Sposób żywienia a płodność
|
|
- Kajetan Bartłomiej Kozieł
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 IMiD, Wydawnictwo Aluna Medycyna Wieku Rozwojowego, 2011, XV, 4 Dorota Szostak-Węgierek Sposób żywienia a płodność Nutrition and fertility Zakład Medycyny Zapobiegawczej i Higieny, Instytut Medycyny Społecznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny Kierownik: prof. dr hab. med. L. Kłosiewicz-Latoszek Streszczenie Coraz więcej jest dowodów na to, że sposób żywienia może mieć istotny wpływ na płodność, zarówno u mężczyzn jak i kobiet. Niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji może w znacznej mierze zapobiec utrzymanie prawidłowej masy ciała. Niedowaga, a w jeszcze większym stopniu nadwaga i otyłość, wiąże się z nasilonym ryzykiem niepłodności. Oporność na insulinę jest ważnym mechanizmem patogenetycznym sprzyjającym upośledzeniu owulacji. Odpowiednie spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych, pochodzących głównie z tłuszczów roślinnych, a także unikanie izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych, obecnych przede wszystkim w przemysłowo produkowanych ciastach i słodyczach, chipsach, żywności typu fast-food, zupach w proszku i twardych margarynach, może być skuteczne w profilaktyce niepłodności u kobiet. Korzystne działanie może mieć także wybieranie raczej roślinnych niż zwierzęcych źródeł białka, obniżenie ładunku glikemicznego diety, stosowanie suplementów diety zawierających kwas foliowy i żelazo. W profilaktyce wczesnych poronień ważne wydaje się być zapobieganie niedoborom witaminy B12 i ewentualna jej suplementacja. Korzystnie na czynności rozrodcze u kobiet wpływa także odpowiednie spożycie antyoksydantów. W rozwoju niepłodności u mężczyzn szczególną rolę odgrywają procesy wolnorodnikowe. Wykazano, że odpowiednie spożycie antyoksydantów lub ich suplementacja mogą być skuteczne w jej zapobieganiu i leczeniu. Korzystny wpływ na jakość nasienia mają takie składniki pokarmowe, jak cynk, selen i kwas foliowy. Dobrze zbilansowana dieta wydaje się mieć istotne znaczenie w profilaktyce niepłodności, zarówno u kobiet, jak i mężczyzn. Słowa kluczowe: zaburzenia owulacji, niepłodność męska, dieta Abstract There is a growing body of evidence that nutritional habits may have a significant effect on both male and female fertility. Maintenance of normal body mass may be effective in the prevention of infertility resulting from ovulatory disorders. Underweight and, to a larger degree, overweight and/or obesity, are related to the enhanced risk of infertility. Insulin resistance is an important pathogenic mechanism that may impair ovulation. Adequate intake of monounsaturated fatty acids, derived mainly from vegetable fats, as well as avoidance of trans isomers of unsaturated fatty acids which are present in industrially produced cakes and sweets, crisps, fast-foods, powdered soups and hard margarines, may be effective in the prevention of infertility in females. Choice of plant rather than animal sources of proteins, decrease in glycemic load of the diet, use of dietary supplements containing iron and folic acid, could also be beneficial. Avoidance of vitamin B12 deficiency and its supplementation seem to be important in the prevention of early miscarriages. Sufficient intake of antioxidants also promotes female reproductive functions. Free radical processes play an important role in the development of male factor infertility. It was shown that proper intake or supplementation with antioxidants may be effective in its prevention and treatment. Such nutrients as zinc, selenium and folic acid act beneficially on sperm quality. A wellbalanced diet seems to play an important role in the prevention of infertility in both sexes. Key words: ovulatory disorders, male factor infertility, diet Med. Wieku Rozwoj., 2011, XV, 4,
2 432 Dorota Szostak-Węgierek Badania ostatnich lat dowodzą, że prawidłowe żywienie może mieć duży wpływ na płodność, zarówno kobiet jak i mężczyzn. W artykule przedstawiono wyniki ostatnio opublikowanych obserwacji. Ponieważ stanowią one jedne z pierwszych tego typu prac, często wstępnych, będą jeszcze wymagały potwierdzenia. Płodność kobiet Analiza danych pochodzących z Nurses Health Study II (NHS II), w którym przez 8 lat obserwowano kohortę kobiet w wieku lat, które próbowały zajść w ciążę wykazała, że znaczący wpływ na zmniejszenie ryzyka niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji może mieć sposób żywienia. Jedną z ważniejszych jego cech jest odpowiednie spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych, pochodzących ze źródeł roślinnych, takich jak oliwa z oliwek i olej rzepakowy oraz miękkie margaryny z nich wytwarzane. Jednocześnie istotne jest unikanie izomerów trans kwasów tłuszczowych obecnych zazwyczaj w dużej ilości w takich produktach jak: twarde margaryny, przemysłowo wytwarzane ciasta i ciasteczka, batoniki, czekolady, żywność typu fast-food, frytki, chipsy i zupy w proszku. Zastąpienie 2% energii pochodzącej z kwasów tłuszczowych jednonienasyconych energią pochodzącą z izomerów trans wiązało się z ponad dwukrotnie większym ryzykiem niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji (ryzyko względne, RW 2,31). To niekorzystne działanie izomerów trans jest prawdopodobnie spowodowane zmniejszeniem aktywności receptora PPAR-γ (peroxisome proliferator activated receptor γ) przez te kwasy tłuszczowe, co prowadzi do zwiększenia oporności na insulinę, a także do nasilenia procesu zapalnego (1, 2, 3). Wyniki badania NHS II wykazały również, że odpowiednia struktura spożycia kwasów tłuszczowych może być skuteczna w zapobieganiu endometriozie, która również może być przyczyną niepłodności. Kobiety z najwyższego kwintyla spożycia długołańcuchowych kwasów n-3, pochodzących z tłustych ryb morskich, miały o 22% niższe ryzyko endometriozy w porównaniu z najniższym kwintylem. Jednocześnie uczestniczki badania będące w najwyższym kwintylu spożycia izomerów trans miały ryzyko rozpoznania endometriozy wyższe o 48% w porównaniu z najniższym kwintylem (4). Kolejną cechą sposobu żywienia mającą wpływ na płodność jest rodzaj spożywanego białka. Wykazano, że zamiana 5% energii pochodzącej z białka zwierzęcego na energię z białka roślinnego wiązało się z 50%-ym obniżeniem ryzyka niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji. To zjawisko wydaje się być spowodowane korzystnym wpływem białka roślinnego na oporność na insulinę. Przypuszcza się, że pewne znaczenie może mieć także obniżenie stężenia IGF-I pod wpływem spożycia tego rodzaju białka. Czynnik ten wydaje się odgrywać istotną rolę w patogenezie zespołu policystycznych jajników (PCOS), który często wiąże się z zaburzeniami owulacji (1, 5). Prawdopodobnie nie bez znaczenia jest także to, że białka roślinne zawierają względnie duże ilości argininy (6), aminokwasu będącego substratem dla produkcji tlenku azotu, który ma działanie wazodylatacyjne, a co za tym idzie poprawia przepływ krwi przez narząd rodny sprzyjając rozwojowi oocytów, a także implantacji (7). W badaniu NHS II wykazano ponadto, że całkowite spożycie węglowodanów i ładunek glikemiczny diety były dodatnio związane z niepłodnością spowodowaną zaburzeniami owulacji, a u kobiet które wcześniej nie rodziły, podobną zależność stwierdzono także dla indeksu glikemicznego spożywanych produktów. Jest to prawdopodobnie spowodowane niekorzystnym działaniem wysokiego ładunku glikemicznego diety na wrażliwość na insulinę. Dokładne jednak wyjaśnienie mechanizmów odpowiedzialnych za niekorzystne działanie tego rodzaju diety wymaga dalszych badań (1, 8). Wydaje się jednak słuszne zalecenie wybierania spośród produktów węglowodanowych tych o niższym indeksie glikemicznym, co w praktyce oznacza spożywanie produktów bogatobłonnikowych, czyli pieczywa z pełnego przemiału, grubych kasz, warzyw i owoców, a unikanie białego pieczywa, ciast, słodyczy i produktów zawierających cukier. Wyniki badania NHS II sugerują także, że korzystnie na niepłodność spowodowaną zaburzeniami owulacji wpływa też wybór raczej tłustych niż chudych produktów mlecznych. Autorzy badania wiążą to zjawisko z wysoką zawartością estrogenów w tłustym mleku pochodzącym od krów produkujących duże jego ilości (1, 9). Można również przypuszczać, że korzystne działanie tłuszczu mlecznego na płodność może zależeć od obecności w nim kwasu trans palmitolejowego, który wydaje się zmniejszać oporność tkanek na insulinę (10). Należy jednak podkreślić, że na obecnym etapie badań za wcześnie jest na formułowanie zalecenia zwiększenia spożycia tłustych produktów mlecznych przez kobiety w wieku rozrodczym w celu zapobiegania zaburzeniom owulacji. Tłuszcz mleczny bowiem ma udowodnione niekorzystne działanie na poziom we krwi cholesterolu frakcji LDL, i co za tym idzie, zwiększa ryzyko miażdżycy i chorób rozwijających się na jej tle. W badaniu NHS II korzystny wpływ na płodność miało też regularne stosowanie preparatów wielowitaminowych, a zwłaszcza suplementów kwasu foliowego i żelaza. Kobiety stosujące złożone suplementy diety miały ryzyko niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji o około 2/3 mniejsze niż te, które ich nie stosowały. Autorzy zaobserwowali także, że wysokie spożycie żelaza niehemowego, pochodzącego z żywności roślinnej, takiej jak pełnoziarniste produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych i niektóre warzywa, istotnie zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia tego rodzaju niepłodności (1, 11, 12). W innym, randomizowanym
3 Sposób żywienia a płodność 433 badaniu, wykazano że stosowanie złożonego suplementu diety, zawierającego w swym składzie między innymi żelazo i kwas foliowy, może być skuteczne w leczeniu niepłodności (13). Z kolei wyniki badania Reznikoff- Etievant i wsp. sugerują, że wczesnym poronieniom może sprzyjać niskie stężenie witaminy B12 w surowicy. Suplementacja tą witaminą może być skuteczną metodą leczenia nawracających poronień (14). Należy w tym miejscu podkreślić, że szczególnie narażone na niedobór witaminy B12 są kobiety chorujące na różne schorzenia układu pokarmowego prowadzące do zaburzeń wchłaniania oraz kobiety na diecie wegańskiej. Badacze prowadzący NHS II opracowali wzorzec diety płodności, na który składa się wyższe spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych przy niższym spożyciu izomerów trans, większe spożycie roślinnych źródeł białka zamiast zwierzęcych, niski ładunek glikemiczny diety, wybór raczej tłustych niż chudych produktów mlecznych, suplementacja preparatami wielowitaminowymi, oraz spożywanie żelaza pochodzącego z żywności roślinnej i suplementów. Większy stopień zgodności ze wzorcem diety płodności wiązał się z mniejszym ryzykiem niepłodności spowodowanej brakiem owulacji. Ryzyko to, skorygowane ze względu na wiele zmiennych, u kobiet w najwyższym kwintylu punktacji diety płodności, w porównaniu z najniższym kwintylem, było o 66% niższe (RW 0,34; 95% przedział ufności 0,23-0,48; p dla trendu <0,001). Ryzyko niepłodności spowodowanej innymi przyczynami było niższe o 27% (1). Warto w tym miejscu przytoczyć wyniki badania przeprowadzonego u par starających się o dziecko przy wykorzystaniu technik zapłodnienia pozaustrojowego. Ścisłe przestrzeganie zasad diety śródziemnomorskiej, cechującej się dużym spożyciem olejów roślinnych, warzyw, nasion roślin strączkowych i jednocześnie małym spożyciem różnego rodzaju przekąsek zwiększało prawdopodobieństwo zajścia w ciążę o 40% (15). Innym czynnikiem mającym wpływ na płodność jest masa ciała kobiety. Niedożywienie i nadmierna szczupłość często wiążą się z zaburzeniami płodności (16). W badaniu NHS II ryzyko niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji u kobiet bardzo szczupłych (indeks masy ciała BMI<20 kg/m 2 ) było o 38% wyższe niż u kobiet z prawidłową masą ciała (BMI 20-24,99 kg/m 2 ), natomiast ryzyko niepłodności spowodowanej innymi przyczynami było o 47% wyższe (1). Większym jednak problemem wydają się być nadwaga i otyłość, skutkujące zazwyczaj opornością na insulinę, a w niektórych przypadkach także kojarząca się z zespołem policystycznych jajników (PCOS). Nadmiernej masie ciała, a także PCOS, często towarzyszą zaburzenia owulacji (17). W badaniu NHS II kobiety z nadwagą (BMI 25-29,99 kg/m 2 ) miały o 32% większe ryzyko niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji niż kobiety o prawidłowej masie ciała. Kobiety otyłe (BMI 30 kg/m 2 ) miały to ryzyko ponad dwukrotnie wyższe (RW 2,35) niż szczupłe uczestniczki badania (1). Zaburzenia płodności towarzyszące nadmiernej masie ciała spowodowane są prawdopodobnie zaburzoną funkcją endokrynną tkanki tłuszczowej. Nadwadze i otyłości towarzyszy obniżone wydzielanie adyponektyny mającej korzystny wpływ na wrażliwość tkanek na insulinę i owulację. Jednocześnie stężenie w surowicy takich adypokin, jak interleukina 6 (IL-6), leptyna, PAI-1 Tabela I. Wpływ adypokin na wrażliwość na insulinę i czynności rozrodcze (wg 17). Table I. Influence of adipokines on insulin sensitivity and reproductive functions (according to 17). Adypokina Adipokine Adyponektyna Adiponectine IL-6 Leptyna Leptin PAI-1 Rezystyna Resistin TNF-α Stężenie we krwi w otyłości Blood level in obesity Działanie Effect wrażliwość na insulinę insulin sensitivity stymuluje białka ostrej fazy stimulates acute phase proteins anorektyczne anorexic fibrynolizy fibrinolysis oporności na insulinę insulin resistance prozapalne proinflammatory Wpływ na wrażliwość na insulinę Influence on insulin sensitivity Prawdopodobny wpływ na reprodukcję Possible influence on reproduction Nasilenie owulacji Enhanced ovulation Upośledzenie implantacji Impaired implantation Przyspieszone dojrzewanie płciowe, upośledzenie owulacji Premature puberty, impaired ovulation Upośledzenie implantacji Impaired implantation Upośledzenie owulacji i implantacji Impaired ovulation and implantation Upośledzenie implantacji Impaired implantation
4 434 Dorota Szostak-Węgierek (inhibitor aktywatora plazminogenu-1), rezystyna i TNF-α (czynnik martwicy nowotworów-α) ulega podwyższeniu. Większość z nich sprzyja oporności na insulinę i prawdopodobnie także upośledzeniu implantacji. Leptyna i rezystyna wydają się zaburzać owulację (17, tab. I). Tak więc nadwaga i otyłość mogą z jednej strony prowadzić do niepłodności spowodowanej zaburzeniami owulacji, a z drugiej do upośledzenia implantacji. Mogą także wiązać się ze zwiększonym ryzykiem poronienia (16). Redukcja masy ciała i regularna aktywność fizyczna są zazwyczaj skutecznymi metodami zmniejszającymi oporność na insulinę i poprawiającymi płodność u kobiet z nadmierną masą ciała (18). Wyniki licznych badań sugerują, że duży negatywny wpływ na płodność kobiet mają także nasilone procesy wolnorodnikowe. Mogą one zaburzać dojrzewanie i funkcje oocytów, upośledzać folikulogenezę, implantację, a także funkcje ciałka żółtego, jak również przyczyniać się do utraty implantowanego zarodka (19). Stresowi oksydacyjnemu może w znacznym stopniu zapobiec odpowiednie spożycie antyoksydantów, takich jak witaminy E i C, karotenoidy, a także flawonoidy. W wielu badaniach wykazywano ich korzystny wpływ na czynność rozrodczą (19). Bogatym źródłem antyoksydantów jest żywność roślinna: warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy, nasiona, a także oleje roślinne. Na płodność u kobiet może niekorzystnie wpływać także picie alkoholu i duże spożycie kofeiny. Prospektywne badanie wykonane u 7393 szwedzkich kobiet wykazało, że kobiety spożywające alkohol w ilości co najmniej 2 drinków dziennie miały znamiennie zwiększone ryzyko niepłodności (RW 1,58, 95% przedział ufności PU 1,07-2,34), natomiast kobiety spożywające mniej niż 1 drink dziennie miały to ryzyko istotnie mniejsze (RW 0,64, 95% PU 0,46-0,90) w porównaniu z uczestniczkami badania, które piły umiarkowane ilości alkoholu (między 1 a 2 drinkami dziennie). Warto też zwrócić uwagę, że duże spożycie kofeiny może znacznie wydłużyć czas oczekiwania na pojawienie się ciąży. European Study of Infertility and Subfecundity wykazało, że duże spożycie kofeiny (>500 mg dziennie, tj. powyżej około 5 filiżanek kawy) może zwiększyć ryzyko niepłodności o 45% (20). Jednak obserwacje te nie zostały potwierdzone przez wyniki NHS II (21). Podsumowując, płodności kobiet sprzyja stosowanie dobrze zbilansowanej diety, opartej przede wszystkim na żywności pochodzenia roślinnego, bogatej w warzywa i owoce, nasiona roślin strączkowych, zbożowe produkty z pełnego ziarna, a także wybór tłuszczów roślinnych dostarczających dużych ilości jednonienasyconych kwasów tłuszczowych. Ważne jest także odpowiednie spożycie długołańcuchowych kwasów tłuszczowych z rodziny n-3, pochodzących z ryb morskich. Istotne jest wykluczenie z jadłospisu twardych margaryn, pokarmów typu fast-food, chipsów, zup w proszku, ciastek i słodyczy, przede wszystkim przemysłowo wytwarzanych, ale także domowych ciast i innych potraw zawierających znaczne ilości cukru. Podstawowe znaczenie ma utrzymanie prawidłowej masy ciała. Jednak należy w tym miejscu podkreślić, ze stosowanie diet niezbilansowanych w celu redukcji masy ciała może płodność zaburzać. Płodność mężczyzn Podobnie jak u kobiet, na zaburzenia płodności u mężczyzn, duży wpływ mają procesy wolnorodnikowe (22-24). Plemniki mają ograniczoną ochronę antyoksydacyjną, ponieważ ich cytoplazma zawiera małe ilości enzymów wychwytujących wolne rodniki. Ponadto, ze względu na dużą zawartość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w błonie komórkowej, plemniki są wrażliwe na szkodliwe działanie stresu oksydacyjnego. Patologia nasienia indukowana przez stres oksydacyjny obejmuje uszkodzenia błon komórkowych i DNA, co prowadzi do nekrozoospermii, astenozoospermii i fragmentacji DNA (22). Wykazano, że niepłodni pacjenci cechują się wyższymi stężeniami wolnych rodników w nasieniu niż zdrowi dawcy, niezależnie od typu obecnej patologii nasienia (23). Niskie spożycie antyoksydantów, przede wszystkim takich jak witamina C i likopen, wiąże się z gorszą jakością nasienia (24). Nasilenie procesów wolnorodnikowych u mężczyzn może mieć wpływ nie tylko na samą ich zdolność do zapłodnienia, ale także na ryzyko poronienia u partnerki. Wyniki wstępnego badania wykonanego u 17 pacjentów, u których partnerek wystąpiły wcześniej co najmniej 2 poronienia przed 12 tyg. ciąży wykazały, że u 9 z nich występowała nasilona fragmentacja DNA lub zwiększone stężenie TBARS (Thiobarbituric acid reactive substances) w nasieniu. Wskazywało to na nasiloną intensywność procesów wolnorodnikowych. Otrzymali oni poradę dotyczącą zwiększenia spożycia antyoksydantów w diecie lub przyjmowania preparatów zawierających beta-karoten, witaminę C, E i cynk przez co najmniej 3 miesiące. Partnerki 6 mężczyzn z tej grupy zaszły w ciążę. Nie odnotowano u tych kobiet żadnego poronienia (25). Szczególnie ważnym dla męskiej płodności składnikiem odżywczym jest cynk. Odgrywa on istotną rolę w metabolizmie hormonów, wytwarzaniu nasienia i regulacji żywotności plemników. Niedobór cynku powoduje obniżenie poziomu testosteronu, zmniejszenie ilości nasienia, a także hipogonadyzm, zaburzenia potencji, zmniejszoną żywotność plemników i bezpłodność. Rola cynku dla utrzymania prawidłowej czynności męskich komórek rozrodczych polega na utrzymaniu stabilności kompleksu ich chromatyny ze specyficznym białkiem, co jest istotne dla efektywnego procesu zapłodnienia. Warto podkreślić, że każdy ejakulat zawiera około 5 mg tego pierwiastka (26), co stanowi prawie połowę zalecanego spożycia. Tym samym mężczyźni wykazujący wysoką aktywność seksualną powinni spożywać więk-
5 Sposób żywienia a płodność 435 dieta oznacza zazwyczaj duże spożycie tłustych produktów zwierzęcych, a jednocześnie małe produktów zbożowych, zwłaszcza z pełnego ziarna, warzyw i owoców. Warto podkreślić, że jest to model żywienia dość rozpowszechniony wśród męskiej populacji, a w szczególnie skrajnej postaci znany jest jako dieta optymalna. Podsumowanie Ryc. 1. Piramida Zdrowego Żywienia (31). Fig. 1. Healthy Diet Pyramid. Instytut Żywności i Żywienia 2009 sze ilości cynku. W randomizowanym badaniu, które objęło 100 mężczyzn z astenozoospermią wykazano, że suplementacja cynkiem spowodowała zwiększenie liczby plemników, ich ruchliwości postępowej, zdolności do zapłodnienia i zmniejszenie występowania przeciwciał przeciwplemnikowych (27). Korzystny wpływ na jakość nasienia wydaje się mieć także kwas foliowy, który odgrywa ważną rolę w syntezie DNA. Jednoczesna suplementacja kwasem foliowym (5 mg dziennie) i cynkiem (66 mg dziennie) u niepłodnych mężczyzn spowodowała 74% wzrost liczby plemników (28). W innym badaniu, przeprowadzonym u niepłodnych mężczyzn z obniżoną ruchliwością plemników wykazano, że suplementacja selenem też może zwiększać ruchliwość plemników (29). Podobne były wyniki innego badania, w którym u 690 niepłodnych mężczyzn z idiopatyczną astenoteratospermią zastosowano jednoczesną suplementację selenem w dawce 200 µg dziennie i witaminą E w dawce 400 IU dziennie przez co najmniej 100 dni. U 52,6% uczestników zaobserwowano poprawę ruchliwości plemników i/lub morfologii nasienia. Aż 10,8% partnerek tych mężczyzn zaszło w ciążę (30). Dobrymi pokarmowymi źródłami cynku są takie produkty jak: pełnoziarniste pieczywo, kasze, ryby, mięso, a także nasiona roślin strączkowych. Najważniejszym źródłem folianów są ciemnozielone warzywa, zwłaszcza liściaste, a selenu ryby, mięso i nasiona roślin strączkowych. Wyniki cytowanej wcześniej pracy Mendiola i wsp. (24) sugerują, że dla męskiej płodności, oprócz odpowiedniego spożycia mikroskładników, duże znaczenie ma także prawidłowa struktura diety. Wysokie spożycie tłuszczu i białka, a jednocześnie niskie węglowodanów złożonych, błonnika, folianów i antyoksydantów, wiąże się dużym nasileniem ryzyka niepłodności. Tego typu Przestrzeganie zasad dobrze zbilansowanej diety, dostarczającej wszystkich niezbędnych składników odżywczych, opartej na produktach przede wszystkim roślinnych, a jednocześnie unikanie nadmiernego spożycia energii, izomerów trans kwasów tłuszczowych i sacharozy ma istotne znaczenie dla zapobiegania zaburzeniom płodności. Zalecane proporcje spożycia różnych grup produktów spożywczych przedstawiono w Piramidzie Zdrowego Żywienia opracowanej w Instytucie Żywności i Żywienia (ryc. 1) (30). Piśmiennictwo 1. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: Diet and Lifestyle in the Prevention of Ovulatory Disorder Infertility. Obstet. Gynecol., 2007, 110, Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A. Willett W.C.: Dietary fatty acid intakes and the risk of ovulatory infertility. Am. J. Clin. Nutr., 2007, 85, Saravanan N., Haseeb A., Ehtesham N.Z., Ghafoorunissa: Differential effects of dietary saturated and trans-fatty acids on expression of genes associated with insulin sensitivity in rat adipose tissue. Eur. J. Endocrinol., 2005, 153, Missmer S.A., Chavarro J.E., Malspeis S., Bertone-Johnson E.R., Hornstein M.D., Spiegelman D., Barbieri R.L., Willett W.C., Hankinson S.E.: A prospective study of dietary fat consumption and endometriosis risk. Hum. Reprod., 2010, 25, Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: Protein intake and ovulatory infertility. Am. J. Obstet. Gynecol., 2008, 198, 210, e1-210.e7. 6. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa Battaglia C., Salvatori M., Maxia N., Petraglia F., Facchinetti F., Volpe A.: Adjuvant L-arginine treatment for in-vitro fertilization in poor responder patients. Hum. Reprod., 1999, 14, Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: A prospective study of dietary carbohydrate quantity and quality in relation to risk of ovulatory infertility. Eur. J. Clin. Nutr., 2009, 63, Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: A prospective study of dairy foods intake and anovulatory infertility. Hum. Reprod., 2007, 22,
6 436 Dorota Szostak-Węgierek 10. Mozaffarian D., Cao H., King I.B., Lemaitre R.N., Song X., Siscovick D.S., Hotamisligil G.S.: Trans-Palmitoleic Acid, Metabolic Risk Factors, and New-Onset Diabetes in U.S. Adults. A Cohort Study. Ann. Intern. Med., 2010, 153, Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: Iron Intake and Risk of Ovulatory Infertility. Obstet. Gynecol., 2006, 108, Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A, Willett W.C.: Use of multivitamins, intake of B vitamins, and risk of ovulatory infertility. Fertil. Steril., 2008, 89, Westphal L.M., Polan M.L., Trant A.S., Mooney S.B.: A nutritional supplement for improving fertility in women: a pilot study. J. Reprod. Med., 2004, 49, Reznikoff-Etievant M.F., Zittoun J., Vayletc C., Pernet P., Milliez J.: Low Vitamin B12 level as a risk factor for very early recurrent abortion. Eur. J. Obstet. Gynecol. Reprod. Biol., 2002, 104, Vujkovic M., de Vries J.H., Lindemans J., Macklon N.S., van der Spek P.J., Steegers E.A.P., Steegers-Theunissen R.P.M.: The preconception Mediterranean dietary pattern in couples undergoing in vitro fertilization/intracytoplasmic sperm injection treatment increases the chance of pregnancy. Fertil. Steril., 2010, 94, The ESHRE Capri Workshop Group: Nutrition and reproduction in women. Hum. Reprod. Update, 2006, 12, Gosman G.G., Katcher H.I., Legro R.S.: Obesity and the role of gut and adipose hormones in female reproduction. Hum. Reprod. Update, 2006, 12, Moran L.J., Noakes M., Clifton P.M., Tomlinson L., Galletly C., Norman R.J.: Dietary Composition in Restoring Reproductive and Metabolic Physiology in Overweight Women with Polycystic Ovary Syndrome. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2003, 88, Ruder E.H., Hartman T.J., Blumberg J, Goldman M.B.: Oxidative stress and antioxidants: exposure and impact on female fertility. Hum. Reprod. Update, 2008, 14, Ruder E.H., Hartman T.J., Goldman M.B.: Impact of oxidative stress on female fertility. Curr. Opin. Obstet. Gynecol., 2009, 21, Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C.: Caffeinated and alcoholic beverage intake in relation to ovulatory disorder infertility. Epidemiology, 2009, 20, Agarwal A., Said T.M., Bedaiwy M., Banerjee J., Alvarez J.G.: Oxidative stress in an assisted reproductive technique setting. Fertil. Steril., 2006, 86, Agarwal A., Sharma R.K., Nallella K.P.,Thomas A.J.Jr., Alvarez J.G., Sikka S.C.: Reactive oxygen species as an independent marker of male factor infertility. Fertil. Steril., 2006, 86, Mendiola J., Torres-Cantero A.M., Vioque J., Moreno-Grau J.M., Ten J., Roca M., Moreno-Grau S., Bernabeu R.: A low intake of antioxidant nutrients is associated with poor semen quality in patients attending fertility clinics. Fertil. Steril., 2010, 93, Gil-Villa A.M., Cardona-Maya W., Agarwal A., Sharma R, Cadavid A.: Role of male factor in early recurrent embryo loss: do antioxidants have any effect? Fertil. Steril., 2009, 92, Zdrojewicz Z., Wiśniewska A.: Rola cynku w seksualności mężczyzn. Adv. Clin. Exp. Med., 2005, 14, Omua A.E., Dashtib H., Al-Othmanc S.: Treatment of asthenozoospermia with zinc sulphate: andrological, immunological and obstetric outcome. Eur. J. Obstet. Gynecol. Reprod. Biol., 1998, 7, Wong W.Y., Merkus H.M.W.M., Thomas C.M.G., Menkveld R, Zielhuis G.A., Steegers-Theunissen R.P.M.: Effects of folic acid and zinc sulfate on male factor subfertility: a doubleblind, randomized, placebo-controlled trial. Fertil. Steril., 2002, 77, Scott R., Macpherson A., Yates R.W.S., Hussain B., Dixon J.: The effect of oral selenium supplementation on human sperm motility. Br. J. Urol., 1998, 82, Moslemi M.K., Tavanbakhsh S.: Selenium vitamin E supplementation in infertile men: effects on semen parameters and pregnancy rate. Int. J. Gen. Med., 2011, 4, Piramida Zdrowego Żywienia, php?option=com_content&view=article&id=7&itemid=5&lang=pl#g Adres do korespondencji: Dorota Szostak-Węgierek Zakład Medycyny Zapobiegawczej i Higieny, IMS, Warszawski Uniwersytet Medyczny ul. Oczki 3, Warszawa
Co z kwasami tłuszczowymi nasyconymi? Ograniczać czy nie?
Co z kwasami tłuszczowymi nasyconymi? Ograniczać czy nie? Dorota Szostak-Węgierek Zakład Dietetyki Klinicznej Warszawski Uniwersytet Medyczny Zalecenia dla osób dorosłych, które mogą odnieść korzyść z
zbyt wysoki poziom DOBRE I ZŁE STRONY CHOLESTEROLU Ponad 60% naszego społeczeństwa w populacji powyżej 18r.ż. ma cholesterolu całkowitego (>190mg/dl)
HIPERLIPIDEMIA to stan zaburzenia gospodarki lipidowej, w którym występuje wzrost stężenia lipidów (cholesterolu i/lub triglicerydów ) w surowicy krwi. Ponad 60% naszego społeczeństwa w populacji powyżej
10 ZASAD ZDROWEGO ŻYWIENIA
10 ZASAD ZDROWEGO ŻYWIENIA 10 ZASAD ZDROWEGO ŻYWIENIA: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Należy spożywać produkty z różnych grup żywności (dbać o urozmaicenie posiłków) Kontroluj masę ciała (dbaj o zachowanie
W jaki sposób powinien odżywiać się młody człowiek?
W jaki sposób powinien odżywiać się młody człowiek? Prawidłowe odżywianie się to dostarczanie organizmowi niezbędnych składników odżywczych, a tym samym energii i substratów potrzebnych do utrzymania zdrowia
Rola poszczególnych składników pokarmowych
Zdrowy styl życia Rola poszczególnych składników pokarmowych 1. Białka Pełnią w organizmie funkcję budulcową. Są składnikiem wszystkich tkanek oraz kości. 2. Tłuszcze Pełnią w organizmie funkcję energetyczną.
Wpływ wybranych składników pokarmowych na funkcjonowanie układu rozrodczego u kobiet
PRACA POGLĄDOWA ISSN 1734 3321 Monika Hajduk Healthy Lifestyle w Warszawie Wpływ wybranych składników pokarmowych na funkcjonowanie układu rozrodczego u kobiet Effects of selected food components on the
RACJONALNE ŻYWIENIE. Zespół Szkół Rolnicze Centrum Mokrzeszów. 2007 r.
RACJONALNE ŻYWIENIE Zespół Szkół Rolnicze Centrum Mokrzeszów 2007 r. RACJONALNE ŻYWIENIE Polega na systematycznym dostarczaniu do organizmu wszystkich niezbędnych składników odżywczych w ilościach i proporcjach
W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
10 ZASAD ZDROWEGO ŻYWIENIA DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM 1.Jedz codziennie różne produkty z każdej grupy uwzględnionej w piramidzie. 2.Bądź codziennie aktywny fizycznie ruch korzystnie wpływa na sprawność
ZASADY ZDROWEGO ŻYWIENIA DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU SZKOLNYM
ZASADY ZDROWEGO ŻYWIENIA DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU SZKOLNYM (Instytutu Żywności i Żywienia 2009) 1. Jedz codziennie różne produkty z każdej grupy uwzględnionej w piramidzie. 2. Bądź codziennie aktywny
Piramida Żywienia. Dominika Kondrak Karina Warwas 1TFS
Piramida Żywienia Dominika Kondrak Karina Warwas 1TFS Zasady zdrowego żywienia 1. Dbaj o różnorodnośd spożywanych produktów. 2. Strzeż się nadwagi i otyłości, nie zapominaj o codziennej aktywności fizycznej.
ZASADY PRAWIDŁOWEGO ŻYWIENIA. Agnieszka Wyszyńska Oddział HŻŻ i PU WSSE w Białymstoku
ZASADY PRAWIDŁOWEGO ŻYWIENIA Agnieszka Wyszyńska Oddział HŻŻ i PU WSSE w Białymstoku Nadwaga i otyłość - najważniejszy problem zdrowia publicznego. Istnieje ok. 80 chorób powstających na tle wadliwego
Talerz zdrowia skuteczne
Talerz zdrowia skuteczne narzędzie zdrowego odżywiania PSSE Chełm Kierownik Sekcji OZiPZ Alicja Bork PRAWIDŁOWE ŻYWIENIE Gwarancją właściwego rozwoju fizycznego, sprawności umysłu oraz dobrego zdrowia
ZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY. Gimnazjum nr 1 w Piastowie Lidia Kaczor, 2011r
ZALECENIA ŻYWIENIOWE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY Gimnazjum nr 1 w Piastowie Lidia Kaczor, 2011r PRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE - definicja Prawidłowe odżywianie to nie tylko dostarczenie organizmowi energii, ale także
Kinga Janik-Koncewicz
Kinga Janik-Koncewicz miażdżyca choroby układu krążenia cukrzyca typu 2 nadciśnienie choroby układu kostnego nowotwory Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że około 7-41% nowotworów jest spowodowanych
Ocena wpływu suplementacji preparatem SUPRAMEN na poprawę parametrów oceniających jakość nasienia u mężczyzn z obniżoną płodnością.
Reprint, 219 Ocena wpływu suplementacji preparatem SUPRAMEN na prawę parametrów oceniających jakość nasienia u mężczyzn z obniżoną płodnością. Łódzkie Centrum Medycyny Spersonalizowanej CODE Olski Ośrodek
SPOŁECZEŃSTWO OD KUCHNI Integracja międzypokoleniowa mieszkańców Śliwkowego Szlaku
SPOŁECZEŃSTWO OD KUCHNI Integracja międzypokoleniowa mieszkańców Śliwkowego Szlaku NASZE KULINARNE TRADYCJE NASZE KULINARNE TRADYCJE Co składa się na nie? Bez jakich produktów i potraw nie wyobrażamy sobie
Interwencje żywieniowe u dzieci otyłych aktualne spojrzenie
Interwencje żywieniowe u dzieci otyłych aktualne spojrzenie H. Dyląg, 1 H. Weker 1, M. Barańska 2 1 Zakład Żywienia 2 Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej karmienie na żądanie 7-5 posiłków 3 posiłki
Miejsce mięsa w diecie
Miejsce mięsa w diecie Walory zdrowotne mięsa od dawna są przedmiotem kontrowersyjnych poglądów wśród ludzi. Jedni widzą w mięsie znakomite źródło niezbędnych składników odżywczych, inni natomiast przypisują
MAGDALENA KRZYSZKA studentka WYDZIAŁU WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I PROMOCJI ZDROWIA UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI ZDROWY STYL ŻYCIA
MAGDALENA KRZYSZKA studentka WYDZIAŁU WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I PROMOCJI ZDROWIA UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI ZDROWY STYL ŻYCIA Na czym polega zdrowy styl życia? ZDROWY STYL ŻYCIA Prawidłowe odżywianie Aktywność
WYDZIAŁ NAUK O ŻYWNOŚCI I RYBACTWA
WYDZIAŁ NAUK O ŻYWNOŚCI I RYBACTWA ZAKŁAD PODSTAW ŻYWIENIA CZŁOWIEKA Dr inż. Edyta Balejko, dr inż. Anna Bogacka, dr inż. Anna Sobczak-Czynsz Przedmiot: Podstawy żywienia człowieka (ZBiJŻ) Ćwiczenie nr
PRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE NASTOLATKÓW
PRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE NASTOLATKÓW Młody organizm, aby mógł prawidłowo się rozwijać potrzebuje wielu różnorodnych składników odżywczych, które powinny być nieodłączną częścią diety każdego dojrzewającego
ROLA WYBRANYCH SKŁADNIKÓW POŻYWIENIA W PROFILAKTYCE NIEPŁODNOŚCI U KOBIET
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLIII, 2010, 2, str. 138 144 Juliusz Przysławski, Ilona Górna, Ewa Florek 1), Krzysztof Szymanowski 2) ROLA WYBRANYCH SKŁADNIKÓW POŻYWIENIA W PROFILAKTYCE NIEPŁODNOŚCI U KOBIET
Zajęcia żywieniowe Wymagania podstawowe Zajęcia żywieniowe Wymagania ponadpodstawowe
Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Zajęcia żywieniowe Wymagania podstawowe Zajęcia żywieniowe Wymagania ponadpodstawowe Uczeń: wymienia zasady bezpieczeństwa obowiązujące podczas zajęć żywieniowych
ZASADY ZDROWEGO Z YWIENIA DZIECI
ZASADY ZDROWEGO Z YWIENIA DZIECI 1. Jedz codziennie różne produkty z każdej grupy uwzględnionej w piramidzie. 2. Bądź codziennie aktywny fizycznie - ruch korzystnie wpływa na sprawność i prawidłową sylwetkę.
Liofilizowany ocet jabłkowy 80% (±5%), mikronizowany błonnik jabłkowy 20% (±5%), celulozowa otoczka kapsułki.
Suplement diety Składniki: Liofilizowany ocet jabłkowy 80% (±5%), mikronizowany błonnik jabłkowy 20% (±5%), celulozowa otoczka kapsułki. Przechowywanie: W miejscu niedostępnym dla małych dzieci. Przechowywać
... Dzienniczek Badań. Centrum Promocji Zdrowia i Edukacji Ekologicznej Warszawa Bemowo 2010
... Dzienniczek Badań Centrum Promocji Zdrowia i Edukacji Ekologicznej Warszawa Bemowo 2010 ... lekarz prowadzący imię nazwisko wiek adres MASA CIAŁ A Masę ciała można ocenić na podstawie wskaźnika BMI
Prezentacja materiałów przygotowanych. programu edukacyjnego Trzymaj formę!
Prezentacja materiałów przygotowanych do realizacji V edycji programu edukacyjnego Trzymaj formę! KONFERENCJA PODSUMOWUJĄCA REALIZACJĘ IV EDYCJI PROGRAMU EDUKACYJNEGO PT. TRZYMAJ FORMĘ! ZAKOPANE, 6 8 PAŹDZIERNIKA
Zasady zdrowego żywienia i aktywności fizycznej młodzieży
Zasady zdrowego żywienia i aktywności fizycznej młodzieży Pamiętaj o codziennym spożywaniu produktów zawartych w piramidzie! PRODUKTY ZBOŻOWE ( mąki, kasza, ryż, płatki, pieczywo i makarony) Sągłównym
10. Scenariusz lekcji dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych
10. Scenariusz lekcji dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych Temat: Potrawy typu fast food a żywność przygotowywana w domu. Cele: uświadomienie różnic pomiędzy daniami typu fast food a żywnością przygotowywaną
Leszek Pawelczyk Klinika Niepłodności i Endokrynologii Rozrodu Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Leszek Pawelczyk Klinika Niepłodności i Endokrynologii Rozrodu Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Nagroda Nobla w dziedzinie Fizjologii i Medcyny 2010 Człowiek należy do gatunku
ZBILANSOWANA DIETA TALERZ ZDROWIA SMACZNIE, ZDROWO, KOLOROWO. Anna Oblacińska Instytut Matki i Dziecka
ZBILANSOWANA DIETA TALERZ ZDROWIA SMACZNIE, ZDROWO, KOLOROWO Anna Oblacińska Instytut Matki i Dziecka TALERZ CZY PIRAMIDA? Przedstawione w modelach zdrowego żywienia zalecenia żywieniowe to sugestie ogólne,
NOWA PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA. (czyli podstawy zdrowego odżywiania postawione na głowie)
NOWA PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA (czyli podstawy zdrowego odżywiania postawione na głowie) Dlaczego stara piramida żywieniowa jest zła? Po pierwsze okazuje się, że węglowodany w ilości sugerowanej przez
ZDROWO AKTYWNI SZKOŁA PODSTAWOWA NR 8 W TARNOWIE
ZDROWO AKTYWNI SZKOŁA PODSTAWOWA NR 8 W TARNOWIE PIRAMIDY EGIPSKIE Piramidy to budowle, które przetrwały tysiące lat. Najbardziej trwała była ich podstawa, czyli część zbudowana na ziemi. PIRAMIDA ZDROWEGO
OCENA ZAWARTOŚCI WYBRANYCH WITAMIN I SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W CAŁODZIENNYCH RACJACH POKARMOWYCH GRUPY KOBIET Z ZABURZENIAMI PŁODNOŚCI
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLV, 2012, 3, str. 1060 1064 Ilona Górna, Ewa Drabowicz, Juliusz Przysławski OCENA ZAWARTOŚCI WYBRANYCH WITAMIN I SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W CAŁODZIENNYCH RACJACH POKARMOWYCH GRUPY
Nieprawidłowe odżywianie jest szczególnie groźne w wieku podeszłym, gdyż może prowadzić do niedożywienia
Nieprawidłowe odżywianie jest szczególnie groźne w wieku podeszłym, gdyż może prowadzić do niedożywienia Niedożywienie może występować u osób z nadwagą (powyżej 120% masy należnej) niedowagą (poniżej 80%
Zapraszamy do oglądania
Zapraszamy do oglądania 1.Odżywiaj się regularnie Należy spożywać przynajmniej 3 podstawowe posiłki dziennie (śniadanie, obiad, kolacja), a jeszcze zdrowiej będzie dołączyć dwie przekąski (II śniadanie
Czynniki genetyczne sprzyjające rozwojowi otyłości
Czynniki genetyczne sprzyjające rozwojowi otyłości OTYŁOŚĆ Choroba charakteryzująca się zwiększeniem masy ciała ponad przyjętą normę Wzrost efektywności terapii Czynniki psychologiczne Czynniki środowiskowe
Warzywa i owoce jedz jak najczęściej i w jak największej ilości.
Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej dla dzieci i młodzieży Piramida została opracowana w Instytucie Żywności i Żywienia w 2016 r. pod kierunkiem prof. dra med. Mirosława Jarosza przez zespół
8. Scenariusz lekcji dla klasy IV-VI szkoły podstawowej i I klasy gimnazjum
8. Scenariusz lekcji dla klasy IV-VI szkoły podstawowej i I klasy gimnazjum Temat: Wybory żywieniowe produkty zalecane i niezalecane w żywieniu. Cel: Kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych. Zdobyte
Pakiet konsultacji genetycznych zawierający spersonalizowane zalecenia żywieniowe dla pacjenta
Pakiet konsultacji genetycznych zawierający spersonalizowane zalecenia żywieniowe dla pacjenta CHOROBY DIETOZALEŻNE W POLSCE 2,150,000 osób w Polsce cierpi na cukrzycę typu II 7,500,000 osób w Polsce cierpi
Materiałpomocniczy dla nauczycieli kształcących w zawodzie:
Materiałpomocniczy dla nauczycieli kształcących w zawodzie: TECHNIK ŻYWIENIA I USŁUG GASTRONOMICZNYCH przygotowany w ramach projektu Praktyczne kształcenie nauczycieli zawodów branży hotelarsko-turystycznej
Warsztaty dla Rodziców. Wiosenne śniadanie. Warszawa 26.05.2015 r.
Warsztaty dla Rodziców Wiosenne śniadanie Warszawa 26.05.2015 r. Urozmaicenie Uregulowanie Umiarkowanie Umiejętności Unikanie Prawidłowe żywienie 7 zasad wg prof. Bergera + Uprawianie sportu + Uśmiech
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 98 SECTIO D 2004
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 98 SECTIO D 2004 Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Faculty
OCENA SPOŻYCIA WITAMIN ORAZ WSKAŹNIK DIETY ŚRÓDZIEMNOMORSKIEJ W DIETACH OSÓB ZE STWARDNIENIEM ROZSIANYM
OCENA SPOŻYCIA WITAMIN ORAZ WSKAŹNIK DIETY ŚRÓDZIEMNOMORSKIEJ W DIETACH OSÓB ZE STWARDNIENIEM ROZSIANYM Elżbieta Karpińska*, Katarzyna Socha, Maria H. Borawska Zakład Bromatologii Uniwersytetu Medycznego
Sok pomarańczowy zwykły sok, niezwykłe właściwości
Sok pomarańczowy zwykły sok, niezwykłe właściwości Dr hab. Dariusz Włodarek Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW w Warszawie Warszawa, 20.06.2018 Sok pomarańczowy Wartość
zdrowego żywienia w chorobie
Wspieramy w ciężkiej chorobie, aby cieszyć się każdą chwilą PORADNIK zdrowego żywienia w chorobie Stowarzyszenie Przyjaciół Chorych Hospicjum im. Jana Pawła II w Żorach Opracowanie: Magdalena Olborska
Dieta może być stosowana również przez osoby chorujące na nadciśnienie tętnicze, zmagające się z hiperlipidemią, nadwagą oraz otyłością.
Dieta może być stosowana również przez osoby chorujące na nadciśnienie tętnicze, zmagające się z hiperlipidemią, nadwagą oraz otyłością. Jadłospis 14-dniowy Anna Piekarczyk Dieta nie jest dietą indywidualną
WYBRANE SKŁADNIKI POKARMOWE A GENY
WYBRANE SKŁADNIKI POKARMOWE A GENY d r i n ż. Magdalena Górnicka Zakład Oceny Żywienia Katedra Żywienia Człowieka WitaminyA, E i C oraz karotenoidy Selen Flawonoidy AKRYLOAMID Powstaje podczas przetwarzania
dr inż. Beata Przygoda Wartość odżywcza żywności co powinnyśmy wiedzieć?
dr inż. Beata Przygoda Wartość odżywcza żywności co powinnyśmy wiedzieć? Do prawidłowego rozwoju, dobrego stanu zdrowia, odpowiedniej sprawności fizycznej i umysłowej powinnyśmy codziennie spożywać określoną
Wpływ diety i aktywności fizycznej na płodność kobiet
PRACA POGLĄDOWA Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2017, Tom 23, Nr 1, 51 56 www.monz.pl Wpływ diety i aktywności fizycznej na płodność kobiet Lucyna Ostrowska 1, Urszula Karecka 1 1 Zakład Dietetyki i
11. Scenariusz lekcji dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych
11. Scenariusz lekcji dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych Temat: Samodzielna ocena swojego żywienia i aktywności fizycznej. Cele: zapoznanie ucznia z praktycznymi aspektami układania prawidłowo zbilansowanej
Warsztaty nauczycieli Zespołu Szkół Zawodowych im. Króla Jana III Sobieskiego w Przeworsku w szkole partnerskiej Universita dei Sapori 10 14 marzec
Warsztaty nauczycieli Zespołu Szkół Zawodowych im. Króla Jana III Sobieskiego w Przeworsku w szkole partnerskiej Universita dei Sapori 10 14 marzec 2014 r. Realizacja komponentu ponadnarodowego W dniach
Żywność pierwszym lekiem
Żywność pierwszym lekiem Krzysztof Krygier Wydział Nauk o Żywności SGGW w Warszawie Rada ds. Diety, Aktywności Fizycznej i Zdrowia przy Ministrze Zdrowia Długość życia Polaków krótsza od średniej UE: mężczyźni
Opracowano na podstawie zaleceń Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie
Opracowano na podstawie zaleceń Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie ZASADY ZDROWEGO ŻYWIENIA DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU SZKOLNYM opracowane przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie 1. Jedz
Warsztaty Żywieniowe. Temat: Zasady żywienia młodzieży aktywnej
Warsztaty Żywieniowe Temat: Zasady żywienia młodzieży aktywnej Jeśli jesteś aktywny Powinieneś dbać szczególnie o to, co jesz! potrzebujesz więcej energii potrzebujesz więcej witamin i składników mineralnych
"Program pilotażowy - Dieta Mamy".
"Program pilotażowy - Dieta Mamy". Dnia 1.10.2019 r Szpital Powiatowy im.t.malińskiego w Śremie podjął współpracę z programem pilotażowym Standard szpitalnego żywienia kobiet w ciąży i w okresie poporodowym-dieta
Sportowa dieta kobiet
Sportowa dieta kobiet Poradnik żywieniowy dla kobiet uprawiających kolarstwo ARKADIUSZ KOGUT Uprawianie sportów wytrzymałościowych, w tym kolarstwa, wiąże się z utratą dużej ilości energii. U kobiet prawidłowe
Prof. dr hab. n. med. Mirosław Jarosz, Dyrektor Instytutu Żywności i Żywienia.
O projekcie: Tłuszcz jest jedną z najważniejszych substancji odżywczych dla organizmu człowieka. Stanowi najbardziej skoncentrowane źródło energii w diecie, jest istotnym materiałem budulcowym komórek,
ZDROWE ODŻYWIANIE NASTOLATKÓW PORADNIK DLA RODZICÓW I UCZNIÓW
ZDROWE ODŻYWIANIE NASTOLATKÓW PORADNIK DLA RODZICÓW I UCZNIÓW SPIS TREŚCI 1. Zasady zdrowego żywienia 2. Zapotrzebowanie energetyczne nastolatków 3. Zapotrzebowanie energetyczne nastolatków 4. Zalecenia
Warsztaty nauczycieli Zespołu Szkół Zawodowych im. Króla Jana III Sobieskiego w Przeworsku w szkole partnerskiej Universita dei Sapori 10 14 marzec
Warsztaty nauczycieli Zespołu Szkół Zawodowych im. Króla Jana III Sobieskiego w Przeworsku w szkole partnerskiej Universita dei Sapori 10 14 marzec 2014 r. Realizacja komponentu ponadnarodowego W dniach
TIENS OLEJ Z WIESIOŁKA
TIENS OLEJ Z WIESIOŁKA WIESIOŁEK ZINC and its influence on human body Pliniusz Starszy, rzymski historyk i pisarz, w swoim dziele Historia Naturalna tak pisze o wiesiołku: Zioło dobre jak wino, aby uradować
O projekcie: Jak czytać raport?
O projekcie: Tłuszcz jest jedną z najważniejszych substancji odżywczych dla organizmu człowieka. Stanowi najbardziej skoncentrowane źródło energii w diecie, jest istotnym materiałem budulcowym komórek,
ROLA SUPLEMENTACJI W UZUPEŁNIANIU NIEDOBORÓW WITAMIN I SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W DIECIE POLAKÓW, OBJĘTYCH BADANIEM WOBASZ**
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLI, 28, 3, str. 34 Elżbieta Sygnowska, Anna Waśkiewicz* ROLA SUPLEMENTACJI W UZUPEŁNIANIU NIEDOBORÓW WITAMIN I SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W DIECIE POLAKÓW, OBJĘTYCH BADANIEM WOBASZ**
PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA I AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ dla dzieci i młodzieży
PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA I AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ dla dzieci i młodzieży została opracowana pod kierunkiem: prof. dra hab. med. Mirosława Jarosza Zespół roboczy: prof. dr hab. M. Jarosz prof. dr hab. Jadwiga
Produkty Mleczne Tłuszcze Mięso, ryby, jaja Piramida żywienia Czego powinniśmy unikać Napoje gazowane, Chipsy Słodycze, Fast Foody PAMIĘTAJ!!
Zdrowy tryb życia Co robić żeby zdrowo żyć? Co otrzymujemy dzięki zdrowemu stylowi życia? Jak wygląda plan zdrowego żywienia? Chcesz być szczupła? Zdrowe odżywianie Węglowodany Warzywa i owoce Produkty
Warszawa, 22.10.2010r. Katarzyna Stoś. Instytut Żywności i Żywienia
Warszawa, 22.10.2010r. Katarzyna Stoś Instytut Żywności i Żywienia 1. Suplementy diety- źródło składników o działaniu fizjologicznym, częstość stosowania 2. Zasadność suplementacji 3. 4. 5. Poziomy witamin
Co należy jeść, a czego lepiej unikać, by odżywiać się zdrowo?
Co należy jeść, a czego lepiej unikać, by odżywiać się zdrowo? Według definicji zdrowe odżywianie to sposób jedzenia, polegający na przyjmowaniu substancji korzystnych dla zdrowia w celu jego zapewnienia
OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA KOBIET O ZRÓŻNICOWANYM STOPNIU ODŻYWIENIA
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLII, 2009, 3, str. 718 722 Ewa Stefańska, Lucyna Ostrowska, Danuta Czapska, Jan Karczewski OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA KOBIET O ZRÓŻNICOWANYM STOPNIU ODŻYWIENIA Zakład Higieny i Epidemiologii
MIĘSO, WĘDLINY, RYBY, JAJKA I NASIONA ROŚLIN STRĄCZKOWYCH W DIECIE DZIECKA
MIĘSO, WĘDLINY, RYBY, JAJKA I NASIONA ROŚLIN STRĄCZKOWYCH W DIECIE DZIECKA Wartość odżywcza Żywność z tej grupy należy do grupy produktów białkowych. Białko mięsa, ryb i jaj charakteryzuje sie dużą wartością
ŻYWIENIE CZŁOWIEKA. Racjonalne żywienie jest jednym z podstawowych warunków prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego i dobrego zdrowia.
ŻYWIENIE CZŁOWIEKA Racjonalne żywienie jest jednym z podstawowych warunków prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego i dobrego zdrowia. Prawidłowe żywienie należy do najważniejszych czynników środowiskowych,
ZASADY PRAWIDŁOWEGO ŻYWIENIA CZYLI JAK USTRZEC SIĘ CHORÓB CYWILIZACYJNYCH
ZASADY PRAWIDŁOWEGO ŻYWIENIA CZYLI JAK USTRZEC SIĘ CHORÓB CYWILIZACYJNYCH Żywić się zdrowo powinniśmy w każdym okresie życia, ale szczególnie ważny jest sposób odżywiania dzieci i młodzieży, kobiet w ciąży
Śniadanie jeść czy nie jeść? To nie jest trudne pytanie.
Katedra Żywienia Człowieka Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Komitet Nauki o Żywieniu Człowieka Wydział V Nauk Medycznych Polska Akademia Nauk Polskie Towarzystwo Nauk Żywieniowych Śniadanie jeść czy nie
Grupa SuperTaniaApteka.pl Utworzono : 30 październik 2017
WITAMINY I MINERAŁY > Model : 8079471 Producent : - Doppelherz aktiv Minerały dla diabetyków z ALA Środek spożywczy specjalnego przeznaczenia żywieniowego dla osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów
Zasada trzecia. Zasada czwarta
Zdrowe odżywianie jest podstawą zachowania zdrowego organizmu. Przestrzegając dziesięciu podstawowych zasad właściwego żywienia, wykorzystamy dostępne pożywienie w najbardziej efektywny dla naszego zdrowia
AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY
AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY Zdrowe żywienie w cukrzycy Dieta dla osób dieta 1200 kcal chorujących na dieta 1500 kcal cukrzycę typu 2* dieta 1800 kcal *bez mikroalbuminurii Zaproponowana
11 produktów dla zdrowej skóry
11 produktów dla zdrowej skóry COPYRIGHT RAWPEOPLE.COM Wszstkie prawa zastrzeżone Twoja skóra jest największym organem w twoim ciele. Posiada wiele funkcji, w tym inicjuje produkcję witaminy D po ekspozycji
Zalecenia dietetyczne dla osób z cukrzycą typu 2
Zalecenia dietetyczne dla osób z cukrzycą typu 2 Zalecenia dietetyczne dla osób z cukrzycą typu 2 Odżywiaj się zdrowo Podstawowym zaleceniem zdrowotnym dla osób chorych na cukrzycę jest jedz zdrowo. Osoba
Wymienniki dietetyczne w cukrzycy. Dr inż. Joanna Myszkowska-Ryciak Zakład Dietetyki Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 20.06.
Wymienniki dietetyczne w cukrzycy Dr inż. Joanna Myszkowska-Ryciak Zakład Dietetyki Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 20.06.2012 Zalecenia szczegółowe - węglowodany: 40 50% wartości energetycznej
Wpływ alkoholu na ryzyko rozwoju nowotworów złośliwych
Wpływ alkoholu na ryzyko rozwoju nowotworów złośliwych Badania epidemiologiczne i eksperymentalne nie budzą wątpliwości spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko rozwoju wielu nowotworów złośliwych, zwłaszcza
Waldemar Żyngiel, Magdalena Trzuskowska
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLV, 2012, 3, str. 285 290 Waldemar Żyngiel, Magdalena Trzuskowska OCENA WARTOŚCI ODŻYWCZEJ I KALORYCZNEJ JADŁOSPISU DLA DOROSŁYCH Z CUKRZYCĄ TYPU II PROPONOWANEGO W JEDNEJ Z PORADNI
Żywność, żywienie, zdrowie
Żywność, żywienie, zdrowie est modus in rebus Roman Cichon CM UMK 2013 ŻYWNOŚĆ BEZPIECZNA pod względem higienicznym, UMOŻLIWIAJĄCA dostarczanie potrzebnych składników odżywczych, UMOŻLIWIAJĄCA prawidłowe
Prawidłowe żywienie jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych, wpływających na rozwój człowieka i utrzymanie przez niego dobrego stanu
Prawidłowe żywienie jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych, wpływających na rozwój człowieka i utrzymanie przez niego dobrego stanu zdrowia. Polega ono na całkowitym pokryciu zapotrzebowania
Talerz Zdrowia - skuteczne narzędzie zdrowego odżywiania
Talerz Zdrowia - skuteczne narzędzie zdrowego odżywiania Krzysztof Krygier Wydział Nauk o Żywności SGGW w Warszawie Rada ds. Diety, Aktywności Fizycznej i Zdrowia przy Ministrze Zdrowia Długość życia Polaków
Rozwój człowieka, stan jego zdrowia i wydajność pracy oraz długość życia są ściśle uzależnione od sposobu żywienia.
Rozwój człowieka, stan jego zdrowia i wydajność pracy oraz długość życia są ściśle uzależnione od sposobu żywienia. Nieprawidłowe odżywianie w wieku niemowlęcym, przedszkolnym i szkolnym: hamuje rozwój
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 97 SECTIO D 2004
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 97 SECTIO D 2004 Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Faculty
Korzyści z wegetarianizmu
Korzyści z wegetarianizmu QQ QQ Wegetarianizm a choroby cywilizacyjne Przemiana lipidowa ustroju Lipidy (tłuszcze) dostarczają z 1 grama 9 kcal. Są naturalną formą gromadzenia zapasów energii magazynowanej
Materiał pomocniczy dla nauczycieli kształcących w zawodzie:
Materiał pomocniczy dla nauczycieli kształcących w zawodzie: TECHNIK ŻYWIENIA I USŁUG GASTRONOMICZNYCH przygotowany w ramach projektu Praktyczne kształcenie nauczycieli zawodów branży hotelarsko-turystycznej
Indeks glikemiczny a produkty piekarskie. Dr inż. Małgorzata Wronkowska
Indeks glikemiczny a produkty piekarskie Dr inż. Małgorzata Wronkowska Według danych Urzędu Statystycznego za rok 2010 przeciętne miesięczne spożycie chleba na osobę w Polsce w ostatnich 10 latach spadło
10 potraw dla zdrowej wątroby
10 potraw dla zdrowej wątroby Tłumaczenie: Paweł Demidowski COPYRIGHT RAWPEOPLE.COM Wszstkie prawa zastrzeżone Można dyskutować, że wątroba jest jednym z najważniejszych organów w naszym ciele. Ciąży na
parametrów biochemicznych (cholesterol całkowity, cholesterol HDL, cholesterol LDL,
1. STRESZCZENIE W ostatnich latach obserwuje się wzrost zachorowań na zaburzenia psychiczne, między innymi takie jak depresja i schizofrenia. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) prognozuje, że choroby te
Zalecenia dotyczące żywienia dzieci w przedszkolach
Zalecenia dotyczące żywienia dzieci w przedszkolach NORMY ŻYWIENIA DLA DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM I SZKOLNYM W POLSCE OPRACOWANO W INSTYTUCIE ŻYWNOŚCI I ŻYWIENIA I ZATWIERDZONE ZOSTAŁY PRZEZ INSTYTUT
WYDZIAŁ NAUK O ŻYWNOŚCI I RYBACTWA
WYDZIAŁ NAUK O ŻYWNOŚCI I RYBACTWA ZAKŁAD PODSTAW ŻYWIENIA CZŁOWIEKA Dr inż. Edyta Balejko, dr inż. Anna Bogacka, dr inż. Anna Sobczak-Czynsz Przedmiot: Podstawy żywienia człowieka (MS i TŻiŻCz z uz.)
Prawidłowe odżywianie. Czy marnujemy szansę na zdrowe żywienie?
Katedra Żywienia Człowieka Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Polskie Towarzystwo Nauk Żywieniowych Prawidłowe odżywianie. Czy marnujemy szansę na zdrowe żywienie? prof. dr hab. Lidia Wądołowska
Nowy asortyment sklepików szkolnych nie taki straszny, czyli dlaczego warto jeść zdrowo?!
Nowy asortyment sklepików szkolnych nie taki straszny, czyli dlaczego warto jeść zdrowo?! Rozporządzenie Z dniem 01.09.2015 roku weszło w życie nowe Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 sierpnia 2015
Dieta ketogenna ARKADIUSZ KOGUT
Dieta ketogenna ARKADIUSZ KOGUT Odżywianie oparte na tłuszczach jest coraz częściej stosowane w sportach wytrzymałościowych. Jakie korzyści płyną ze wzrostu spożycia lipidów i kiedy można stosować taką
Szkoła Podstawowa Nr 1 im. Tadeusza Kościuszki w Rudzie Śląskiej
Szkoła Podstawowa Nr 1 im. Tadeusza Kościuszki w Rudzie Śląskiej Zdrowe odżywianie polega na odpowiednim wyborze produktów i przygotowaniu posiłków umożliwiających prawidłowe funkcjonowanie organizmu poprzez
Żywność. zapewnia prawidłowe funkcjonowanie. poprawia samopoczucie
Warsztaty żywieniowe Żywność buduje i regeneruje dostarcza energii zapewnia prawidłowe funkcjonowanie poprawia samopoczucie Żaden pojedynczy produkt nie dostarczy Ci wszystkiego, czego potrzebujesz dlatego
Zbilansowana dieta DIY warsztaty z dietetykiem
Zbilansowana dieta DIY warsztaty z dietetykiem Cel diety? Redukcja masy ciała? Utrzymanie masy ciała? Przyrost masy ciała? Zwiększenie wydolności organizmu? Choroba? Ciąża? BMI BMI = waga [kg] / wzrost
GENODIET ZDROWIE ZAPISANE W GENACH
GENODIET ZDROWIE ZAPISANE W GENACH Rodzaje testów Genodiet Test Genodiet składają się z 3 uzupełniających się modułów, stanowiących 3 kroki do poznania indywidualnych zasad zdrowia. Identyfikacja typu
Kwasy tłuszczowe nasycone, a choroba układu krążenia
Kwasy tłuszczowe nasycone, a choroba układu krążenia Broszura informacyjna IDF (Factsheet) kwiecień 2016 Uwaga krajowa: tłumaczenie na język polski zostało sfinansowane ze środków FUNDUSZU PROMOCJI MLEKA