Formy adresatywne w języku polskim i angielskim a nauczanie języka polskiego jako obcego

Transkrypt

1 Uniwersytet Łódzki Wydział Filologiczny Łukasz Frontczak Formy adresatywne w języku polskim i angielskim a nauczanie języka polskiego jako obcego Wstęp Celem niniejszej pracy jest przedstawienie różnic pomiędzy formami adresatywnymi używanymi w językach polskim i angielskim w kontekście problematyki nauczania języka polskiego dla studentów anglojęzycznych. Składa się ona z trzech części: pierwsza z nich jest poświęcona zagadnieniom kultury i grzeczności językowej, które wywierają wpływ na stosowanie w danym kręgu kulturowym określonych form adresatywnych. W części drugiej porównane zostaną polskie i angielskie deiksy celem wskazania różnic w obu językach. Natomiast w części trzeciej zostaną wskazane potencjalne problemy studentów anglojęzycznych w trakcie nauki polskich form adresatywnych. 1. Kultura i grzeczność językowa a formy adresatywne Sposoby używania form adresatywnych są ściśle związane z kulturą społeczności posługującej się danym językiem oraz wynikającej z niej grzeczności językowej. Kultura i tradycja definiują zasady współżycia społeczności wpływając na język, który w zależności od cech danej kultury przyjmuje różne formy wyrażania konkretnych informacji. Takie różnice można dostrzec w sposobach wzajemnego zwracania się do siebie członków społeczności. Wynikają one z unikalnych dla danego kręgu kulturowego cech, które mogą uczynić (w zakresie grzeczności językowej) dwa języki zupełnie od siebie odmiennymi. 1.1 Dystans władzy Jedną z teorii pomagających objaśnić różnice kulturowe w stosowaniu form adresatywnych jest teoria wymiarów kultury Hofstedego (2000. s. 384), który w swoich badaniach socjologicznych wyróżnił zestaw następujących pięciu wymiarów kultur narodowych:

2 dystans władzy, kolektywizm i indywidualizm, kobiecość i męskość, unikanie niepewności, orientacja długoterminowa, W rozważaniach nad różnicami w stosowaniu form adresatywnych kluczowym wymiarem jest dystans władzy, który silnie wpływa na grzeczność językową danej społeczności, a w konsekwencji form adresatywnych, których używają w komunikacji. Jak wskazuje Zięba, dystans władzy określa relacje między osobami o różnym statusie, pozycji czy stanowisku (2010, s. 170). W kulturach cechujących się małym dystansem władzy komunikacja pomiędzy członkami społeczności jest otwarta i bezpośrednia, a rozmówcy mają skłonność do traktowania siebie nawzajem jako równych sobie. Natomiast w kulturach opartych na dużym dystansie władzy komunikacja przebiega mniej otwarcie. Takie społeczności są zwykle wysoce zhierarchizowane, a więc rozmówcy muszą stosować określone formy grzecznościowe w zależności od tego czy ich partnerzy stoją wyżej czy niżej w hierarchii społecznej. 1.2 Sposoby wyrażania dystansu Biel (2007) wyróżnia inne dwa rodzaje dystansu: społeczny i psychologiczny. Dystans społeczny odnosi się do różnic w randze, klasie społecznej lub statusie uczestników aktu komunikacyjnego (ibid., s. 514). Natomiast dystans psychologiczny mierzy stopień bliskości, zażyłości lub znajomości (ibid., s. 514) pomiędzy rozmówcami. Podobnie jak dystans władzy, dystans społeczny i psychologiczny wpływają na sposób w jaki członkowie danej społeczności komunikują się ze sobą. Dystans może być więc komunikowany w sposób werbalny i niewerbalny. Na podstawie tych komunikatów rozmówca ocenia czy jego partner jest osobą usytuowaną wyżej czy niżej w hierarchii oraz czy występuje pomiędzy nimi bliskość. Wszystkie te informacje są zakodowane w sygnałach niewerbalnych, takich jak mimika i gestykulacja, oraz w sygnałach werbalnych opartych na środkach gramatycznych. Bezpośrednim środkiem gramatycznym służącym do komunikowaniu dystansu jest deiksa osoby (formy adresatywne). Poprzez zastosowanie odpowiednich zaimków rozmówcy określają i rozpoznają dystans pomiędzy nimi, ustanawiając ramy swoich wzajemnych relacji i rozmowy. Jeżeli dystans pomiędzy nimi jest niski, stosują komunikację otwartą i bezpośrednią opartą na strukturach per ty. Natomiast w sytuacji wysokiego dystansu używają innych zwrotów

3 sygnalizujących brak bliskości lub różnicę w stopniu hierarchii mogą ku temu służyć np. nazwy stanowisk, ranga wojskowa oraz inne tytuły, które przysługują rozmówcom. 2. Porównanie polskich i angielskich form adresatywnych Pomimo iż kultura polska i angielska posiadają wiele podobieństw wynikających ze wspólnej przynależności do europejskiego kręgu kulturowego istnieje pomiędzy nimi wiele różnic, w tym różnic socjolingwistycznych. Pomiędzy obiema kulturami istnieje różnica w wysokości dystansu pomiędzy członkami społeczności, która jest szczególnie widoczna w stosowanych w języku polskim i angielskim deiksach osobowych (ibid., s. 515). Ich porównanie wskazuje zakres tej różnicy oraz konsekwencje komunikacyjne. 2.1 Polskie deiksy w relacjach interpersonalnych W szczegółowym opisie polskich form adresatywnych, Marcjanik (2008) zwraca uwagę na ich dwojaki charakter. Zasadniczo relacje Polaków oparte są na dwóch zaimkach: ty i pan(i). Zwroty per ty używane są w sytuacjach symetrycznych, gdy rozmówcy są ze sobą na tyle blisko, aby rozmawiać swobodnie o sprawach prywatnych. Mogą to być rodzina lub przyjaciele. Choć w przypadku dalszej rodziny mogą też występować relacje oparte o zwroty per pan(i). Bywa jednak, że per ty zwracają się również do siebie ludzie nie pozostający w bliskich relacjach. Dotyczy to m.in. dzieci, młodzieży oraz młodych dorosłych we wzajemnych relacjach opartych na pokoleniowej solidarności. Polacy używają tej formy również względem Boga i innych postaci religijnych (zwłaszcza w modlitwie), zwierząt oraz przedmiotów martwych. Sytuacje, gdy rozmówcy zaczynają się zwracać do siebie na ty, powodują również określone zdarzenia, np. sytuacje erotyczne, stany silnego wzburzenia emocjonalnego (np. okrzyki w względem złodzieja), poznawanie przyjaciół, kolegów ze szkoły lub w sytuacji gdy jest się wprowadzanym do zamkniętego środowiska (np. klubu gier towarzyskich). Występują również sytuacje asymetryczne, w których jeden z rozmówców zwraca się do drugiego na ty, podczas gdy drugi zwraca się względem pierwszego na pan(i). Relacje takie dotyczą osób pomiędzy którymi istnieje różnica w hierarchii społecznej/zawodowej. Osoba będąca wyżej w hierarchii może swobodnie zwracać się do osoby stojącej niżej w hierarchii per ty (np. relacja nauczyciel uczeń). Natomiast zwroty per pan(i) są najczęściej używane w sytuacjach asymetrycznych, gdy rozmówcy zajmują różne miejsca w hierarchii (np. szef pracownik). Występują też sytuacje symetryczne, gdy dwoje rozmówców różni się rangą pragmatyczną (np. sprzedawca - klient). Rozmowy te cechują się brakiem tematów prywatnych, zwiększając dystans między rozmówcami.

4 Zwroty na pan(i) łączą się również z innymi wyrazami. Popularnym zwrotem w języku polskim jest proszę pana/pani. Inne wyrazy, które łączą się z tą formą adresatywną to tytulatura profesjonalna i funkcyjna (panie profesorze, pani kierownik), nazwiska (Pan Kowalski, Pani Nowak) oraz rzadziej imiona (Panie Michale, Pani Basiu). 2.2 Angielskie deiksy w relacjach interpersonalnych W języku angielskim nie występuje taka dwoistość jak w języku polskim. Według Biel (2007, s. 517) zaimek osobowy w drugiej osobie you nie jest równoznaczny z polskim zaimkiem w drugiej osobie liczby pojedynczej ty. Jest to spowodowane neutralnością zaimka you, który może odnosić się do dowolnej osoby, niezależnie od jej hierarchii i dystansu względem rozmówcy. Wynika to bezpośrednio z kultury brytyjskiej czy też amerykańskiej, które cechują się niższym niż w kulturze polskiej dystansem władzy. Społeczności anglojęzyczne pozostają znacznie mniej zhierarchizowane i bardziej otwarte, co ma swoje odbicie w sferze socjolingwistycznej. Formy adresatywne języka angielskiego nie wskazują same w sobie dystansu pomiędzy rozmówcami. W języku angielskim istnieją jednak wyrażenia, które pozostając w drugiej osobie przyjmują podobne znaczenie do polskich wyrażeń typu na pan(i). Są to m.in. Mr., Mrs., Miss (pan, pani, panna), a także tytulatura profesjonalna i funkcyjna. Jednakże pod względem gramatycznym są tożsame z you, co oznacza iż Mr. Smith jest you, podczas gdy Pan Kowalski nie może przyjąć w języku polskim drugiej osoby liczby pojedynczej ty. 3. Potencjalne problemy studentów anglojęzycznych w trakcie nauki polskich form adresatywnych Powyżej przytoczone różnice mogą sprawiać anglojęzycznym studentom sporo problemów w nauce języka polskiego. Najistotniejszym problemem są różnice socjolingwistyczne wynikające z większego niż wśród narodów anglojęzycznych dystansu władzy. Implikuje to ostrożniejszy dobór form adresatywnych w zależności od tego z kim i w jakiej sytuacji się rozmawia. Studenci więc muszą zrozumieć różnice kulturalne i ich następstwa językowe, tak aby uniknąć w przyszłości niezręcznych sytuacji wynikających z użycia nieprawidłowej formy adresatywnej. Należałoby więc, nauczając języka polskiego studentów anglojęzycznych, stosować od jak najwcześniejszego etapu kursu poprawne formy adresatywne, choćby poprzez wymaganie od studentów zwracania się do lektora proszę pana/pani (lub panie doktorze/profesorze jeśli wykładowca posiada tytuł naukowy). W ten sposób studenci szybciej oswoją się z obcymi im

5 formami adresatywnymi. Zwlekanie z wprowadzeniem form adresatywnych w toku kursu może wywołać niepotrzebne zamieszanie i dezorientację wśród studentów, którzy mogą uznać polskie formy adresatywne za zbędne. Warto również poświęcić osobne zajęcia zagadnieniu form adresatywnych, aby móc w pełni wytłumaczyć studentom w jakich sytuacjach i wobec kogo powinni używać konkretnych form. Jak zostało wskazane w punkcie 2.1 istnieje wiele zasad dotyczących sposobu zwracania się do innych osób w polskiej kulturze. Bez wytłumaczenia tych zasad oraz ich nauki w postaci ćwiczeń dedykowanych temu zagadnieniu, studenci anglojęzyczni mogą być przytłoczeni mnogością obowiązujących zasad, biorąc pod uwagę charakter ich własnych form adresatywnych, który jest znacznie mniej skomplikowany. Polskie formy adresatywne powinny być również ćwiczone w toku całego kursu, poprzez wplecenie ich w ćwiczenia i zadania z zakresu innych zagadnień gramatycznych. Wnioski Kultura i tradycja silnie wpływają na grzeczność językową, sprawiając iż w zależności od dystansu panującego w danej społeczności mogą funkcjonować w danym języku określone formy adresatywne. Różnica ta jest widoczna pomiędzy językami angielskim i polskim. W kulturze angielskiej (lub amerykańskiej) niski dystans władzy sprawia, iż formy adresatywne są bardziej bezpośrednie niż w języku polskim. Różnice te mogą stanowić problem dla studentów anglojęzycznych uczących się języka polskiego, którzy przywykli do niskiego dystansu społecznego w rozmowach z innymi ludźmi. Nauczając takich studentów języka polskiego należy więc przykładać dostateczną wagę do ćwiczenia polskich form adresatywnych, których przyswojenie może być dla osób anglojęzycznych dość trudne. Bibliografia Biel Łucja. Językowy obraz relacji interpersonalnych: różnice w wyrażaniu dystansu psychologicznego i społecznego w języku angielskim i polskim. W: Językowy obraz świata w oryginale i przekładzie. Pod. red. Anny Szczęsny i Krzysztofa Hejwowskiego. Siedlce: Instytut Lingwistyki Stosowanej, Uniwersytet Warszawski, 2007, s Hofstede Geert. Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, tłum. Małgorzata Durska, Warszawa, wyd. I 2000 (wyd. II zm. 2007), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, ISBN Marcjanik Małgorzata. Grzeczność w komunikacji językowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2008, ISBN Zięba Anna. Wymiar kultury a grzeczność w języku. Investigationes Linguisticae 2010, Volume XXII, s