MIĘDZYNARODOWY ARBITRAŻ HANDLOWY W POLSCE

Transkrypt

1 MIĘDZYNARODOWY ARBITRAŻ HANDLOWY W POLSCE STATUS PRAWNY ARBITRAŻU I ARBITRÓW Andrzej W. Wiśniewski Warszawa 2011

2 Mojej Żonie

3

4 Spis treści Spis treści Wykaz skrótów / 19 Wprowadzenie / 25 Rozdział I Pojęcie i podstawowe zagadnienia arbitrażu / Pojęcie arbitrażu i rozwój jego prawnej regulacji / Teoretyczne ujęcia instytucji arbitrażu / Teoria materialnoprawna (kontraktowa) / Teoria jurysdykcyjna / Teoria mieszana / Teoria autonomiczna / Teoria autonomiczna absolutna / Teoria autonomiczna relatywna (integralna) / Charakter prawny instytucji arbitrażu w świetle prawa polskiego / Aktualny stan doktryny i orzecznictwa / Definicja i teoretyczne ujęcie arbitrażu / Konstytucyjne podstawy arbitrażu i jego miejsce w systemie prawa / Analiza konstytucyjnych i systemowych aspektów arbitrażu na gruncie prawa polskiego / Rezygnacja z prawa do sądu jako podstawa kompetencji sądu polubownego / Arbitraż a konstytucyjne prawo jednostki do ochrony prawnej / Koncepcja realizacji prawa do ochrony prawnej w postępowaniu arbitrażowym / 62 7

5 Spis treści Koncepcja realizacji prawa do ochrony prawnej w trybie kontroli wyroku arbitrażowego przez sąd powszechny / Równoważność udzielanej w trybie arbitrażu ochrony prawnej / Konstytucyjne podstawy autonomii stron umowy o arbitraż / Arbitraż a wymiar sprawiedliwości / Prawo do sądu a arbitraż międzynarodowy / Teoretyczne ujęcie arbitrażu na gruncie prawa polskiego / Nieadekwatność teorii jurysdykcyjnej i mieszanej / Integralna teoria arbitrażu / Miejsce przepisów o arbitrażu w systemie prawnym / Teoria integralna a reforma polskiego prawa arbitrażowego / 83 Rozdział II Podstawowe problemy regulacji prawnej międzynarodowego arbitrażu handlowego / Znaczenie arbitrażu w sferze handlu międzynarodowego / Uwagi ogólne / Arbitraż i nova lex mercatoria / Pierwsze konwencje arbitrażowe / Arbitraż a regulacja konwencyjna / Protokół genewski z 1923 r. / Konwencja genewska z 1927 r. / Współczesny, zunifikowany i zharmonizowany reżim prawny międzynarodowego arbitrażu handlowego / Międzynarodowy arbitraż handlowy a konwencja nowojorska z 1958 r. / Historia i podstawowe zasady konwencji nowojorskiej / Zakres i treść regulacji konwencji nowojorskiej / Zastrzeżenia do konwencji nowojorskiej / Przyszłość modelu nowojorskiego / 102 8

6 Spis treści 3.2. Konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym / Ustawa wzorcowa UNCITRAL z 1985 r. i jej recepcja / Ewolucja i struktura krajowych przepisów o międzynarodowym arbitrażu / Niektóre ważniejsze jurysdykcje / Prawo polskie / Międzynarodowy arbitraż w dziedzinie ochrony inwestycji / Uwagi wstępne / Konwencja waszyngtońska / Dwustronne konwencje o popieraniu i ochronie inwestycji (BIT) / Reżim prawny arbitrażu inwestycyjnego a międzynarodowy arbitraż handlowy / Uwagi ogólne / Reżim konwencji waszyngtońskiej / Reżim prawny międzynarodowego arbitrażu handlowego w arbitrażu inwestycyjnym / Kontrowersje wokół arbitrażu inwestycyjnego / Arbitraż inwestycyjny a międzynarodowy arbitraż handlowy konkluzja / Pojęcie i szczególne problemy międzynarodowego arbitrażu handlowego / Arbitraż krajowy i zagraniczny / Znaczenie prawnej lokalizacji arbitrażu / Teoria procesowa i terytorialna / Pojęcie arbitrażu międzynarodowego / Tak zwany arbitraż zdelokalizowany / Pojęcie arbitrażu handlowego / Element handlowy w arbitrażu międzynarodowym / Znaczenie kryterium handlowego charakteru sporu na gruncie prawa polskiego / Podsumowanie: międzynarodowy arbitraż handlowy / Prawo właściwe w arbitrażu międzynarodowym: międzynarodowe prawo arbitrażowe / Normy kolizyjne w regulacji prawnej arbitrażu / Charakter prawny art k.p.c. / 164 9

7 Spis treści Struktura kolizyjnej regulacji arbitrażu w prawie polskim z uwzględnieniem wykładni art k.p.c. / Struktura regulacji przy rozumieniu art k.p.c. jako normy kolizyjnej / Postulowana struktura regulacji przy wyłączeniu kolizyjnej kwalifikacji art k.p.c. oraz z uwzględnieniem integralnej teorii arbitrażu / 171 Rozdział III Zdolność i zdatność arbitrażowa / Pojęcia zdolności i zdatności arbitrażowej oraz ich funkcja / Zdolność stron do zawarcia umowy o arbitraż / Zdolność arbitrażowa w międzynarodowym arbitrażu handlowym / Podstawy oceny zdolności arbitrażowej w prawie polskim / Zdatność arbitrażowa sporów w międzynarodowym arbitrażu handlowym / Pojęcie zdatności arbitrażowej / Prawo właściwe dla oceny zdatności arbitrażowej sporu / Regulacja zdatności arbitrażowej sporów w międzynarodowym arbitrażu handlowym / Zdatność arbitrażowa sporów w ujęciu porównawczym / Zakres zdatności arbitrażowej sporów / Niektóre szczegółowe wyłączenia / Regulacja zdatności arbitrażowej sporów w prawie polskim / Stan prawa przed reformą / Regulacja zdatności arbitrażowej sporów w części piątej k.p.c. na tle tendencji europejskich / Zdatność ugodowa jako przesłanka zdatności arbitrażowej / Zdatność ugodowa i zdatność arbitrażowa sporów o prawa majątkowe na tle porównawczym / Przesłanki zdatności ugodowej sporów o prawa majątkowe a ich zdatność arbitrażowa w prawie polskim / Krytyka kryterium zdatności ugodowej / Spory pozbawione zdatności ugodowej przegląd kryteriów dotyczących ugody sądowej / 202

8 Spis treści Spory pozbawione zdatności ugodowej przegląd kryteriów wynikających z prawnomaterialnej definicji ugody / Zagadnienia intertemporalne / Konkluzje / Arbitraż a osoby trzecie / Uwagi wstępne / Status osób trzecich w postępowaniu przed sądem powszechnym / Stosunek arbitrażu do osób trzecich potencjalne rozwiązania / Zdatność ugodowa i zdatność arbitrażowa sporów o prawa niemajątkowe / Inne przesłanki ograniczenia zdatności arbitrażowej sporów / Sprawa cywilna należąca do drogi sądowej / Spory z pogranicza prawa publicznego / Spory z zakresu prawa antymonopolowego / Przepisy szczególne / Przepisy przewidujące wyłączną właściwość określonego sądu lub organu albo jurysdykcję krajową / Skutki braku zdatności ugodowej (arbitrażowej) sporu / Konkluzje / 236 Rozdział IV Arbitraż w sporach korporacyjnych / Spory korporacyjne i ich rozstrzyganie przez arbitraż / Pojęcie sporów korporacyjnych / Kluczowe problemy arbitrażu korporacyjnego / Regulacja i praktyka arbitrażu korporacyjnego w ujęciu porównawczym / Anglia i USA / Francja / Szwajcaria / Niemcy / Austria / Włochy /

9 Spis treści Regulacja prawna arbitrażu korporacyjnego w Polsce / Praktyka arbitrażu korporacyjnego w Polsce przed reformą prawa arbitrażowego / Regulacja arbitrażu korporacyjnego w części piątej k.p.c. / Historia legislacyjna art a jego stosunek do art k.p.c. / Zakres zastosowania art i 1163 k.p.c. w aspekcie kolizyjnoprawnym / Zakres regulacji w aspekcie podmiotowym / Zakres regulacji w aspekcie przedmiotowym / Zdatność arbitrażowa sporów korporacyjnych / Ogólne przesłanki zdatności arbitrażowej a spory korporacyjne / Spory dotyczące uchwał organów reprezentujących członków korporacji / Spory wewnątrzorganizacyjne / Spory należące do właściwości sądu rejestrowego / Umowa o arbitraż w sporach korporacyjnych i jej realizacja / Uwagi ogólne / Dopuszczalność pozastatutowej umowy o arbitraż / Treść i umocowanie statutowej klauzuli arbitrażowej / Problem uformowania zespołu orzekającego / Podstawy orzekania sądu arbitrażowego / 296 Rozdział V Umowa o arbitraż / Istota prawna arbitrażu a charakter prawny umowy o arbitraż / Pojęcie i podstawowe problemy regulacji prawnej umowy o arbitraż / Odrębność prawna umowy o arbitraż separability / Problem charakteru prawnego umowy o arbitraż / Umowa o arbitraż w świetle teorii integralnej arbitrażu / Podstawowe założenia / 309

10 Spis treści Krytyka teorii materialnoprawnej / Krytyka teorii mieszanej i teorii umowy sui generis / Krytyka teorii procesowej / Rezultat zastosowania teorii integralnej / Prawo właściwe dla umowy o arbitraż / Wprowadzenie / Łączniki konwencyjne / Statut podstawowy umowy o arbitraż: stanowisko prawa polskiego na tle porównawczym / Zasada autonomii kolizyjnoprawnej stron / Łącznik prawa miejsca wydania wyroku lub miejsca arbitrażu / Łączniki stosowane w braku możliwości określenia miejsca arbitrażu (wydania wyroku) / Znaczenie chwili oceny i organu oceniającego dla ustalenia łącznika / Nowa regulacja ustawowa statutu podstawowego umowy o arbitraż / Przegląd porównawczy / Regulacja prawa właściwego dla skuteczności materialnej umowy o arbitraż w prawie polskim / Dalsze zagadnienia kolizyjnoprawne związane z umową o arbitraż / Dopuszczalność zawarcia umowy o arbitraż oraz jej istnienie i skutki / Forma umowy o arbitraż / Pełnomocnictwo / Odesłanie, przepisy wymuszające swoją właściwość i klauzula porządku publicznego / Treść i skutki umowy o arbitraż / Pojęcie i rodzaje umowy o arbitraż / Definicja umowy o arbitraż / Dobrowolny charakter arbitrażu a umowna podstawa jego jurysdykcji / Kompromis i klauzula arbitrażowa / Elementy umowy o arbitraż / Essentialia (elementy konieczne) i naturalia negotii umowy o arbitraż /

11 Spis treści Uwagi ogólne / Charakter sporu / Poddanie sporu rozstrzygnięciu w drodze arbitrażu / Umowa o arbitraż a wskazany regulamin arbitrażowy / Postanowienia zakazane z uwagi na postulat równości stron / Uwagi ogólne: równość stron w arbitrażu / Równość stron w umowie o arbitraż: art k.p.c. / Równość stron w procesie powołania zespołu orzekającego: arbitraż ex parte i spory wielostronne / Wykładnia umowy o arbitraż, jej wadliwość i ograniczenia w czasie / Uwaga ogólna / Zasady wykładni umowy o arbitraż / Nieważność i bezskuteczność / Warunek i termin / Wygaśnięcie umowy o arbitraż / Skutki umowy o arbitraż a konsekwencje jej naruszenia / Forma umowy o arbitraż / Wymaganie szczególnej formy dla umowy o arbitraż / Forma umowy o arbitraż w obrocie międzynarodowym / Liberalizacja wymagań prawa polskiego dotyczących formy umowy o arbitraż / Uwagi ogólne / Pojęcie umowy o arbitraż sporządzonej na piśmie / Szczegółowe problemy dotyczące zachowania formy pisemnej / Arbitraż na podstawie wymiany pism procesowych / Prawo polskie a zmiana ustawy wzorcowej UNCITRAL / Skutki niezachowania wymagań formalnych w umowie o arbitraż /

12 Spis treści 5. Pełnomocnictwo do zawarcia umowy o arbitraż / Uwagi wprowadzające / Pełnomocnictwo do zawarcia umowy o arbitraż poza zakresem regulacji art k.p.c. / Stanowisko SN w kwestii pełnomocnictwa ogólnego / Kwestia pełnomocnictwa rodzajowego / Krytyka stanowiska SN w kwestii skuteczności pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż / Pełnomocnictwo procesowe a umowa o arbitraż / Pełnomocnictwo do zawarcia umowy o arbitraż udzielone przez przedsiębiorcę / Uwagi wstępne / Zakres podmiotowy art k.p.c. / Zakres przedmiotowy art k.p.c. / Forma pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż / Związanie osób trzecich umową o arbitraż / Uwagi wstępne / Następstwo prawne w stosunku objętym klauzulą arbitrażową / Uwagi wstępne / Następstwo pod tytułem szczególnym / Inne konstrukcje cywilnoprawne / Nadużycie prawa / Nadużycie formy prawnej spółki ( podniesienie czy też przebicie zasłony korporacyjnej) / Inne sytuacje / Doktryna grupy spółek : powiązania kapitałowe jako podstawa związania umową o arbitraż / Geneza problemu / Powstanie doktryny grupy spółek (group of companies doctrine) / Orzecznictwo sądów państwowych i stanowisko literatury międzynarodowej / Doktryna grupy spółek na gruncie prawa polskiego / Przystąpienie do spółki lub innej umowy wielostronnej /

13 Spis treści Rozdział VI Status prawny i kwalifikacje arbitrów / Prawo właściwe dla kwestii związanych z powołaniem i składem zespołu orzekającego / Pojęcie, status i misja arbitra / Charakter prawny funkcji arbitra i jego stosunek do stron / Teoria umownej genezy funkcji arbitra / Koncepcja receptum arbitrii na gruncie prawa polskiego / Uwagi wstępne: podstawowa struktura prawna receptum arbitrii / Recepcja umownej teorii receptum arbitrii w polskiej doktrynie / Krytyka umownej teorii receptum arbitrii na gruncie prawa polskiego / Charakter prawny funkcji arbitra w świetle teorii procesowej receptum arbitrii / Podstawowe kwestie dotyczące stosunku między stronami i arbitrami w świetle teorii procesowej receptum arbitrii / Receptum arbitrii a status instytucji arbitrażowej / Kwalifikacje arbitrów / Uwagi wstępne / Elementarne kwalifikacje arbitra / Szczególne kwalifikacje wymagane w umowie stron / Bezstronność i niezależność arbitrów / Funkcja kryteriów niezależności i bezstronności arbitra / Uwagi ogólne / Granice swobodnej dyspozycji stron / Wzajemny stosunek wymagań bezstronności, niezależności i neutralności arbitra / Bezstronność / Niezależność / Niezależność a bezstronność / Przesłanki kwestionowania bezstronności lub niezależności arbitra / Polskie prawo arbitrażowe / Wytyczne International Bar Association /

14 Spis treści Kwestia neutralności arbitra / Problem statusu arbitrów bocznych / 573 Podsumowanie / 577 Bibliografia /

15

16 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne k.c. k.h. k.m. k.p.a. k.p.c. k.p.c. z 1930 r. k.s.h. k.z. Konstytucja RP ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 217, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. Kodeks Postępowania Cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 1932 r. Nr 112, poz. 934 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) 19

17 Wykaz skrótów konwencja europejska konwencja nowojorska konwencja rzymska konwencja waszyngtońska nowe p.p.m. p.p.m. p.u.n. p.w.k.p.c. protokół genewski rozporządzenie nr 44/2001 rozporządzenie Rzym I Konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym sporządzona w Genewie dnia 21 kwietnia 1961 r. (Dz. U. z 1964 r. Nr 40, poz. 270, załącznik) Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzona w Nowym Jorku dnia 10 czerwca 1958 r. (Dz. U. z 1962 r. Nr 9, poz. 41, załącznik) Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z dnia 19 czerwca 1980 r. (Dz. Urz. UE C 169 z , s. 10) Konwencja o rozstrzyganiu sporów inwestycyjnych między państwami a obywatelami innych państw z dnia 18 marca 1965 r. ( ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432) ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 297 z późn. zm.) Protokół o klauzulach arbitrażowych, opracowany pod auspicjami Ligi Narodów i podpisany w Genewie w dniu 24 września 1923 r. (Dz. U. z 1931 r. Nr 84, poz. 648) rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. WE L 12 z , s. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 4, s. 42) rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz. Urz. UE L 177 z , s. 6) 20

18 Wykaz skrótów ustawa wzorcowa UNCITRAL Ustawa wzorcowa uchwalona przez UNCITRAL w dniu 21 czerwca 1985 r. przyjęta i zarekomendowana państwom członkowskim przez Zgromadzenie Ogólne ONZ na 112 plenarnym zgromadzeniu dnia 11 grudnia 1985 r. (uchwała nr 40/72 z dnia 11 grudnia 1985 r.), zmieniona uchwałą nr 61/33 z dnia 4 grudnia 2006 r., ONZ, Wiedeń 2008 Zagraniczne akty prawne ABGB BGB CPC IPRG ZPO Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch (austriacki kodeks cywilny) Bürgerliches Gesetzbuch (niemiecki kodeks cywilny) Code de Procédure Civile (francuski kodeks postępowania cywilnego) Internationales Privatrecht Gesetz (szwajcarska ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym) Zivilprozessordnung (kodeks postępowania cywilnego, Niemcy, Austria) Instytucje, organizacje ASA BGH EKG IBA ICCA ICSID KIG MIH Association Suisse d Arbitrage (Szwajcarskie Stowarzyszenie Arbitrażowe) Bundesgerichtshof (Federalny Sąd Najwyższy, Niemcy) Europejska Komisja Gospodarcza Narodów Zjednoczonych International Bar Association International Council for Commercial Arbitration (Międzynarodowa Rada ds. Arbitrażu Handlowego) International Centre for Settlement of Investment Disputes (Międzynarodowy Ośrodek Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych) Krajowa Izba Gospodarcza Międzynarodowa Izba Handlowa w Paryżu 21

19 Wykaz skrótów OGH PIHZ RWPG SIAC UNCITRAL VIAC Oberster Gerichtshoff (Sąd Najwyższy, Austria) Polska Izba Handlu Zagranicznego Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej Singapore International Arbitration Center (Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy w Singapurze) United Nations Commission on International Trade Law (Komisja ONZ ds. Międzynarodowego Prawa Handlowego) Vienna International Arbitration Center (Sąd Arbitrażowy przy Federalnej Izbie Gospodarczej w Wiedniu) Regulaminy sądów arbitrażowych regulamin AAA regulamin CNIA regulamin DIS regulamin LCIA regulamin MIH regulamin NAI regulamin SA przy KIG regulamin SA przy PKPP Lewiatan regulamin sztokholmski Regulamin arbitrażu międzynarodowego American Arbitration Association z 2001 r. ( Regulamin arbitrażowy Center of National and International Arbitration w Mediolanie z 2004 r. ( tamże nowa wersja regulaminu z dnia 1 stycznia 2010 r.) Regulamin arbitrażowy Deutsche Institution für Schiedsgerichtsbarkeit z 1998 r. ( Regulamin arbitrażowy London Court of International Arbitration z 1998 r. ( Regulamin arbitrażowy Międzynarodowej Izby Handlowej z 1998 r. Regulamin arbitrażowy Netherland Arbitration Institute z 2001 r. ( Regulamin Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie z dnia 1 stycznia 2007 r. ( Regulamin Sądu Arbitrażowego przy Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan z dnia 17 maja 2010 r. ( Regulamin arbitrażowy Sztokholmskiej Izby Handlowej z 2007 r. ( 22

20 Wykaz skrótów regulamin szwajcarski regulamin UNCITRAL regulamin VIAC regulamin WIPO wytyczne IBA Szwajcarski regulamin arbitrażu międzynarodowego (Swiss Arbitration Rules) z 2003 r. (opubl. w: The Swiss Rules; Regulamin arbitrażowy UNCITRAL z 1976 r., zm r. ( Regulamin Sądu Arbitrażowego przy Federalnej Izbie Gospodarczej Austrii w Wiedniu (Vienna International Arbitration Center) z 2006 r. ( Regulamin arbitrażowy World Intellectual Property Organization z 2002 r. ( Wytyczne IBA dotyczące konf liktów interesów w międzynarodowym arbitrażu z 2004 r. ( Inne BGBl. Bundesgesetzblatt (federalny organ promulgacyjny, Niemcy, Austria) BIT Bilateral Investment Treaties (dwustronne konwencje o ochronie inwestycji) j.g.u. jednostki gospodarki uspołecznionej KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna PiP Państwo i Prawo PPC Polski Proces Cywilny PPH Przegląd Prawa Handlowego PPHZ Problemy Prawne Handlu Zagranicznego Pr. Spółek Prawo Spółek PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny R. Pr. Radca Prawny 23

21 Wykaz skrótów Rzeczp. SC SN St. Praw. Rzeczpospolita Studia Cywilistyczne Sąd Najwyższy Studia Prawnicze 24

22 Wprowadzenie Wprowadzenie Międzynarodowy arbitraż handlowy odgrywa już od blisko stu lat 1 bardzo istotną rolę jako dziedzina działalności praktycznej, przedmiot międzynarodowej i krajowej regulacji prawnej oraz obszar refleksji teoretycznej. Od dawna jest też ważnym instrumentem w praktyce polskiego handlu zagranicznego. Reforma polskiego prawa arbitrażowego, przeprowadzona w 2005 r., skorzystała w bardzo dużym stopniu z międzynarodowego dorobku teoretycznego i praktycznego w tej dziedzinie zarazem jednak zrezygnowała z potraktowania międzynarodowego arbitrażu handlowego jako wyodrębnionego przedmiotu regulacji. Tym bardziej potrzebne jest opracowanie, które mogłoby powiązać bardziej abstrakcyjnie skonstruowane przepisy polskiego prawa arbitrażowego oraz poglądy polskiej doktryny i wypowiedzi orzecznictwa ze specyficznymi zagadnieniami i praktycznymi wymaganiami międzynarodowego arbitrażu handlowego. Powyższe przesłanki wystarczająco uzasadniają moją decyzję o wyborze tematu pracy. Jednakże omówienie w ramach jednej monografii całokształtu problematyki tej dziedziny prawa jest po prostu niemożliwe, chyba że za cenę nazbyt skrótowej relacji i powierzchownego traktowania problemów. Dlatego zdecydowałem się ograniczyć temat pracy do podstawowych zagadnień związanych ze statusem prawnym arbitrażu i arbitrów. W tym obszarze mieszczą się: analiza charakteru prawnego instytucji arbitrażu, krótka historia międzynarodowego arbitrażu handlowego 1 Wybór daty początkowej może oczywiście być przedmiotem dyskusji. W mojej percepcji początek historii międzynarodowego arbitrażu handlowego jako szczególnego zjawiska prawnego wyznaczają: zawarcie Protokołu o klauzulach arbitrażowych, opracowanego pod auspicjami Ligi Narodów i podpisanego w Genewie w dniu 24 września 1923 r. (Dz. U. z 1931 r. Nr 84, poz. 648) oraz powstanie w tym samym roku Sądu Arbitrażowego przy Międzynarodowej Izbie Handlowej w Paryżu. Dokładniejsze byłoby zapewne przyjęcie, że miarodajny jest czas rozpoczęcia prac nad tymi inicjatywami, a więc koniec drugiej dekady XX w. 25

23 Wprowadzenie i podstawy jego pojęciowego wyodrębnienia, zdolność arbitrażowa stron, zdatność arbitrażowa sporów, charakter, treść i forma umowy o arbitraż, charakter prawny funkcji arbitra oraz wymagania dotyczące arbitrów. Zakres ten można byłoby krótko (acz niekoniecznie ściśle) podsumować jako zespół zagadnień odnoszących się do sfery problemów merytorycznych międzynarodowego arbitrażu handlowego, przeciwstawionej sferze zagadnień proceduralnych. Wyłączyłem zatem w zasadzie z zakresu pracy zagadnienia dotyczące strony procesowej arbitrażu, w tym w szczególności kwestie związane z procesem kształtowania zespołu orzekającego i procedurą wyłączenia arbitra oraz przebiegiem postępowania arbitrażowego, zagadnienia związane z zakresem i trybem ingerencji sądów państwowych w toku postępowania arbitrażowego oraz zagadnienia statusu prawnego wyroku, trybu jego uznania lub stwierdzenia jego wykonalności i jego uchylenia. Zagadnienia te oczywiście będą musiały, z uwagi na ich znaczenie dla statusu prawnego arbitrażu, być jednak przynajmniej wzmiankowane. Mam nadzieję, że w przyszłości będę mógł w kolejnym opracowaniu wypełnić tę lukę. Jak wskazuje tytuł publikacji, tematem jej są przede wszystkim polska krajowa regulacja prawna i jej zastosowanie do arbitrażu międzynarodowego oraz konwencje arbitrażowe, których Polska jest stroną. Te źródła określają status prawny międzynarodowego arbitrażu handlowego toczącego się w Polsce oraz podstawy uznania i wykonania w Polsce zagranicznych wyroków arbitrażowych. Jednakże związki międzynarodowego arbitrażu handlowego z polskim obszarem prawnym przejawiają się także przez wpływ utrwalonej międzynarodowej praktyki (w tym zwłaszcza Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzonej w Nowym Jorku dnia 10 czerwca 1958 r., Dz. U. z 1962 r. Nr 9, poz. 41, załącznik, oraz ustawy wzorcowej UNCITRAL) na treść, interpretację i stosowanie krajowej regulacji. Wpływ ten jest wywierany przez uznawanie i wykonywanie za granicą polskich wyroków arbitrażowych, przez uczestnictwo polskich podmiotów w postępowaniach arbitrażowych toczących się za granicą i wykonywanie w Polsce wyroków zagranicznych, a przede wszystkim przez proces legislacyjny. Z tego względu, aczkolwiek niniejsze opracowanie nie ma ambicji dostarczenia uniwersalnego kompendium wiedzy na temat międzynarodowego arbitrażu handlowego, niezbędne było oparcie go na dość szerokim przeglądzie porównawczym. W przeglądzie tym uwzględniłem zwłaszcza rozwiązania prawa niemieckiego, francuskiego, szwajcarskie 26

24 Wprowadzenie go, angielskiego, austriackiego i włoskiego (ta kolejność odzwierciedla moje intuicyjne przekonanie o wpływie poszczególnych ustawodawstw na rozwój międzynarodowego arbitrażu handlowego i ich przydatności jako materiału porównawczego dla regulacji polskiej). Przegląd ten nie jest systematyczny; wskazuję w nim na ogół tylko podstawowe zasady oraz te rozwiązania, które albo w sposób istotny różnią się od przyjętych w naszej ustawie, albo mogą stanowić wartościowy przyczynek do dyskusji nad jej interpretacją i dalszą ewolucją polskiego prawa arbitrażowego. 27

25

26 1. Pojęcie arbitrażu i rozwój jego prawnej regulacji Rozdział I Pojęcie i podstawowe zagadnienia arbitrażu 1. Pojęcie arbitrażu i rozwój jego prawnej regulacji Najkrótsza definicja arbitrażu, koncentrująca się jedynie na jego niezbędnych, konstytutywnych elementach w oderwaniu od jakiejkolwiek prawnej regulacji, powinna brzmieć następująco: Arbitraż polega na tym, że zwaśnione strony zgodnie wskazują osobę trzecią, która ma wydać wyrok rozstrzygający ich spór. Arbitraż opiera się więc na zgodnym akcie woli stron (najczęściej umowie), który jako konieczne uzupełnienie powyższej minimalnej treści zakłada (najczęściej milcząco), że strony zobowiązują się wzajemnie do stosownego współdziałania z arbitrem oraz do dobrowolnego wykonania jego wyroku 1. Prawo regulujące instytucję arbitrażu poddaje wielu dalszym, precyzującym, a zarazem ograniczającym, kwalifikacjom każdy element powyższej definicji: pojęcia stron i sporu, treść, formę i skutki umowy o arbitraż, sposób powołania arbitra lub arbitrów, procedurę prowadzącą do rozstrzygnięcia sporu, podstawy rozstrzygnięcia oraz moc wiążącą wyroku niewykonanego dobrowolnie 2. Większość spotykanych w lite 1 Przez wyrok należy w tym kontekście rozumieć wiążące strony rozstrzygnięcie wydane przez inną osobę; użycie tego terminu nie może sugerować tożsamości funkcji sądu arbitrażowego i sądu państwowego. Polski język prawniczy nie pozwala na semantyczne rozróżnienie rozstrzygnięcia arbitrażowego i sądowego; inaczej np. w języku niemieckim (Schiedsspruch i Urteil), angielskim (arbitral award i court decision) czy włoskim (lodo arbitrale i sentenzia). 2 Warto w tym miejscu podkreślić wskazywaną w literaturze (J.D.M. Lew, Applicable law in international commercial arbitration, Dobbs Ferry 1978, s ) właściwość arbitrażu, jaką jest jego uniwersalność. Instytucja arbitrażu nie podlega ze swej istoty jakimkolwiek ograniczeniom podmiotowym ani przedmiotowym. Arbitraż nadaje się do rozstrzygania wszelkiego rodzaju sporów, w tym także takich, które nie mają znaczenia 29

27 Rozdział I. Pojęcie i podstawowe zagadnienia arbitrażu raturze definicji arbitrażu uwzględnia w jakimś stopniu także wskazane prawne uściślenia i ograniczenia. Istota arbitrażu zawarta w powyższej definicji musi jednak pozostać nienaruszona: jeżeli prawo narzuca obowiązek poddania się orzeczeniu arbitrów bez względu na wolę stron, to nawet przy zachowaniu zewnętrznych form organizacji zespołu orzekającego i postępowania wypracowanych przez praktykę arbitrażową mamy do czynienia tylko z quasi-arbitrażem, specyficzną odmianą państwowego orzecznictwa sądowego 3. W literaturze zagranicznej poglądy dopuszczające funkcjonowanie arbitrażu na innych podstawach niż sama umowa stron wyrażane są przede wszystkim na gruncie tych systemów prawnych (głównie w obszarze common law), w których istnieje praktyka odsyłania stron przez sąd w niektórych sprawach na drogę arbitrażu. Ta sama różnica ocen występowała zresztą w stosunku do obligatoryjnego arbitrażu w stoprawnego lub których status z tego punktu widzenia może być dyskusyjny (np. spory kompetencyjne pomiędzy organami spółek kapitałowych). Arbitraż funkcjonuje w prawie międzynarodowym publicznym jako środek rozstrzygania sporów między państwami. Można sobie wyobrazić jego funkcjonowanie także w obszarze krajowego prawa publicznego, chociaż systemy prawne pozwalające na korzystanie z arbitrażu w tym zakresie należą (jeszcze?) do rzadkości. Przedmiotem niniejszej pracy jest jednak wyłącznie arbitraż rozstrzygający spory należące do dziedziny prawa prywatnego (cywilnego). 3 Tak na podstawie niemieckiej literatury przyjmował w naszej doktrynie już R. Kuratowski (Sądownictwo polubowne, Warszawa 1932, s. 6 8). Obowiązek danego organu stosowania przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 256 z późn. zm.) o sądzie polubownym przy rozstrzyganiu spraw nie jest więc wystarczającym kryterium jego kwalifikacji jako sądu polubownego; tak m.in. Ł. Błaszczak i M. Ludwik, Sądownictwo polubowne (arbitraż), Warszawa 2007, s Istotny problem teoretyczny może jednak stanowić jednak funkcjonowanie form o charakterze mieszanym takich stałych sądów arbitrażowych, które wprawdzie co do zasady mają funkcjonować na podstawie umowy o arbitraż, jednak tworzone są na podstawie ustawy i otrzymują także pewne kompetencje orzecznicze z mocy ustawy (tak dawniej np. Trybunał Arbitrażowy do spraw Sportu, na podstawie (uchylonego) art. 42 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym, Dz. U. Nr 155, poz z późn. zm.). Wydaje się, że tylko wówczas można przyjąć, iż mamy przed takim sądem do czynienia z arbitrażem w ścisłym znaczeniu tego słowa, gdy podstawą konkretnego postępowania jest dobrowolny zapis na sąd polubowny. Koresponduje to z przepisem art k.p.c., zgodnie z którym sądem polubownym nie jest instytucja organizująca arbitraż, ale skład (zespół orzekający, tzn. arbiter lub zespół arbitrów) powołany do rozstrzygnięcia danego sporu. Na to zjawisko oraz konieczność odpowiedniego rozróżnienia zwrócił uwagę już R. Kuratowski (Sądownictwo polubowne, s. 7); wskazywał on zarazem, że samo tylko prawo stron do uchylenia się przez umowę spod jurysdykcji danego organu (jak w wypadku przedwojennego giełdowego sądu rozjemczego) nie uzasadnia traktowania go jako sądu polubownego umocowanego wolą stron. 30

28 1. Pojęcie arbitrażu i rozwój jego prawnej regulacji sunkach RWPG na podstawie konwencji moskiewskiej z 1972 r. (Dz. U. Nr 7, poz. 37; wypowiedziana przez Polskę z dniem 15 grudnia 1994 r.) 4. Odrębny problem stanowi możliwość umocowania arbitrażu w obszarze stosunków prywatnych ustanawianych jednostronną czynnością prawną, w treści tej czynności (np. w testamencie, zapisie, przyrzeczeniu publicznym, wekslu). Prawo polskie nie przewiduje takiej ewentualności; historia (prawo przedwojenne) oraz doświadczenia innych systemów prawnych (zwłaszcza prawa niemieckiego) wskazują jednak, że nie jest to ograniczenie aksjologiczne, ale kwestia polityki prawa, być może wartej zrewidowania 5. Ponadto na podstawie przepisów szczególnych funkcjonuje w naszym systemie prawnym na podstawie art. 63g ust. 14 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) oraz art. 69 ustawy z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. Nr 169, poz z późn. zm.) szczególny rodzaj arbitrażu ustawowo preferowanego. Podstawą jego kompetencji jest mieszanka regulacji administracyjnej (wskazanie określonej instytucji arbitrażowej przez ministra finansów w drodze rozporządzenia) oraz woli stron, z których powód może, ale nie musi skierować pozwu do takiego stałego sądu, natomiast pozwany może się właściwości wybranego przez pozwanego sądu sprzeciwić (na ten temat zob. również w rozdziale V, pkt 3.1.2). W takich wypadkach przede wszystkim to powód podejmuje decyzję, aby zwrócić się do sądu arbitrażowego zamiast powszechnego. Następuje więc niejako odwrócenie stosunku kompetencji arbitrażu do sądu powszechnego, z jakim mamy normalnie do czynienia to arbitraż, a nie sąd powszechny, zachowuje właściwość na skutek braku sprzeciwu strony pozwanej. Sytuacja taka nie daje podstaw do odrzucenia traktowania organu rozstrzygającego jako arbitrażu w ścisłym znaczeniu, budzi jednak istotne, a niepodnoszone dotąd w literaturze wątpliwości: po pierwsze, co do konstytucyjności delegacji ustawowej oraz działania ministra, który w drodze wolnego rozporządzenia (bo ustawa formułuje tylko ogólne kryteria) udziela preferencji dyskrecjonalnie wybranym prywatnym instytucjom arbitrażowym; po drugie, co do ewentualnej odpowiedzialności państwa 4 Por. na ten temat np. R. David, Arbitration in International Trade, Deventer 1985, s Na ten temat zob. również w rozdziale 5, pkt Tamże zobacz na temat możliwości kreowania kompetencji arbitrażu w trybie czynności procesowych stron. Por. także A. Franusz, Arbitraż testamentowy jako specyficzna postać zapisu na sąd polubowny (w:) Arbitraż i mediacja. Aktualne problemy teorii i praktyki funkcjonowania sądów polubownych i ośrodków mediacyjnych, red. J. Olszewski, Rzeszów 2009, s