. Characteristic for the countries where the position of the farms over is especially crucial is that whole agriculture is strong and differences between the lage-scale production farms and all farms are relatively small. Adres do korespondencji: prof. dr hab. Walenty Poczta Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie ul. Wojska Polskiego Poznañ tel. (0 6) poczta@up.poznan.pl dr Arkadiusz Sadowski tel. (06) sadowski@up.poznan.pl mgr Joanna Œredziñska tel. (06) sredzinska@up.poznan.pl