Gość niepełnosprawny w Muzeum

Transkrypt

1 Ogólnopolskie szkolenie dla muzealników Gość niepełnosprawny w Muzeum Muzeum Regionalne w Stalowej Woli kwietnia 2009 Patronat zrealizowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

2 PROGRAM SZKOLENIA: Czwartek, 23 kwietnia 2009 godz Rejestracja uczestników w Muzeum godz Oficjalne otwarcie szkolenia: prezes Polskiego Związku Niewidomych w Warszawie, Anna Woźniak-Szymańska godz Gość niepełnosprawny w Muzeum podsumowanie ankiety, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Małgorzata Bociąga, Dominik Porczyński Dobre praktyki: Dostępne Muzeum prezentacja sposobów przystosowania obiektu dla osób z dysfunkcjami wzroku, słuchu, narządu ruchu, niepełnosprawnych intelektualnie, Muzeum Regionalne w Stalowej Woli, Lucyna Mizera, Edyta Lisek-Lubaś, Anna Szlązak, Dominik Porczyński przystosowanie wystaw stałych i czasowych (likwidacja barier architektonicznych, artefakty, podpisy w brajlu, omówienia na mp3, duże litery, język migowy) oprowadzanie osób o różnej niepełnosprawności programy edukacyjne dla osób niepełnosprawnych publikacje dostosowane do potrzeb osób o różnej niepełnosprawności infrastruktura usługowa (miejsca parkingowe, toalety, sklepik, kawiarnia, miejsca rekreacji) godz Osoby z dysfunkcjami narządów ruchu w muzeum Dostępność obiektów kultury dla osób niepełnosprawnych wykład, Tomasz Wasielewski godz Przerwa kawowa godz Dobre praktyki: Problematyka edukacji osób słabo widzących i niewidomych na podstawie doświadczeń Działu Edukacji Muzeum Narodowego w Krakowie, Jolanta Gumula godz Osoby niewidome i słabo widzące w muzeum Dotknąć, żeby zobaczyć. Osoba z dysfunkcją wzroku w muzeum warsztaty, Teresa Cwalina godz Osoby głuchoniewidome w muzeum Refleksje dotyczące oprowadzania po muzeach osób głuchoniewidomych wykład, prof. Ryszard Stryjecki godz Lunch w Art Cafe godz Osoby niesłyszące i słabo słyszące w muzeum Osoby z wadą słuchu w Muzeum Jak stworzyć warunki umożliwiające obustronną komunikację wykład, Robert Gdela godz Dobre praktyki: Problematyka edukacji osób słabo słyszących i niesłyszących na podstawie doświadczenia Działu Edukacji Muzeum Pałacu w Wilanowie w latach , Monika Buraczyńska, Piotr Górajec godz Obiadokolacja w Art Cafe 2

3 Piątek, 24 kwietnia 2009 Osoby niepełnosprawne intelektualnie w muzeum godz Otwórzmy drzwi muzeów dla osób niepełnosprawnych intelektualnie wykład, prof. Gavin J. Fairbairn Sztuka jedna, odmian wiele wykład, mgr Janusz Padziński godz Przerwa kawowa godz I część warsztatów: Integracyjny warsztat plastyczny Czytanie obrazu czytanie siebie prof. Gavin J. Fairbairn, mgr Janusz Padziński godz Lunch w Art Cafe godz II część warsztatów Alfabet obrazu, prof. Gavin J. Fairbairn, mgr Janusz Padziński Podsumowanie i rozdanie dyplomów oraz publikacji godz Obiadokolacja w Art Cafe 3

4 Zaproszeni paneliści Małgorzata Bociąga, Radca Ministra w Departamencie Dziedzictwa Narodowego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Gavin J. Fairbairn, profesor etyki i pedagogiki na uniwersytecie w Leeds. Prowadzi warsztaty z osobami niepełnosprawnymi, dla muzealników, instruktorów terapii zajęciowej, studentów. Zajmuje się propagowaniem aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym osób niepełnosprawnych; wykorzystywaniem terapeutycznej funkcji sztuki ze wskazaniem na podstawowe wartości sztuki. Po raz pierwszy przyjechał do Polski w 1998 roku na zaproszenie Ministra Edukacji, aby wziąć udział w konferencji poświęconej przedszkolom integracyjnym. Odtąd stale współpracuje z polskimi instytucjami (m.in. z J. Padzińskim i jego podopiecznymi z DPS w Lublinie, a także KUL-em) zajmującymi się aktywizacją osób niepełnosprawnych. Janusz Padziński, malarz, pedagog-plastyk. Uprawia malarstwo i rysunek. Twórczością osób niepełnosprawnych zajmuje się od 1990 r. Prowadzi warsztaty dla instruktorów i studentów współpracując z kilkoma fundacjami i uczelniami w kraju i zagranicą (KUL, UMCS, Metropolitan University w Leeds). Organizuje imprezy, programy w mediach promujące sztukę osób niepełnosprawnych. Zaprasza artystów z różnych dziedzin sztuki do wspólnych integracyjnych działań w formie zajęć, warsztatów, plenerów, koncertów i spotkań. Na początku pracował z artystami psychicznie chorymi i upośledzonymi fizycznie. Od roku 1993 dodatkowo szuka talentów i pracuje z artystami upośledzonymi intelektualnie. Teresa Cwalina, była kierownikiem merytorycznym Projektu Centrum Promocji i Kariery Zawodowej Osób z Dysfunkcją Wzroku; nauczyciel języka polskiego i wiedzy o kulturze w Liceum Ogólnokształcącym i Technikum dla Niewidomych w Laskach. Ryszard Stryjecki, artysta rzeźbiarz, od 1988 r. naucza rzeźbienia osoby pozbawione równocześnie dwóch podstawowych zmysłów: wzroku i słuchu. Od 1990 r. organizuje coroczne międzynarodowe warsztaty ceramiczne w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. W latach prowadził pracownię rzeźby w warszawskiej ASP. Robert Gdela, pracownik Polskiego Związku Głuchych w Białej Podlaskiej, tłumacz przysięgły języka migowego. Uczestnik konferencji na Uniwersytecie Gallaudeta w Waszyngtonie, jedynej uczelni dla osób niesłyszących o profilu humanistyczno-artystycznym na świecie. Tomasz Wasielewski, Członek Rady i Sekretarz Związku Rodowego Dzieduszyckich herbu Sas założyciel Muzeum oraz Domu Spotkań Międzynarodowych i Krajowych w Pałacu Dzieduszyckich w Zarzeczu, niepełnosprawny po wypadku porusza się na wózku inwalidzkim, poprzez swoją wszechstronną aktywność zawodową i charytatywną propaguje w praktyce obecność osób niepełnosprawnych w wielu dziedzinach życia społecznego, zawodowego oraz doradza i wskazuje zarówno osobom, jak i instytucjom metody komunikacji oraz ułatwienia dostępu dla osób niepełnosprawnych. Pozostali paneliści to pracownicy muzeów prezentujący dobre praktyki: Muzeum Regionalne w Stalowej Woli Dyrektor Lucyna Mizera Centrum Edukacji Artystycznej Muzeum Regionalne w Stalowej Woli: Edyta Lisek-Lubaś, Anna Szlązak, Dominik Porczyński Dział Edukacji Muzeum Narodowego w Krakowie: Jolanta Gumula Dział Edukacji Muzeum Pałacu w Wilanowie: Monika Buraczyńska, Piotr Górajec 4

5 AGENDA Dzień 1: 23 kwietnia 2009, 9:00 17:00 Dzień 2: 24 kwietnia 2009, 9:00 17:00 Zakwaterowanie: kwietnia Aby aktywnie wykorzystać czas, w dniu zakwaterowania (środa, 22 kwietnia, godz ) zapraszamy na wernisaż wystawy plenerowej Rzeźba głuchoniewidomych. W pierwszym dniu szkolenia (czwartek, 23 kwietnia, godz ) zapraszamy na zwiedzanie ekspozycji COP dla przyszłości (nagrodzonej Sybillą w konkursie Wydarzenie Muzealne Roku 2007) oraz wystawy plenerowej Stalowa Wola- Miasto COP-u. Urbanistyka i architektura. W drugim dniu szkolenia (piątek, 24 kwietnia, 18.00) spacer po starej części miasta Szlakiem architektury art déco, zwiedzanie ekspozycji wnętrz w stylu art déco Narodziny Stalowej Woli

6 Wykłady panelistów Dominik Porczyński Muzeum Regionalne W Stalowej Woli Gość niepełnosprawny w Muzeum raport z badań. Badania zostały przeprowadzone za pośrednictwem poczty elektronicznej w okresie od listopada 2008 do stycznia 2009 roku. Ich celem było określenie stanu dostosowania muzeów do potrzeb osób niepełnosprawnych, podejmowanych działań adresowanych do tej grupy odbiorców, jak i wykazania planów jej dotyczących, które mają być realizowane przez instytucje w najbliższej przyszłości. Pomóc mają także w opracowaniu programów szkoleń dla pracowników muzeów. Na ankietę odpowiedziało 40 instytucji spośród 740 muzeów, placówek i oddziałów, do których została wysłana. Pytania podzielone zostały na 4 części. W pierwszej znajdują się pytania dotyczące usprawnień dla osób niesłyszących, w drugiej odnoszące się do osób niewidomych i słabowidzących, w trzeciej do osób z dysfunkcją aparatu ruchowego, zaś w czwartej do osób z niepełnosprawnością umysłową. Niewielka ilość zwrotów każe się zastanowić, czy świadczy to o braku zainteresowania badaniami, czy też sposób przeprowadzania powinien być inny (ankieta pocztowa, telefoniczna, przeprowadzana osobiście przez ankietera). Jednym z możliwych rozwiązań tego problemu jest wyasygnowanie w placówkach koordynatora ds. gości niepełnosprawnych i umieszczenie tej informacji np. na stronie internetowej. W celu analizy został dokonany podział muzeów ze względu na organizatorów, zgodnie z Ustawą o muzeach. W oparciu o to kryterium pośród respondentów, którzy odpowiedzieli na naszą ankietę wyszczególnione zostały 4 grupy. Pierwsza z nich to muzea, których organizatorem jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w tym przedziale znalazło się 6 placówek. Drugą grupę stanowią muzea, których organizatorami są samorządy poszczególnych województw, jest ich 17. Trzecia grupa to instytucje organizowane przez samorządy lokalne powiaty, miasta i gminy, należy do niej 14 muzeów, które wzięły udział w badaniach. W ostatnim przedziale zawierają się muzea, które funkcjonują w ramach głównej działalności podmiotu. Jest tych instytucji trzy. Wyniki wskazują na dużą rozbieżność w dostosowaniu muzeów dla potrzeb gości niepełnosprawnych między muzeami organizowanymi przez Ministerstwo a pozostałymi typami muzeów. Sytuacja jest o wiele bardziej optymistyczna w odniesieniu do planów na przyszłość, bowiem wszystkie grupy muzeów w podobnym zakresie planują modernizację. Badania pomimo niewielkiej ilości odpowiedzi ukazują, że problemy z dostępnością muzeów dla potrzeb osób o różnym rodzaju niepełnosprawności są obecnie brane pod uwagę i w wielu instytucjach rozwiązywane, bądź planuje się wdrażanie różnego typu udogodnień. Muzea podchodzą do wdrażania udogodnień w sposób kompleksowy (przedsięwzięcia adresowane do różnych grup niepełnosprawnych) lub specjalizują się w wybranej kategorii. Ankieta w kilku przypadkach została uznana za działanie istotne i wnoszące wartościowy wkład do szeroko zakrojonych działań mających na celu otwarcie muzeów dla osób niepełnosprawnych. Rozbudziła zainteresowanie tą tematyką a nawet uznana została za formę wytycznych co do przyszłych planów. Ponieważ jest to pierwsze tego rodzaju przedsięwzięcie, oprócz informacji o stanie przystosowania muzeów dla potrzeb osób z różnego rodzaju dysfunkcjami daje podstawę do zrewidowania kwestii metodologicznych i przeprowadzenia w przyszłości kolejnych badań poprawionych i uzupełnionych o elementy nie wzięte w tym roku pod uwagę oraz możliwości porównania wyników, co ukazałoby, czy muzea stają się coraz bardziej dostępne w porównaniu ze stanem z roku

7 Tomasz Wasielewski Dostępność obiektów kultury dla osób niepełnosprawnych 7 Empatia (gr. empátheia cierpienie ) osoba nie posiadająca tej umiejętności jest ślepa emocjonalnie i nie potrafi ocenić ani dostrzec stanów emocjonalnych innych osób. Silna empatia objawia się między innymi uczuciem bólu wtedy, gdy przyglądamy się cierpieniu innej osoby, zdolnością współodczuwania i wczuwania się w perspektywę widzenia świata innych ludzi. Choć my wszyscy, społeczeństwo jako całość, ale także poszczególni jego członkowie cechujemy się coraz większą empatią, bo zaczynamy coraz wyraźniej dostrzegać w naszym otoczeniu zjawisko niepełnosprawności, jednak nadal często nie wiemy jak rozmawiać z osobami niepełnosprawnymi. Czy na ulicy podejść i zaoferować pomoc, czy nie. Często raczej wolimy odwrócić wzrok, bo może nie będziemy wiedzieli jak się zachować, czy ich nie urazimy, czy nie zachowamy się niestosownie. Pomimo przemian ustrojowych oraz 20 lat demokracji, wejścia do Unii Europejskiej, a co za tym wszystkim idzie otwarcia granic na Europę i świat nadal największe bariery napotykamy w ludzkich umysłach. Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce jest nadal tematem tabu, jest niezręczna, często wstydliwa. Choć coraz więcej mówi się o obecności osób niepełnosprawnych w naszym społeczeństwie, o ich aktywizacji zawodowej, o ułatwieniach dostępu do miejsc użyteczności publicznej nadal jest to kropla w morzu potrzeb. Nie można nie zauważyć dokonujących się zmian, jednak niezmiernie powoli przekładają się one na codzienne potrzeby osób niepełnosprawnych, na ich mobilność, aktywność, obecność na ulicach, w muzeach, teatrach, na koncertach. Należy wszakże zdać sobie sprawę z tego, że osoby niepełnosprawne są wśród nas dziś tu i teraz, ale także z tego, że osobą niepełnosprawną może stać się każdy człowiek, na każdym etapie swojego życia, niezależnie od płci, pozycji społecznej, zawodowej, czy statusu materialnego. Takie spojrzenie na niepełnosprawność spowoduje, że łatwiej będzie nam otworzyć nasze umysły na tę kwestię, a co za tym idzie stworzyć szerokie pole działania na rzecz osób niepełnosprawnych. Problematyka dostępności obiektów użyteczności publicznej nie dotyczy przecież tylko osób znajdujących się w tej sytuacji dziś. Działając na rzecz pełnej obecności osób niepełnosprawnych wśród nas sami sobie robimy przysługę i pracujemy na swoją własną przyszłość i na to jak my sami kiedyś będziemy traktowani przez społeczeństwo. Bo jeśli nie nagły uraz spowodowany wypadkiem, czy choroba nawet pozornie niegroźna, to nasz podeszły wiek może zrobić z nas osoby niedosłyszące, niedowidzące, mające kłopoty z poruszaniem się, czy też osłabione mentalnie. A co jeśli nam, czy komuś w naszej rodzinie urodzi się dziecko niepełnosprawne? Czy nie chcielibyśmy, by było ono traktowane jak każdy inny obywatel tego kraju? Na równi ze wszystkimi? Było pełnoprawnym członkiem naszego społeczeństwa? Mówimy sobie, że jakie to szczęście, że mnie to nie dotyczy lub przecież mi się nic nie stanie. A jednak może się stać każdemu z nas i wtedy zacznie nas to dotyczyć. Pomoc osobom niepełnosprawnym jest często źle rozumiana. Świadczy o tym fakt, że najczęściej stosowanym rodzajem wsparcia dla osoby niepełnosprawnej w udostępnieniu placówki do zwiedzania jest osobista pomoc jej pracowników, tak jak w załatwieniu sprawy urzędowej jest osobista pomoc pracownika urzędu. W tym miejscu niezbędne jest zaakcentowanie niezmiernie ważnej kwestii: wychodzenie z szeroko pojętej niepełnosprawności polega nie na tym, że wyręczamy taką osobę w jej codziennych trudach, że obstawiamy ją pomocą z każdej strony, lecz na tym, że stwarzamy jej atmosferę i dajemy do dyspozycji narzędzia, dzięki którym osoba ta w maksymalnym, możliwym dla siebie stopniu sama będzie mogła pokonać rozmaite trudności. Nikt bowiem nie lubi być zdany na łaskę i niełaskę osób trzecich, gdyż jest to najzwyczajniej w świecie krępujące, a w dłuższej perspektywie czasu podcina

8 tej osobie skrzydła i zniechęca do samodzielności, a więc z powrotem wycofuje ją z aktywności społecznej. Przykładem niech będzie wizyta osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim w muzeum, do którego nie ma żadnego podjazdu, lecz prowadzą schody. Jeśli już ktoś z pracowników placówki zauważy taką osobę, zaczyna się gorączkowe poszukiwanie sposobu na wniesienie jej razem z wózkiem po schodach. Pomijając niebezpieczeństwo dla transportowanego, wynikające z niedoświadczenia osób wnoszących, łatwo sobie wyobrazić skrępowanie takiej osoby, na którą natychmiast kierowane są ciekawskie spojrzenia wszystkich osób w pobliżu. Potem ta sama operacja przy pokonywaniu wszystkich kolejnych schodów, a następnie podczas opuszczania muzeum. O ile lepiej, wygodniej i z godnością byłoby dostać się do środka po łagodnym podjeździe lub windą, platformą, czy czymś podobnym, ale samodzielnie. Ileż satysfakcji płynie z samodzielnego pokonania trudności wie tylko ten, kto je pokonuje. Nadal nie ma wystarczających udogodnień i dostosowań w sferze komunikacji (np. czytelnych tablic informacyjnych o powiększonym druku i dużym kontraście), które sprawiłyby, że osoba niepełnosprawna będzie mogła samodzielnie dostać się do właściwych pomieszczeń muzealnych, kasy, sal wystawowych. Z doświadczeń i obserwacji jednoznacznie wynika, że osoba niepełnosprawna natrafia na bariery już z chwilą, gdy znajdzie się w otoczeniu samego budynku muzeum, czy tego typu placówki. Wprawdzie nawierzchnie wokół budynku bywają utwardzone, bramy i furtki mają najczęściej odpowiednią szerokość, aby móc samodzielnie poruszać się na wózku inwalidzkim po terenie przyległym do muzeum, to jednak znaczna liczba placówek nie posiada stosownie oznakowanych parkingów z miejscami postojowymi dla osób niepełnosprawnych. Jeżeli już osoba niepełnosprawna ruchowo dotrze do budynku, to napotyka w większości instytucji na kolejną barierę kilka schodów prowadzących do drzwi wejściowych, które już poszerzono. Widoczny jest więc brak zachowania logiki we wprowadzaniu jakichkolwiek dostosowań, czy udogodnień. Na domiar złego budynki, które mają podjazdy lub platformy przyschodowe i odpowiednio szerokie drzwi wejściowe, wewnątrz nie są w pełni przystosowane. Problem związany z pokonywaniem schodów i dostaniem się na poszczególne kondygnacje budynków zajmowanych przez muzea pozostaje nierozwiązany w jeszcze większym stopniu niż przy wejściach do tych budynków. Niepokoić może również niski stopień lub wręcz brak dostosowania toalet dla osób niepełnosprawnych pod względem ich oznaczenia, zapewnienia odpowiedniej przestrzeni i wyposażenia. Nawet gdyby brać pod uwagę, że część muzeów znajduje się w zabytkowych kamienicach, pałacach, czy obiektach objętych działaniem konserwatora zabytków, to istnieją metody dostosowywania na tyle dyskretnego, że nie zaburza to architektury obiektu oraz jego historycznego kontekstu, czego najbardziej boją się konserwatorzy. Należy pamiętać, że już pojedyncza bariera funkcjonalna może całkowicie uniemożliwić osobie poruszającej się na wózku inwalidzkim samodzielny dostęp do części budynku, w której znajdują się inne udogodnienia. Placówki te nie są również dobrze przygotowane na wizytę osób niewidomych i niedowidzących oraz z dysfunkcją słuchu. Specyficzne dostosowania czy pomoce dla osób niewidomych i niedowidzących, takie jak wejścia do budynków o zróżnicowanej fakturze powierzchni, znajdują zastosowanie niezmiernie sporadycznie. Natomiast pomoc osobie niesłyszącej sprowadza się głównie do zapewnienia czytelnych tablic informacyjnych, a do rzadkości należy zapewnienie pomocy osób (pracowników) posługujących się językiem migowym. Z tych obserwacji i doświadczeń wynika również refleksja o charakterze ogólnym systemowym. Odnosi się wrażenie, że działania w zakresie likwidacji barier funkcjonalnych utrudniających osobom niepełnosprawnym korzystanie z usług publicznych lub uniemożliwiających wykonywanie pracy w tych instytucjach, podejmowane są przez nie przy okazji przeprowadzanych remontów lub modernizacji części danego budynku. Nie ma natomiast kompleksowej koncepcji i planu oraz wieloletniego harmonogramu likwidacji tych barier funkcjonalnych, a co za tym 8

9 idzie nie ma zaplanowanych w budżetach tych instytucji odpowiednich środków lub też nie wydziela się ich z ogólnej puli środków przeznaczonych na utrzymanie i drobne remonty budynków. Brak koncepcji (wizji) oznacza brak działania w sferze, która nie wymaga przecież nakładów finansowych, np. tablice informacyjne z powiększonym drukiem i o kontrastowych kolorach, piktogramy, informacja o przystosowanych toaletach, czy wreszcie informacja na stronach internetowych danej placówki, czy instytucji o możliwości swobodnego poruszania się osób niepełnosprawnych. Obecny stan rzeczy wskazuje na konieczność pilnego podjęcia działań związanych z wprowadzaniem ułatwień dla osób niepełnosprawnych i dalszego dostosowywania budynków, placówek i instytucji do potrzeb osób niepełnosprawnych poprzez likwidowanie barier w trzech głównych obszarach: prawnym, mentalnym oraz finansowym. W sferze prawnej należy stworzyć warunki do sprawniejszej egzekucji przepisów ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U Nr 156, poz. 1118, z późn. zm.) odnośnie nowo budowanych, a także modernizowanych budynków. W celu rozwiązania problemu mentalnego należy kontynuować działania informacyjne i szkolenia (takie jak to dzisiejsze) zmierzające do zmiany świadomości urzędników merytorycznych pracujących w administracji w zakresie znajomości problematyki barier funkcjonalnych i sposobów ich likwidowania. Ponadto należy dostarczać wiedzę z zakresu potrzeby likwidacji barier funkcjonalnych pracownikom odpowiedzialnym za administrowanie placówkami, którzy nie dostrzegają, że taka potrzeba w ogóle istnieje. Ważnym obszarem zmian powinien być system finansowania likwidacji barier funkcjonalnych w tych placówkach. Weryfikacja dostępności obiektów muzealnych dla osób niepełnosprawnych musi dotyczyć co najmniej tak podstawowych zagadnień jak: Utwardzone dojścia Miejsca postojowe dla samochodów Bramy, furtki Pochylnie Drzwi wejściowe do budynku Drzwi wewnętrzne Dostęp do wind, kondygnacji użytkowych Windy Pomieszczenia higieniczno-sanitarne Komunikacja Poruszony temat nie może zakończyć się jedynie na mówieniu o nim. Niezbędne jest wytworzenie wokół tego zagadnienia właściwej atmosfery, która pozwoli na coraz wyraźniejsze dostrzeganie potrzeb osób niepełnosprawnych, podnoszenie świadomości społeczeństwa w tej kwestii, a co za tym idzie wprowadzania właściwych regulacji prawnych wymuszających właściwe działania w tym zakresie, dopóki sami nie nabierzemy właściwych odruchów i nie nauczymy się wprowadzać właściwych udogodnień przed, a nie po fakcie. 9

10 Teresa Cwalina Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi, Laski Warsztat Dotknąć, żeby zobaczyć (osoba z dysfunkcją wzroku w muzeum) 1. Wprowadzenie do warsztatu: uwagi na temat poznawania świata przez osoby niewidome i roli dotyku w tym procesie Świat poznajemy i kontaktujemy się z nim za pośrednictwem pięciu zmysłów, które ściśle ze sobą współdziałają, ale też każdy z nich pełni swoją rolę i jest zależny od innych. Przy poznawaniu świata tworzą one całość, ale i pewną hierarchię. Rolę wiodącą odgrywa wzrok. Gdy jednak ulega uszkodzeniu, zmienia się funkcjonowanie zarówno całego systemu, jak i poszczególnych jego elementów. Zmienia się też rola poszczególnych zmysłów w całym układzie. W takich przypadkach rolę kompensacyjną pełnią wszystkie pozostałe zmysły, tworząc całości strukturalne powstające w wyniku ich współdziałania. U osób niewidomych są to pozostałe cztery zmysły. U osób słabo widzących do tego zespołu włączone są zachowane resztki wzroku i stanowią element całego systemu. Osoba z dysfunkcją wzroku pracuje metodą dotykową. Dotyk w odizolowaniu od innych zmysłów pełni ograniczoną rolę. Jego możliwości wzrastają w połączeniu z innymi czynnikami, takimi jak np. temperatura, wrażenia kinestetyczne, ruch. Rozróżniamy dwa rodzaje dotyku dotyk bierny i czynny. Dotyk bierny to jedynie wrażenie ucisku czy oporu. Dotyk czynny występuje, gdy dotykający jest równocześnie w ruchu, np. porusza ręką po przedmiocie, co znacznie zwiększa zakres jego możliwości percepcyjnych. Dlatego często dotyk czynny bywa też nazywany zmysłem dotykowo-ruchowym. Dotyk jednak ze względu na różną strukturę i funkcję obu zmysłów nie zastąpi wzroku. Wzrok należy do tzw. teleanalizatorów, dotyk natomiast jest kontaktoanalizatorem. Różnice między nimi dotyczą m.in. pola i czasu percepcji, zaangażowania w proces poznawania. Z powodu braku percepcji wzrokowej i konieczności odbioru świata innymi zmysłami, niewidomi są bardziej skoncentrowani na sobie, swoich wrażeniach, odczuciach, nastawieni są na wewnętrzne treści swoich przeżyć, na zajmowanie się sobą i zachowują pewien dystans i rezerwę wobec innych. Ćwiczenia prezentujące zjawisko widzenia Co to jest? Ćwiczenia pokazujące technikę widzenia dotykiem Czy to pies, czy to bies? Widzenie dotykiem 2. Uwagi do oglądania dotykiem rzeźby: pole percepcji dotykowej; metodyka dotyku; działania wspierające. Dotyk wymaga bezpośredniego kontaktu z przedmiotem. Pole percepcji dotykowej jest niewielkie wyznaczone długością i rozpiętością ramion. Tyle można zobaczyć, ile da się objąć rękami. Oglądając obejmujemy ramionami duże obiekty; małe zaś dłońmi. I przesuwamy dłońmi po powierzchni przedmiotu. Najpierw ujmujemy całość bryły, a dopiero potem oglądamy szczegóły. Dotyk jest zmysłem wrażeń sukcesywnych. Poznajemy stopniowo; sam proces poznawania dotykiem wymaga skupienia i uwagi oraz więcej czasu niż zwykle potrzeba go do obejrzenia wzrokiem tego samego obiektu. Nie wystarczy tylko udostępnić osobom niewidzącym oglądanie dotykiem muzealnych zbiorów. Trzeba pomóc oglądać dotykiem: najpierw pokazać ogólny kształt obiektu. Następnie kierując dotykiem, zwrócić uwagę na szczegóły. Cały czas należy udzielać potrzebnych informacji, a w komentarzu słownym nie należy unikać określeń związanych z widzeniem i barwami. 3. Warsztat właściwy poznawanie rzeźb w Galerii przez Dotyk. 10

11 Ryszard Stryjecki Refleksje dotyczące oprowadzania po muzeach osób niewidomych 11 Aby uzmysłowić pełnosprawnym specyfikę pracy z osobami niewidzącymi, a także głuchoniewidomymi zacznę od opisania eksperymentu, jaki w latach dziewięćdziesiątych ze studentami Wydziału Psychologii Uniwersytetu Poznańskiego przeprowadził prof. Kowalik. Kilkunastoosobowa grupa studentów zgodziła się, by zasłonić im szczelnie oczy i uszy, przestrzegać całkowitego zakazu porozumiewania się przy pomocy mowy i wywieziono ich autokarem do ośrodka zaadaptowanego na potrzeby głuchoniewidomych. Mieli w tym pustym jeszcze ośrodku spędzić bodajże tydzień, całkowicie samodzielnie, korzystając z kuchni, zgromadzonych zapasów żywności, łazienek, kilku sypialni, jadalni i świetlicy. Profesor i jego asystent byli jedynie biernymi obserwatorami. Już po kilku godzinach ktoś dostał ataku histerii, wyjechał zerwawszy umowę. W ciągu następnych kilku dni zrezygnowało jeszcze kilka osób, tłumacząc, iż nie wyobrażali sobie, że to takie trudne; przerażająca cisza i jakiś metafizyczny lęk przed zagłębieniem się we własnych myślach, jakiego w normalnych warunkach zazwyczaj nie doświadczamy, na skutek oddziaływania czynników rozpraszających uwagę. Część grupy jednak wytrwała. Po powrocie, już w uczelni otrzymali zadanie: narysować plan ogrodu, w którym znajdował się pensjonat, zaznaczyć ciągi komunikacyjne, drzewa i inne zapamiętane szczegóły, zlokalizować budynek, usytuować wejście, plan wnętrz parteru i piętra, zaznaczyć rozmieszczenie mebli i podać domniemane wymiary dotyczące ogrodu, domu i wnętrz. Po wykonaniu rysunków, pojechali już jako widzący skonfrontować swoje wizje z rzeczywistością. Gdy profesor pokazał im obiekt, w którym spędzili tydzień jako głuchoniewidomi, wszyscy bardzo gwałtownie i kategorycznie protestowali, że to na pewno nie jest ten obiekt. Zapewniani, że jednak tu spędzili tydzień i mogą w sypialniach i w kuchni odnaleźć pozostawione rzeczy, a także wykonane szkice skonfrontować z rzeczywistością, doznali osłupienia i zażenowania: wszystkie plany były plątaniną niesłychanie zawiłych ścieżek, dom był ogromny, wielkie były wszystkie wnętrza, rozmieszczone w sposób skomplikowany. A w istocie był to niezwykle prosty i niewielki domek, posadowiony w ogrodzie o prostokątnym kształcie, z prostym układem chodników Przykład ten uzmysławia jedynie, jak niezwykle trudno osobom pełnosprawnym wyobrazić sobie tak odmienną specyfikę funkcjonowania w głuchoślepocie. Ci faktycznie głuchoniewidomi od urodzenia, bądź od wielu lat, funkcjonują przecież zadziwiająco sprawnie. Na przykład, wysiadając z metra prowadzony do mnie niewidomy Romek uzmysławia sobie, że peronem idziemy do tyłu, po wyjściu przez bramki w lewo i prosto, do przejścia przez jezdnię. Następnie po schodach w górę i płasko, krętym chodnikiem, a od ostatniego skrętu w lewo do bramy 14 kroków. Domofon po lewej. Niewidzący od urodzenia następnym razem trafi już samodzielnie. Mówi: Ale zasad perspektywy to i ty nie jesteś w stanie pomóc mi zrozumieć. Bo jak to jest, że samolot jak się oddala, to robi się coraz mniejszy, a wiemy, że wewnątrz ludzie pozostają tacy sami?... Że domy, te oddalone są mniejsze... jakieś linie zbiegu, których faktyczne nie ma, ale decydują jakiś horyzont, którego faktycznie nie ma, bo oddala się w miarę, jak idziemy Próbowałem tłumaczyć na różne sposoby, kilka godzin, bezskutecznie. Można wpoić definicje jak dogmaty wiary, ale wyobraźnia niewidomego od urodzenia pozostaje tu bezradna. Podobnie my, pełnosprawni, nie potrafimy wyobrazić sobie na przykład światów alternatywnych jako systemu z fizyką niepodobną do naszej i inteligentnych bytów o całkowicie odmiennych kształtach, funkcjonujących na zasadach fizycznych i psychicznych, i etycznych całkowicie innych. A jeśli już ktoś doznałby takiej wizji, to znane nam słowa, ani improwizowane słowotwory nie są w stanie w sposób komunikatywny opisać

12 tej odmienności. (Dobitnie wykazują to eksperymenty literackie Stanisława Lema). Niewidzący od urodzenia kontemplując, czy śniąc, miewają wizje. Nie potrafią ich jednak opisać. Słownikowe definicje kolorów i wielu znanych widzącym desygnatów są dla tych ludzi pustym dźwiękiem. Ci, którzy utracili wzrok, ale pamiętają świat widzialny, opisują swe wizje na zasadzie znanych im analogii. Wnioski: Próby przekazania niewidomym od urodzenia wartości formalnych malarstwa skazane są na niepowodzenie. W malarstwie przedmiotowym zrozumiały i interesujący może być dla nich jedynie opis desygnatów i zdarzeń. Opis maksymalnie zwięzły, apelujący do emocji, nie przeciążający umysłu faktografią. Nie wiemy bowiem, na ile erudycja oprowadzanych odbiega od przeciętnej, co będzie dla nich zrozumiałe, a co deprymujące. Uzmysłowiła mi to zaobserwowana migowa dyskusja głuchoniewidomych: - Ta głowa, którą ulepiłem jest w koronie, bo to królowa Jadwiga. - A to ona jeszcze żyje? - Nie, chyba umarła w czasie wojny Wiemy, iż niewidomi potrafią w dużym skupieniu, zręcznie budować zadziwiająco ciekawe kształty z bardzo podatnej gliny. Odbiegają one od poprawności akademickiej, ale nie poprawność jest celem, a ujawnianie odmienności wyobrażeń i doznań, jakich słowami wyartykułować nie mogą. Prezentacja niewidomym rzeźb jest jednak z natury pełniejsza niż próby przybliżenia wartości malarskich. By czynić to sprawnie, przeanalizujmy odmienność doznań wzrokowych i dotykowych. To, że widzimy, jest wynikiem procesu, w którym promienie światła odbite od przedmiotu trafiają do naszego oka jako zbiór kolorowych plamek, a umysł nasz, zgodnie z doświadczeniem interpretuje to jako obraz danego przedmiotu. Już zerknięcie trwające ułamek sekundy daje nam jakieś nikłe wyobrażenie spostrzeżonego. Ale by w pełni uzmysłowić sobie to, co widzimy, niezbędne jest skupianie uwagi na poszczególnych fragmentach, ruch gałek ocznych. Dopiero suma tych poszczególnych zauważeń tworzy w umyśle pełny obraz przedmiotu. Unieruchomione gałki oczne to brak stymulacji do pracy logicznie pracującej półkuli mózgu (nazywane potocznie gapieniem się). Osoba niewidząca obejmuje dotykiem zazwyczaj niewielką część badanej formy. Pierwsze zetknięcie opuszków palców z przedmiotem i zastygnięcie ich w bezruchu nie daje pełnego wyobrażenia kształtu. By zrozumieć go dobrze, niezbędne jest przesuwanie i przemieszczanie opuszków palców, czy całych dłoni po jego powierzchni. Oczywiście badając nieznane, można to robić w sposób chaotyczny, bądź metodycznie. Pracę umysłu osoby niewidomej, dążącej do wyobrażenia sobie wyglądu rzeczy, łatwiej będzie nam pojąć wyobrażając sobie eksperyment: osobie nie znającej utworu muzycznego odtwarzamy jego poszczególne, krótkie, poprzemieszczane w czasie fragmenty i ma za zadanie zapisać jego całość, w poprawnej kolejności Wiemy, że potrafią to na przykład nieliczni, genialni kompozytorzy. A każdy niewidomy badając przedmiot dotykiem, podobną gimnastykę umysłu wykonuje wielokrotnie i jest to jego normalny sposób egzystencji. Badanie metodyczne przedmiotów trójwymiarowych w pewnej mierze rekompensuje brak wzroku. Jednakże, gdy w ekspozycjach wystawienniczych mamy do czynienia z pewnymi działaniami postmodernistycznymi, sytuacja osoby usiłującej przybliżyć niewidzącym sens tych demonstracji może być poddana najcięższej próbie. Uzmysłowiło mi to nieoczekiwane spotkanie dwóch grup plenerowych w Orońsku: głuchoniewidomych i międzynarodowej grupy profesjonalnych rzeźbiarzy hepenerów, które opiszę pokrótce. Głuchoniewidomy Franek dał się poznać jako ktoś, na kim standardowe metody rzeźbienia i cudze dokonania żadnego wrażenia nie robią, wręcz budzą przekorę. Budując ceramiczny tors, Franek postawił pionowo kręgosłup, z wiotkiej gliny pół metra w górę i stabilizował to dobudowując żebra. Następnie do wnętrza poupychał jelita, serce, płuca, wątrobę i nerki, by z absolutną powagą uformować puste wewnątrz rurki i podłączyć je do tych organów. Wówczas obudował to zewnętrznym wyglądem torsu tak, że niżej położone organy przestawały być widoczne, a na nich budował te znajdujące się wyżej. 12

13 13 W osłupieniu pytali jedni drugich, co dalej? Czy on to wszystko zasklepi, uniewidoczni, czy pozostawi jakieś okienka dla wglądu? Odpowiedzi nikt oczywiście nie znał, a Franek, uprzednio dokładnie sprawdziwszy na sobie, instalował właśnie obojczyki, od nich opuścił w dół kości ramion, te zaopatrzył w stosowne mięśnie, ścięgna, żyły, zapamiętane już tylko jako idee, nie formy dosłowne, by wszystko to zaraz szczelnie obudować wyglądem zewnętrznym. Dalej szyja, dolna szczęka z uzębieniem, język, migdałki, górna szczęka, wargi, policzki, i znów wnętrze jamy ustnej, w końcu też uniewidocznione. Uszy jak dwie trąbki, podłączone do mózgu, oczodoły wypełnione gałkami, już tylko jako wyraz dysfunkcji, nie wyglądu organów. Następnie wykonał filigranowe, sterczące włoski rzęs na górnej i dolnej powiece, czoło, wewnątrz czaszki stosowną ilość szarych komórek i zasklepił, nie pozostawiając żadnej możliwości wglądu do wewnątrz. Franek kiedyś widział, chodził do szkoły i tę wiedzę musiał zamanifestować. Poczynania głuchoniewidomych z rosnącym zainteresowaniem śledziło międzynarodowe grono profesjonalistów. Zarówno sam proces tworzenia, jak i efekt końcowy rzeźba Franka o niezwykłym wyrazie i niezwykłej formie były sensacją. Proces twórczy, pozornie irracjonalny, niewątpliwie wywarł piętno na tym, co widzialne. Na zarzut, iż w końcu nie widać tego, co wewnątrz, odpowiedział: To wasz problem, ja nie widzę nawet tego, co na zewnątrz Następnie głuchoniewidomym zaprezentowano działania rzeźbiarskie międzynarodowej grupy profesjonalistów: Gloria prowadzi widzów do salki wystawowej w byłej kaplicy. Na ścianach dokumentacja fotograficzna z obnażoną do pasa, odciągającą sobie z piersi pokarm autorką. Tłumaczy, że wyjeżdżając zostawiła w Nowym Jorku trzymiesięczne dziecko. Pokarm przez dziesięć dni zlewała do trzymanego w lodówce naczynia. Przed kaplicą, uwiązana na łańcuchu, pasie się wypożyczona ze wsi krowa. Happening ma polegać na tym, by krowa wypiła to mleko z wazy. Ale już z daleka wącha podejrzliwie, nie pozwalając Glorii na zbytnie zbliżenie, w końcu pędem ucieka na całą długość łańcucha, odwrócona tyłem gniewnie skubie trawę zerkając na zdezorientowanych spode łba. Skonfundowana Amerykanka nie wie co począć, widzowie z zażenowaniem odwracają wzrok, i tylko głuchoniewidomi z wyciągniętymi przed siebie rękami dalej szukają tej jej rzeźby Wieczorem ognisko pożegnalne, głuchoniewidomi z opiekunami i profesjonaliści, ostatnie rozmowy, nostalgia. Gdy ogień dogasa, Gloria prosi o pomoc tłumaczkę migową znającą angielski. Wyciąga na środek Franka, mówi, że jest amerykańską rzeźbiarką, dużo podróżowała po świecie, dużo widziała, ale to, co on zrobił przebija wszystko. I wzruszona, podpatrzonym staropolskim gestem z szacunkiem całuje go w rękę To dobrze, że Gloria konfrontując swe pomysły z bezstronną reakcją życzliwie usposobionych głuchoniewidomych, potrafi się jeszcze zmitygować. Gorzej, gdy tzw. animatorzy zjawisk artystycznych lansują z uporem epigonów dadaizmu jako awangardę (ze stuletnim stażem). Niemożność przekazania sensu podobnych zjawisk osobom głuchoniewidomym, a wrażliwym i inteligentnym, sugeruje, iż edukacja plastyczna nie powinna polegać na wpajaniu nawyków myślenia cytatami z jedynie słusznej, postnowoczesnej doktryny. W ocenie zjawisk ufajmy bardziej intuicji, nie wątpliwego autoramentu erudycji, która będąc apoteozą chaosu i destrukcji doprowadziła stopniowo do zaniku podstawowych umiejętności w sztuce. Wyzywające ekstrawagancje pozbawionych talentu, wyobraźni i poczucia przyzwoitości egocentryków, natrętnie eksponowane w mediach jako dzieła sztuki, przyczyniły się do zaniku wrażliwości estetycznej, a w ślad za tym etyki również. Stały się też z czasem normą w życiu politycznym. A skutki społecznego przyzwolenia odczuwamy już wszyscy, nader dotkliwe. Paradoks Oskara Wilde, iż rzeczywistość naśladuje sztukę, czy prowokatorskie stwierdzenie Witkacego sztuka wyprzedza rzeczywistość, okazały się wizjonerskim ostrzeżeniem przed działaniami niewinnymi z pozoru, a brzemiennymi w skutki nieprzewidywalne i niezamierzone.

14 Robert Gdela Polski Związek Głuchych Biała Podlaska Osoby z uszkodzeniami słuchu w Muzeum Wykład będzie dotyczył następujących zagadnień: 1. Prace nad ustawą o języku migowym. 2. Język migowy. 3. Likwidacja barier w komunikowaniu się w muzeach technologiczne rozwiązania. a) Indywidualne aparaty słuchowe i implanty ślimakowe. b) Pomoce techniczne stosowane w edukacji niesłyszących. c) Urządzenia techniczne stosowane w miejscach publicznych. d) Urządzenia techniczne osobistego użytku. prof. Gavin J. Fairbairn Uniwerytet w Leeds Janusz Padziński Pracownia Plastyczna, DPS w Lublinie Sztuka jedna, odmian wiele Integracyjny warsztat plastyczny Alfabet obrazu adresat: pracownicy działów edukacyjnych oraz osoby obsługujące gości w muzeum cel główny: integracja uczestników warsztatów z zastosowaniem metod interaktywnych cele szczegółowe: przekazanie wiedzy na temat psychologicznej i społecznej funkcji sztuki przekazanie wiedzy na temat znaczenia pojęć: archetyp, symbol, znak, analiza formalna i ikonograficzna zdobycie umiejętności analizowania i opisywania własnej pracy plastycznej oraz prac plastycznych osób niepełnosprawnych intelektualnie integracja poprzez sztukę zmiana postaw wobec niepełnosprawności na otwarte i twórcze przekazanie wiedzy na temat społecznej i terapeutycznej funkcji sztuki prowadzący: Janusz Padziński, instruktor plastyk Opis warsztatu: czas trwania: 120 minut, przebieg zajęć: Część pierwsza 1. Omówienie tematu i przebiegu warsztatów. 2. Wykonanie prac plastycznych: praca początkowo przebiega w parach, uczestnicy kładą się na kartonach i obrysowują nawzajem swoje ciała, następnie każdy wraca do obrysu swojej postaci i wypełnia kontur dowolnymi formami przy użyciu przyborów plastycznych. Część druga 1. Teoretyczne wprowadzenie do problemu analizy pracy plastycznej: zapoznanie uczestników warsztatów z podstawową terminologią, omówienie praktycznego zastosowania analizy prac plastycznych. Uczestnicy warsztatów otrzymują materiały pomocnicze do interpretacji pracy zawierające informacje na temat pojęć symbolu i znaku oraz symboliki barw i kształtów. 2. Interpretacja poszczególnych prac na forum warsztatu próba stworzenia portretu psychologicznego autora pracy. 3. Dyskusja oraz omówienie prac w korelacji do twórczości osób niepełnosprawnych intelektualnie. 4. Zakończenie wnioski. Materiały dydaktyczne: 1. Warsztat plastyczny: przybory i materiały plastyczne. 2. Teksty opracowane przez prowadzącego: Symbolika kolorów, Symbolika kształtów. 14

15 WARSZTAT PLASTYCZNY ALFABET OBRAZU SYMBOLIKA KOLORÓW 15 Kolor w pracach plastycznych podkreśla i uzupełnia sferę ikonografii (treści). Przekazuje emocje, myśli, a nawet doznania fizyczne. Znaczenia jednych kolorów mogą być oczywiste i łatwe do zrozumienia, inne mogą wymagać analizy symboliki koloru w szerokim odniesieniu do kultury lub w wąskim do biografii artysty. Niekiedy te same barwy mają wiele warstw znaczeniowych i znaczą coś innego dla różnych ludzi i różnych kultur (np. kolor biały w kulturze europejskiej jest symbolem niewinności, w kulturze Indii symbolizuje żałobę). W czytaniu kolorów ważne jest również ich wzajemne ułożenie. Porównanie naszej osobistej listy kolorystycznych skojarzeń z ich tradycyjnymi odniesieniami jest doskonałą okazją do uważniejszego przyjrzenia się możliwym znaczeniom własnych kolorystycznych preferencji i analizy własnych prac plastycznych. Choć znaczenia kolorów w różnych kulturach i okresach historycznych mogą się różnić, występuje jednak wiele podobieństw wynikających z doświadczenia setek pokoleń naszych przodków. Weźmy na przykład kolor żółty. Od zarania dziejów słońce dawało światło, ciepło i pobudzało do wzrostu. Stąd dla ludów całego świata kolor żółty symbolizuje światło, ciepło i oświecenie. Oczywiście jest to jego znaczenie pierwotne i podstawowe, a nie jedynie słuszne, poza wyżej wymienionymi żółty może symbolizować wiele innych rzeczy. BIAŁY Poprzez skojarzenie ze światłem, śniegiem, kolorem kości i mleka, biel symbolizuje między innymi duchowość czystość, dziewiczość, a także chłód, śmierć i spokój. Ponieważ biel oznacza światło, jest też kojarzona ze sferą sacrum (Jezus mówi: Ja jestem światłością świata, kto idzie za mną nie będzie chodził w ciemności, w buddyzmie znajdujemy z kolei słowa: Twoja wiadomość jest nieoddzielna od Wielkiego Ciała promienistości, (...) jest Niezmiennym Światłem. Sakralny charakter światła sprawia że kolor biały nabiera charakteru nadprzyrodzonego i występuje jako symbol tego co niematerialne, co pochodzi z innego świata. Stąd w bajkach i mitach biel pojawia się często jako kolor istot wyjątkowych np. mityczny biały jednorożec czy biały królik w Alicji w krainie czarów. Analogiczna symbolikę bieli znajdziemy z kulturze Indian Czirokezów biel jest kolorem kierunku północnego Nauk Północy, które wiążą się z uspokojeniem umysłu i zrozumienie prawdziwej natury rzeczywistości. CZARNY Czerń jest kolorem ciemności, śmierci, chaosu, nieświadomości i tajemnicy. Jej pierwotne znaczenie wynika ze skojarzenia z brakiem światła, które zawsze oznaczało zagrożenie oraz z ziemią, która rodzi ale też pochłania życie. W mitologicznych opowieściach o stworzeniu ciemność jest obrazem pierwotnego chaosu z którego wyłonił się porządek świata. Ponieważ czerń jest kojarzona z pierwotnym początkiem symbolizuje też często niewyczerpane źródło tajemniczej, boskiej pierwotnej siły. Kontakt z tym źródłem symbolizowany jest często w mitach i baśniach przez czarne uskrzydlone zwierzęta np. ptaki gołębie i łabędzie. Czerń kojarzy się z tym czego nie można zobaczyć, co jest poza zasięgiem świadomości dlatego jest jej trafnym przedstawieniem. Kojarzy się też z ostateczna tajemnicą, ciemnością śmierci. Dlatego występuje w rytualnych praktykach związanych z misterium umierania. Liturgiczny kolor na Wielki Piątek, dzień najgłębszej żałoby w świecie chrześcijańskim, to czerń. W średniowiecznym chrześcijaństwie czerń była też symbolem wyrzeczenia i pokuty. W mitologii czerń jest też kolorem boga Saturna, który symbolizował nieuchronny upływ czasu. Generalnie w symbolice kultur europejskich czerń sygnalizuje uczucie smutku, straty, depresji i żałoby przysłowiowy czarny nastrój. Ale ma też aspekt pozytywny gdy wyraża kontakt z pierwotna siłą dającą życie, kreatywność nieświadomości, ponętę nieznanego.

16 SZARY Szary to kolor neutralny, w przyrodzie związany z kamieniem, popiołem i mgłą. Szary jest kolorem wielkopostnym, tradycyjnie łączonym z pokutą, jak w biblijnej praktyce obsypywania się popiołem w celu zmazania win. Poprzez związek z popiołem szary symbolizuje tez depresję, inercje i zobojętnienie. Z kolei poprzez skojarzenie z siwizną włosów sygnalizuje mądrość i równowagę umysłu (stary człowiek nie jest już targany emocjami wieku młodzieńczego itp.) dlatego często wykorzystywany jest w wystroju biur poprzez wywoływanie podświadomego skojarzenia z kompetencją i zrównoważeniem. Ponieważ szary stanowi połączenie ostrego przeciwieństwa czerni i bieli jest tez symbolem równowagi przeciwieństw. Często jednak zabarwionej negatywnie gdyż jako kolor neutralny nie niesie emocji wyraża więc stan ich stłumienia, depresję i inercję. CZERWONY Czerwony jest kolorem sił witalnych, pobudzonej energii, transformacji, emocji a także walki, agresji, zagrożenia. Badania wykazały że elektryczną reakcją mózgu na czerwony jest pobudzenie. Siła czerwieni w dużym stopniu wynika z faktu iż jest to kolor krwi i ognia. Historia tego koloru sięga zamierzchłych czasów. Jako element rytuałów ofiarnych i uzdrowicielskich występuje co najmniej od 30 tys. lat. Neolityczne kopce wskazują że ochra była stosowana w przygotowaniach do pochówku. Poprzez skojarzenie z krwią ofiarną czerwień symbolizuje w wielu kulturach rytualne akty uznania swojej grzeszności oraz akty pokuty i ofiary. W Starym Testamencie czytamy: Choć wasze grzechy będą czerwone jak szkarłat, jak śnieg zbieleją. Jako znak życia czerwień próbowano stosować w leczeniu chorób medyk angielskiego króla Edwarda II, próbując zapobiec wietrznej ospie zalecił, by wszystko, co znajduje się w pokoju jego pacjenta, miało kolor czerwony. W pozytywnym aspekcie czerwień symbolizuje więc energię niezbędna do życia biologicznego, zdrowie i siłę. Poprzez skojarzenie z ogniem często symbolizuje wewnętrzna transformację, ogień duchowej przemiany wypalający atawistyczne popędy. Znaczenie negatywne czerwieni wypływa także ze skojarzeń z krwią (ranami i cierpieniem ciała) i ogniem (siłą zniszczenia). Dlatego w pracach plastycznych czerwony może wyrażać zarówno energię życia jak i spalające, destrukcyjne emocje, zarówno temperament jak i gniew. Jeśli w danym rysunku kolor czerwony nie pojawia się wcale lub jest słabo zaznaczony może to oznaczać brak stanowczości i pewności siebie. ŻÓŁTY Żółty jest kolorem słońca, symbolizuje ciepło i życiodajną siłę. Poprzez skojarzenie ze światłem jest symbolem zdolności widzenia (także jasnowidzenia, intuicji) i rozumienia, oświecenia. Kolor ten oznacza ludzką świadomości i jej zdolności do rozwoju. Oddawanie czci słońcu było jedną z najwcześniejszych form kultu na świecie zaś kolor żółty stał się atrybutem bóstw solarnych, takich jak grecki Apollo, egipski Ra czy bogowie słońca Inków i Azteków. Bogowie ci symbolizują z kolei tworzenie, moc, odwagę, stąd żółty stał się też symbolem bohatera i zwycięzcy. Preferowanie koloru żółtego oznacza że człowiek ma tendencje przeć naprzód, poszukując tego co nowe i rozwijające się. POMARAŃCZOWY Pomarańczowy sugeruje energie oddalona o jeden stopień od pierwotnego źródła czerwień złagodzoną poprzez żółty jak ogień płonący tylko w wyznaczonych mu granicach, jak pierwotny instynkt (czerwień) złagodzony przez zrozumienie (żółty). Goethe pisze, iż niesie on wrażenie ciepła i zadowolenia, ponieważ jest barwą intensywniejszego płomienia ognia i łagodniejszych promieni zachodzącego słońca. Pomarańczowy sugeruje pozytywna energie bez agresji, dumę i ambicję ale w zdrowych granicach asertywności. RÓŻOWY 16

17 Różowy jest kolorem ciała, szczególnie kojarzonym z kolorem ciała zdrowego niemowlęcia przez co symbolizuje dziecko, zdrowie i niewinność ciała, także emocje (zaróżowione policzki). Ludzie identyfikują różowe cielesne barwy ze szczególnie czułymi, wrażliwymi miejscami ciała, np. ustami, stad różowy oznacza tez wrażliwość i delikatność. Z tych powodów różowy uważany jest za kolor tradycyjnie kobiecy. NIEBIESKI Kolor niebieski niesie obraz czystego nieba i wody. Sugeruje ciszę, pogodę ducha i spokój. Badania wykazały że elektryczną reakcją mózgu na niebieski jest relaksacja. Niebieski jest atrybutem Jowisza, rzymskiego boga niebios. W tybetańskich mandalach symbolizuje stan w którym przekroczony zostaje wir namiętności i pozostaje jedynie czysty, niewzruszony blask świadomości. Poprzez odniesienie do nieba i wody niebieski symbolizuje głębię i wysokość, bezmiar, wolność nieskończonej przestrzeni. Jego kontemplacyjne, uspokajające oddziaływanie niesie zaś skojarzenie ze spokojem umysłu stąd niebieski symbolizuje też myślenie i medytację. Niebieski wiąże się także z takimi uczuciami jak współczucie, cierpliwość i bezwarunkowa miłość. Św. Hildegarda opisywała niebieski kolor w swoich wizjach jako esencję matczynego współczucia, zaś w sztuce liturgicznej Maryja zwyczajowo występuje ubrana w odcienie niebieskiego. Poprzez związek z wodą niebieski sugeruje też inne znaczenie. Woda poi i oczyszcza. Jest żywiołem którym dokonuje się rytuału chrztu uświęcenia i dedykowania życia danej osoby Bogu. Stąd powiązanie niebieskiego z trwałymi wartościami, wiernością i moralnością. Ale głęboka woda to także zagrożenie życia dlatego ciemnoniebieski może być też symbolem budzących grozę aspektów przyrody oraz niepokojącej nieświadomości (snów, wizji) zaciemniającej trzeźwy ogląd świata, zatapiającej ego. ZIELONY Zieleń to kolor obfitości przyrody, przypomina o cyklicznej odnowie świata tchnącej świeżością i radością. Symbolizuje młodość, odnowione życie, wzrastanie, pokarm. W mitach i baśniach zielony jest kolorem elfów, nimf i feerii istot będących pozostałościami dawnych kultów Matki-Ziemi. Reprezentują kapryśna, psotną moc natury, która nie słucha niczyich rozkazów. Zielona jest też woda z której wyłoniła się bogini piękności, Afrodyta. Zieleń symbolizuje tez opiekuńczą moc natury-karmicielki. Zieleń na swój ulubiony wybierają często osoby altruistyczne, zaangażowane w niesienie pomocy innym. Ale zielony ma tez negatywne aspekty poprzez skojarzenie z zielonym trującym jadem węży. Również to co zepsute, nieświeże pokrywa się zielonkawą pleśnią a w ludowym określeniu człowiek zielenieje z zazdrości. (wybór na podstawie: S. Fincher: Kreatywna mandala, W. Kopaliński: Słownik symboli ) 17

18 WARSZTAT PLASTYCZNY ALFABET OBRAZU SYMBOLIKA KSZTAŁTÓW BŁYSKAWICA Napawająca lękiem, mogąca wzniecić pożar i przynieść śmierć, rażąca z nieba była od wieków atrybutem bogów i znakiem ich gniewu. Stała się z czasem symbolem aktywizujących sił duchowego królestwa, wpływających na ziemię i ludzi. Zgodnie z mitologią perską niebiański Ojciec Niebo strzałami błyskawicy zapłodnił Matkę Kamień, która wydała na świat zbawiciela, Mitrę. Chińczycy z kolei wierzyli, że przez błyskawicę poczęty został w łonie królewskiej konkubiny wielki Żółty Cesarz. Rozbłysk błyskawicy jest też symbolem nagłego wglądu i błysku intuicji. Może oznaczać rozpoczęcie nowego cyklu, etapu życia, tak wiosenne burze zaznaczają początek nowej pory roku. Błyskawica w rysunkach często symbolizuje zaktywizowanie się dotąd uśpionych energii psychicznych, ożywienie i transformację, wyzwolenie się z depresji, budzenie sił intuicji. DRZEWO Symbolika drzewa jest niezmiernie bogata. Niektóre z jego znaczeń to: wzrost w sensie fizycznym i duchowym, obfite i samoodradzające się życie, aspekt matczyny (schronienie, cień, pokarm), zakorzenienie w świecie, oś świata. W wielu kulturach drzewa uznawane były za święte lub za wyrocznie. Zigguraty (świątynie) w Mezopotamii wieńczono rosnącym drzewem w hołdzie Inannie bogini wszelkiego pokarmu. W świętych zagajnikach czcili swych bogów celtyccy druidzi starożytna kasta kapłańska. Oni też stworzyli szczególną charakterystykę psychologiczną, przypisując typowe profile charakterologiczne do różnych gatunków drzew. Współczesna psychologia także sięga do rysunku drzewa, jako symbolicznego obrazu struktur i funkcji psychicznych. Wzrost drzewa wzwyż równoważony jest rozwojem korzeni, stąd drzewo jest doskonałym symbolem zrównoważonego psychicznego rozwoju świadomości (konary) i nieświadomości (korzenie). Czyni to z niego także symbol łączności między różnymi poziomami rzeczywistości. Ponieważ drzewo sięga od ziemi do nieba, symbolizuje to, co łączy materię z duchem, oś świata axis mundi pomost między duszą i Bogiem. Podobnie oś świata symbolizuje drabina, góra, schody i krzyż. Ciekawy symbol odwróconego drzewa znajdujemy w mistyce chrześcijańskiej i duchowości Wschodu. Jak drzewo jest symbolem duszy wzrastającego do Boga tak odwrócone drzewo jest w Indiach symbolem najwyższego Boga (Brahmana) zwracającego się ku stworzeniu, w mistyce chrześcijańskiej jest natomiast symbolem człowieka świętego. Drzewo bezlistne symbolizuje z kolei stan uśpienia, uschnięte, złamane depresję, życiowy dramat, brak sił życiowych. GWIAZDA Gwiazda światło w moku nieba prowadzące wędrowca symbolizuje przychylność i przewodnictwo niebios. To ona przywiodła mędrców do miejsca narodzin Jezusa, który też mówił o sobie Jam jest... gwiazda jasna poranna (Objawienie św. Jana 22:16). Persowie oddawali cześć Gwieździe Porannej, jako manifestacji Inanny, Królowej niebios. Wschodząca gwiazda utożsamiana jest z przyjściem kogoś na świat, spadająca mówi o czymś niebiańskim co zstępuje na ziemię. Gwiazdy są również związane z duszą. Według starożytnych Greków dusza nie przebywa w całości w ciele lecz jej część unosi się nad człowiekiem, jak gwiazda. Gwiazda duszy odpowiedzialna jest za inspirację, kreatywność i entuzjazm. Pięcioramienna gwiazda występuje też w egipskich hieroglifach, gdzie oznacza wznoszenie się ku górze, do punktu pochodzenia. Gwiazda jako centralny motyw rysunku może oznaczać poczucie własnej wartości, tożsamości i indywidualnej misji, gotowość dokonania czegoś wielkiego. 18

19 19 KROPLE/DESZCZ Deszcz jest w mitologii związany z życiem i płodnością. Chińczycy używali go w swej sztuce jako symbolu męskości. W mitologii greckiej Danae zaszła w ciążę, gdy Zeus nawiedził ją pod postacią złotego deszczu. Deszcz spada z nieba, pozbawiony jest zanieczyszczeń, jakie czasem niesie woda płynąca czy stojąca, dlatego w różnych kulturach oznaczał czystość i był wykorzystywany w rytuałach oczyszczania. Niestety rzeczywistość XX wieku wraz z deszczem występującym po eksplozji nuklearnej i kwaśnymi opadami przyniosła negatywne znaczenie tego obrazu, jako wrogiego życiu. Krople deszczu podobne są do ludzkich łez, których strugi mogą płynąć jak deszcz. Łzy mogą być wywołane smutkiem, rozczarowaniem lub radością. Mogą dawać wytchnienie od emocji zbyt intensywnej, by można ją powstrzymać. Jak deszcz oczyszczenia potrafią zmyć złość i przygotować miejsce na wybaczenie. KRZYŻ Zapewne najważniejszym znaczeniem krzyża jest spotkanie przeciwieństw. Zespolenie pionu z poziomem czyni z krzyża symbol połączenia tego co duchowe (pion) z materialnym światem zjawisk (poziom). Krzyż może też symbolizować wiele innych par przeciwieństw: ciemne-jasne, życie-śmierć. Psychologia głębi widzi w nim symbol równowagi przeciwieństw w obrębie osoby ludzkiej. Krzyż jest też ściśle związany z symbolem drzewa. W średniowiecznej sztuce chrześcijańskiej krzyż przedstawiany był jako żywe drzewo, niekiedy z kwiatami, owocami lub cierniami. Chrześcijański krzyż przyjmuje znaczenie Drzewa Życia, symbolizowane bowiem przez niego poświęcenie zapewnia człowiekowi życie wieczne. Krzyż znajdujemy w wielu tradycjach religijnych. W kultach Bogini Matki skrzyżowania dróg uznawano za miejsca święte, na rozstajach dedykowano bogini nowo narodzone dzieci, były to też miejsca w których składano rytualne ofiary. KWADRAT Kwadrat sprawia wrażenie stabilności i równowagi. Rzadko widzimy go w przyrodzie, jest on efektem pracy człowieka musi być dokładnie odmierzony. Być może dlatego występuje na Zachodzie jako symbol myśli racjonalnej, ludzkich osiągnięć i celowego postępowania. W egipskich hieroglifach kwadrat oznaczał osiągnięcia, a kwadratowa spirala konstruktywną, zmaterializowaną energię. Kwadrat symbolizuje też ziemię, materialność wcieloną w energię cztery strony świata, cztery żywioły. Chińczycy stosują czarny kwadrat jako symbol ziemi, w Indiach kwadrat oznacza lotos, w liturgii tybetańskich mandali stosowany jest dla oznaczenia pałacu lub przestrzeni sakralnej. Kwadratura koła figura, w której koło okrąża kwadrat, jest symbolem połączenia tego co ziemskie i niebiańskie (koło), wyraża syntezę przeciwieństw i duchową pełnię. KWIATY Rozkwitanie kwiatów oznacza ponowne nadejście wiosny. Stąd kwiat stał się symbolem tej pory roku, jak również przejściowej natury życia i piękna, a także wiecznego odnawiania się życia. W wielu religijnych tradycjach kwiaty symbolizują łono karmiące boskie dzieci Budda oraz bóstwa indyjskie są często przedstawiane w kwiatach lotosu. Ze względu na swój kształt zogniskowanie płatków wokół centrum kwiaty symbolizują też w wielu tradycjach mistycznych duszę centrum życia duchowego. MOTYL Motyl ze względu na cykl swojego życia jest symbolem przemiany i ulotności, delikatności. Na początku jest skromną gąsienicą, po czym zapada w sen jako poczwarka, by przebudzić się jako piękne stworzenie. W tradycji chrześcijańskiej te trzy stadia przyrównuje się do życia, śmierci i zmartwychwstania. Duchowe skojarzenia motyla odnoszą się też do innych tradycji, Grecy np. używali tego samego słowa psyche, dla określenia duszy oraz motyla. Wierzyli, że ludzkie dusze przemieniają się w motyle podczas poszukiwania nowej inkarnacji. W poezji europejskiej jako metafora duszy występuje często kuzynka motyla, ćma. W dążeniu ćmy do światła poeci widzieli metaforę tęsknoty duszy za Bogiem.

20 OKO Kojarzone ze zdolnością widzenia symbolizuje też zdolność widzenia nadprzyrodzonego (trzecie oko). Występuje jako znak wszechwidzącego Boga liczne odniesienia do Oka Bożego w Biblii. W tradycji egipskiej oko jest świętym atrybutem bogów Horusa, Totha i Ra, jednak pierwotnym wszechwidzącym okiem była bogini Maat. Jej imię pochodzi od czasownika widzieć. Obecność oczu w nietypowych miejscach na ciele jest tradycyjnym sposobem na przedstawienie jasnowidztwa. W mitologii spotykamy fantastyczne istoty, jak np. grecki półbóg Argus, wyobrażany z oczami na rękach, skrzydłach i torsie. Czasem oko nabiera znaczenia właśnie w powiązaniu z miejscem ciała umiejscowione na rękach oznaczać może np. jasnowidzące działanie. OKRĄG (KOŁO) Koło zamyka przestrzeń. To, co znajduje się wewnątrz okręgu, jest chronione, ograniczone. W niezliczonych tradycjach ludowych koło ma związek z czarami i ochroną przez złymi mocami magiczny krąg. Okrąg przywodzi na myśl kształt wioski z czasów matriarchatu, starożytne przestrzenie sakralne. Często reprezentuje słońce lub księżyc w pełni, występuje też w połączeniu z innymi przedmiotami lub postaciami. Ciekawym symbolem opartym na okręgu jest Uroboros zwinięty wąż połykający własny ogon. Symbolizuje on wieczność i samowystarczalność istnienia linia okręgu bez początku i końca. W odniesieniu to tej ostatniej cechy sam okrąg symbolizuje też Boga i obszar sacrum jako pełnię i to co nie ma początku ani końca (jedno z mistycznych określeń Boga porównuje Go do okręgu, którego środek jest wszędzie, a obwód nigdzie). Z kolei chińskim symbolem nieba jest dysk z pustym kołem pośrodku oznacza ono ścieżkę transcendencji. PAJĘCZYNA Pajęczyna jest archetypowym symbolem tkania. Legendy indiańskie mówią o kobiecie-pająku, która utkała wszechświat. Pająk zajmuje podobne miejsce w kulturze Indii, gdzie uważa się go za symbol Mayi tkaczki, która tworzy złudną rzeczywistość świata zmysłów. Pajęczyna symbolizuje też potrzebę tworzenia zorganizowanego świata, tworzenia cierpliwego i systematycznego. W zależności od kontekstu czy indywidualnych nastawień pajęczyna, na której siedzi pająk, może mieć negatywny wydźwięk, jednak pusta pajęczyna rzadko symbolizuje pułapkę czy zagrożenie. Odbieramy ją raczej pozytywnie, jako obraz harmonii i inteligencji natury. SPIRALA Wszechświat płynie spiralami. Kiedy wydmuchujemy dym, kaskady powietrza układają się od nas ruchem wirowym. Spirala symbolizuje uporządkowany ruch małych i wielkich (planety, galaktyki) elementów wszechświata. Jest to symbol sugerujący kolisty ruch do centrum lub od centrum, wzór uniwersalnej, kosmicznej energii. Spiralny porządek świata wyrażany był już w starożytnych płaskorzeźbach naskalnych znajdowanych na terenach Anglii, Irlandii czy Francji. Krążenie wokół i w stronę centrum jest związane z przestrzenią sacrum krążeniem wokół Boga i stosowane w wielu rytuałach religijnych. Pielgrzymi japońscy wspinają się wokół świętej góry Fudżi, muzułmanie okrążają świętość świętości w Mekce, na posadzkach gotyckich katedr przedstawiane były spiralne labirynty. Kształt spirali przywodzi na myśl zwiniętego węża, który w kulturze Indii jest symbolem energii życiowej Kundalini. Spirale mogę kierować się w lewą lub prawą stronę. Te posuwające się zgodnie z ruchem wskazówek zegara symbolizują rozwój, podążanie ku świadomości. Skierowane przeciwnie inwolucję ku nieświadomości. TĘCZA Od najdawniejszych czasów jest symbolem szczególnego związku między bogami a człowiekiem oraz przychylności niebios. Grecy nazywali boginię tęczy imieniem Iris. Była ona wysłanniczką bogów, zapewniającą kontakt między nimi a śmiertelnikami. W biblijnej opowieści o Noem i jego Arce tęcza pojawia się jako znak Bożego przyrzeczenia, obietnica, że nie będzie już więcej potopów. 20