Studium przypadku to schemat badania jakościowego, które zmierza do stworzenia jednostkowej teorii zjawiska ogólnego.

Transkrypt

1 STUDIUM PRZYPADKU Studium przypadku to schemat badania jakościowego, które zmierza do stworzenia jednostkowej teorii zjawiska ogólnego. Cechy kierowanie uwagi badacza na to, co szczególne, wyjątkowe, niepowtarzalne naturalny kontekst społeczny, kulturowy, historyczny, polityczny potencjalne obiekty ( to nie tylko ludzie, to programy i instytucje) perzdmiotem jest pojedyncza osoba lub zjawisko, grupa bądź organizacja Rodzaje: R. Yin o eksploracyjne o eksplanacyjne o opisowe studium przypadku (diagnoza) R. Stoke o autoteliczne (dla samego przypadku, z czystej ciekawości cel sam w sobie) o instrumentalne istnieją zjawiska i to one są interesujące o zbiorowe analizują całą serię przypadków Zasady obowiązujące w studium przypadku: otwartość między badaczem i badanym, również wobec sytuacji komunikacja naturalność interpretacja 1

2 Magdalena Filipek Badania empiryczne w pedagogice metoda indywidualnych przypadków oraz metoda socjometryczna Na wstępie moich rozważań dotyczących metod badań stosowanych w pedagogice, chciałabym postawić fundamentalne pytanie czym są badania naukowe? To jedna z form ludzkiej aktywności, ukierunkowana na poszukiwanie, poznawanie, odkrywanie pewnych zjawisk oraz studiowanie ich natury. 1 Według K. Konarzewskiego: badanie to zbiór skoordynowanych czynności przynoszących nową wiedzę. 2 To sformułowanie w prosty sposób oddaje sens omawianego problemu. Badania można podzielić na ilościowe i jakościowe. Badania ilościowe polegają na opisie i analizie faktów, zjawisk, procesów, przedstawianych następnie w formie różnych zestawień i obliczeń statystycznych czy matematycznych. 3 Badania jakościowe zaś obejmują dokonywanie analizy badanych zjawisk, wyróżnianie w nich elementarnych części składowych, wykrywanie zachodzących między nimi związków i zależności, charakteryzowanie ich struktury całościowej, interpretacji ich sensu lub spełnianej przez nie funkcji. 4 W dzisiejszych czasach coraz częściej można dostrzec tzw. kult faktów. 5 Kładzie się nacisk na liczby, zapominając o znaczeniu badań jakościowych (podkr. red.). Badacz powinien je tymczasem traktować w sposób równoprawny, pluralistyczne ujęcie umożliwia bowiem szersze spojrzenie na dane zjawisko. Znaczenie badań jakościowych w badaniach społeczno-pedagogicznych jest sprawą bezdyskusyjnej wagi. Kolejne ważne pojęcia w badaniach empirycznych, którym chciałabym poświęcić kilka zdań, to: cel badania, hipoteza badawcza oraz metody badań. Główne cele badań wynikają z chęci poznania oraz społecznego zapotrzebowania na ich wyniki. Celem badania jest poznanie rzeczywistości umożliwiające skuteczne działanie. 6 Cele formułuje się adekwatnie do funkcji badania. 7 1 S. Juszczyk: Metodologia badań empirycznych w naukach społecznych. T. I: Badania ilościowe. Katowice 2001, s K. Konarzewski: Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna. Warszawa 2000, s M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków 1999, s T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii. Warszawa 1963, s S. Juszczyk: Metodologia badań empirycznych w naukach społecznych..., s Tamże, s A. Paszkiewicz: Badania empiryczne w teorii wychowania. Przewodnik metodologiczny. Białystok 1995, s

3 Hipoteza to przypuszczenie naukowe, domysł. Według J. Brzezińskiego: Hipoteza to przypuszczenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić będzie ono prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu. 8 Naukowa hipoteza jest logicznym przypuszczeniem wynikającym z dotychczasowego stanu badań. Potrzeba odwagi, aby postawić hipotezę i ją zweryfikować. Rola i znaczenie hipotezy w nauce jest ogromna. Bez stawiania i sprawdzania hipotez nie byłoby nauki. 9 W literaturze przedmiotu spotyka się dość zróżnicowane poglądy dotyczące zarówno klasyfikacji metod badawczych, jak i definicyjnego ujęcia problemu. Najogólniej rzecz ujmując, metoda badawcza to określony i powtarzalny sposób zbierania pewnego typu informacji, które są niezbędne do zweryfikowania postawionych na wstępie hipotez i rozwiązania danego problemu empirycznego. 10 Według S. Nowaka: metody są to sposoby planowania i realizacji procesu badawczego. 11 Zdaniem K. Konarzewskiego: metoda to po prostu sposób osiągnięcia celu. 12 W badaniach naukowych stosuje się zazwyczaj dwie lub trzy metody jednocześnie. Pozwala to na lepsze poznanie zjawiska oraz spojrzenie na dany problem z różnej perspektywy. Istotną cechą każdej metody jest jej celowość. Ma ona nam umożliwić zrealizowanie określonego celu, uzyskanie szukanych informacji, rozwiązanie danego problemu. Wyróżniamy wiele metod badawczych; najpopularniejsze z nich, to 13 : ankieta, wywiad, obserwacja, eksperyment, test pedagogiczny, test psychologiczny, analiza dokumentów, sondaż diagnostyczny, metoda statystyczna, metoda indywidualnych przypadków oraz metoda socjometryczna. Te dwie ostatnie są niezwykle przydatne w badaniach pedagogicznych, dlatego im właśnie chciałabym poświęcić dalszą część swoich rozważań. Metoda indywidualnych przypadków 14 zwana inaczej metodą pojedynczych przypadków, studium przypadku lub analizą przypadku. Stosowana w psychologii i pedagogice. Jej istotą jest wszechstronne badanie, analiza i opis zazwyczaj jednej osoby. 15 W trakcie stosowania metody gromadzi się dane o rozwoju i życiu fizycznym, psychicznym i społecznym 8 J. Brzeziński: Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa T. Mendel: Metodyka pisania prac doktorskich. Poznań 2002, s S. Juszczyk: Metodologia badań empirycznych w naukach społecznych. Katowice 2001, S. Nowak: Metody badań socjologicznych. Warszawa 1965, s K. Konarzewski: Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna. Warszawa 2000, s T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1995, s ; B. Żechowska: Wybrane metodologiczne wzory badań empirycznych w pedagogice. Katowice 1985; W. Zaczyński: Z obserwacji uczestniczącej w badaniach środowiskowych. W: Metodologia pedagogiki społecznej. Wrocław 1975, s ; Metody badań pedagogicznych w zarysie. Red. Góralski. Warszawa 1994, s. 22.; Janowski: Poznawanie uczniów. Zdobywanie informacji w pracy wychowawczej. Warszawa 1985, s. 165; Podręcznik ankietera. Red. Z. Gostowski. Łódź 1972, s ; W. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela. Warszawa S. Juszczyk: Metodologia badań empirycznych w naukach społecznych. Katowice 2001, s Niekiety tą metodą badawczą można objąć kilka wybranych osób lub instytucję. 3

4 interesującej badacza (np. nauczyciela) osoby (np.: konkretnego ucznia). W konsekwencji tych działań powstaje wielostronna analiza zachowań, postaw i osobowości danego człowieka (samoocena, cel działania, preferowane wartości, konflikty z otoczeniem, braki lub niedostatki w zaspokajaniu podstawowych potrzeb, zainteresowania, poczucie niezależności, wytrwałość, emocje). Metoda wymaga stosowania przez dłuższy czas. W badaniu należy uwzględnić środowisko, w jakim żyje osoba objęta badaniem. 16 Analizie poddaje się również informacje dotyczące historii jej życia, funkcjonowania w rodzinie, w szkole, w środowisku rówieśniczym. Nie bez znaczenia jest także jej rozwój umysłowy, emocjonalny, społeczny i fizyczny. Badania opierają się na analizie warunków środowiskowych oraz na stałej obserwacji zachowania badanej jednostki. Jest to metoda jakościowa umożliwiająca lepsze porozumienie się z osobą badaną, wyzwalająca u niej gotowość do szczerych wypowiedzi i otwartości. Nie narzuca specjalnych ograniczeń w interpretacji zgromadzonego materiału badawczego. 16 A. Strzelecki: Konstruowanie indywidualnych charakterystyk pedagogicznych. W: Z metodologicznych i empirycznych problemów pedagogiki. Red. B. Żechowska. Katowice 1990, s. 43; A. Janowski: Poznawanie uczniów. Zdobywanie informacji w pracy wychowawczej. Warszawa 1985, s

5 Schemat 1. Schemat procesu badawczego podczas stosowania metody indywidualnych przypadków w relacji nauczyciel uczeń: Problem badawczy, np.: Przyczyna odizolowania w klasie Janka Kowalskiego Metoda: Studium indywidualnego przypadku Badania empiryczne: Zbieranie niezbędnych informacji o uczniu Przykładowe sfery badań: samoocena ucznia historia życia dziecka stopień zaspokojenia podstawowych potrzeb rozwój fizyczny rozwój psychiczny, umysłowy rozwój społeczny rozwój emocjonalny relacje w środowisku zamieszkania funkcjonowanie w rodzinie problemy w domu funkcjonowanie w klasie problemy w szkole funkcjonowanie w środowisku rówieśniczym konflikty z otoczeniem preferowane wartości cel w życiu zainteresowania poczucie niezależności wytrwałość postrzeganie problemu przez dziecko Wnioski: Wielostronna analiza zachowań, postaw i osobowości ucznia Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu. 5

6 Równie cenną metodą wykorzystywaną w pedagogice jest metoda socjometryczna. Stosuje się ją w badaniach dotyczących wewnętrznej struktury grupy, na przykład klasy. 17 To zespół czynności mających na celu poznanie uwarunkowań, istoty i przemian nieformalnych związków międzyosobowych w grupach rówieśniczych. Metoda polega głównie na dokonywaniu pozytywnych (i)lub negatywnych wyborów spośród członków jakiejś grupy ze względu na ściśle określone kryterium lub kryteria. Kryteria te sprecyzowane są w formie specjalnie sformułowanych pytań. Badane osoby podają imiona lub nazwiska wybranych przez siebie osób z grupy (np. klasy), której pytania dotyczą. Warto przy tym konkretne imiona zastąpić numerkami, na przykład z dziennika lekcyjnego. Pozwoli to uniknąć ewentualnych konfliktów podczas przeprowadzania badania, zwiększy prawdopodobieństwo szczerych odpowiedzi, a w konsekwencji przyniesie lepsze efekty badawcze. Przykładowe pytania: Kto jest najbardziej koleżeński? Kto jest najbardziej lubiany? Kto jest najbardziej arogancki? Kto najlepiej umie współpracować? Kto jest największym autorytetem? Rodzaj zadanego pytania konstytuuje typ techniki socjometrycznej. 18 Istnieje kilka tego typu technik (technika J. L. Moreno, technika Zgadnij kto, plebiscyt życzliwości i niechęci 19 ). Najbardziej znaną spośród nich jest klasyczna technika Moreno. Dzięki niej możemy poznać relacje interpersonalne w grupie, czyli: gwiazdy socjometryczne (osoby najbardziej lubiane); odrzuconych (osoby nie lubiane); izolowanych (osoby nie wybierane, obojętne grupie); pary (osoby wzajemnie się wybierające); paczki (grupki wzajemnie się wybierające, stanowiące zamknięty krąg); łańcuch socjometryczny. Uczestnicy badania wypełniają specjalnie w tym celu przygotowany kwestionariusz, w którym odpowiadają na pytania. Poniżej zamieszczone zostały przykładowe kwestionariusze nadające się do wykorzystania w praktyce. 17 S. Juszczyk: Metodologia badań empirycznych w naukach społecznych..., s Tamże, s A. Paszkiewicz: Badania empiryczne w teorii wychowania. Przewodnik metodologiczny. Białystok 1995, s

7 Uwaga! Przykładową tabelę socjometryczną można przejrzeć w pracy M. Pilkiewicza 20, a przykładowy socjogram, będący graficznym przedstawieniem materiału socjometrycznego w publikacji D. Ekiert-Grabowskiej. 21 Technika MORENO Przykładowy kwestionariusz badania socjometrycznego struktury klasy 1. Z kim najchętniej z klasy przygotowałbyś gazetkę klasową i dlaczego? Z kim najmniej chętnie z klasy przygotowałbyś gazetkę klasową i dlaczego? Komu najchętniej powierzyłbyś swoją największą tajemnicę i dlaczego? Komu z klasy nie powierzyłbyś swojej tajemnicy i dlaczego? Kogo najchętniej zaprosiłbyś na swoje urodziny i dlaczego? Kogo nie zaprosiłbyś na swoje urodziny i dlaczego?... Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu. 20 Materiały do nauczania psychologii. Red. M. Pilkiewicz. L. Wołoszynowa. Warszawa 1973, s D. Ekiert-Grabowska. Techniki socjometryczne w pracy wychowawcy klas początkowych. Skrypt dla studentów kierunków pedagogicznych studiów dziennych i zaocznych. Katowice 1984, s

8 Technika ZGADNIJ KTO Przykładowy kwestionariusz badania socjometrycznego struktury klasy Mój numerek z dziennika: Ma najwięcej energii do działania Jest najbardziej koleżeński Najbardziej lubi wykorzystywać innych Jest najbardziej niezależny Jest najbardziej uprzejmy Dotrzymuje zobowiązań Jest najbardziej zgryźliwy Jest największym egoistą Najlepiej umie współpracować Jest najbardziej opryskliwy Jest najbardziej arogancki Jest najbardziej zdyscyplinowany Ma mocne nerwy Cieszy się największym autorytetem i uznaniem w grupie Jest najbardziej lubiany Stawia sobie wysokie wymagania Ma najwięcej optymizmu Jest najbardziej samodzielny Jest najbardziej zarozumiały Jest najmniej lubiany w klasie... Uwaga! Zamiast imion i nazwisk wpisujemy numer z dziennika. Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu. 8

9 Badanie socjometryczne powinno być zastosowane w odniesieniu do grupy zamkniętej (klasa), w stosunku do jej stałych członków 22, którzy dobrze się znają i są w bliskich kontaktach interpersonalnych. Badanie zaleca się przeprowadzić w obecności wszystkich członków grupy. W dzisiejszych czasach badania empiryczne stają się wręcz nieuniknione w pracy nauczyciela. Odgrywają one coraz większą rolę w pedagogice. Z dnia na dzień powstają nowe metody umożliwiające lepsze poznanie uczniów, wniknięcie w wewnętrzne struktury klasy, w celu wyłapywania rodzących się bądź już istniejących problemów. To bardzo ważne i odpowiedzialne zadanie. Dlatego nie bójmy się wcielać w życie nowych metod badań. Stawiajmy hipotezy i weryfikujmy je w codziennych kontaktach z naszymi uczniami. Wymaga to, co prawda, dużego zaangażowania indywidualnego, ale na pewno przyniesie wymierne efekty naszej pracy z młodzieżą. Magdalena Filipek jest nauczycielem przedmiotów ekonomicznych w ZSP nr 4 w Jaworznie. 22 J. Brzeziński: Metodologiczne i psychologiczne wyznaczniki procesu badawczego w psychologii. Poznań 1978, s