Wp yw procesu starzenia si ludnoêci na zmiany zachodzàce na rynku pracy na przyk adzie wybranych krajów Unii Europejskiej w latach

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 740 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2007 Monika Papie Katedra Statystyki Wp yw procesu starzenia si ludnoêci na zmiany zachodzàce na rynku pracy na przyk adzie wybranych krajów Unii Europejskiej w latach Wprowadzenie Sytuacja na rynku pracy może mieć istotne znaczenie dla przebiegu procesów demograficznych, z kolei sytuacja ludnościowa oraz tempo, w jakim zmienia się liczba i struktura ludności w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym, jest ważnym czynnikiem determinującym wielkość i strukturę podaży siły roboczej. Duża dynamika zmian ludności w wieku produkcyjnym może przewyższyć na niektórych obszarach możliwości tworzenia miejsc pracy, a w konsekwencji doprowadzić do wzrostu poziomu bezrobocia. Natomiast na zmniejszenie się liczby ludności w wieku produkcyjnym wpływa zjawisko starzenia się, które wyzwala proces zmniejszania się liczby osób aktywnych zawodowo, a tym samym wpływa na sytuację na rynku pracy 1. Procesy demograficzne powodują głębokie zmiany w relacjach między kolejnymi pokoleniami. Wpływają one na zmiany ilościowe proporcji dzieci i rodziców oraz na zwiększanie się udziału pokolenia osób w starszym wieku, a także zmiany w proporcjach między ludnością w wieku aktywności zawodowej a ludnością w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. Zmiany te wywierają silną presję na rynek pracy. Starzenie się ludności może stać się w przyszłości poważną barierą rozwoju społeczno-ekonomicznego. Po pierwsze, zasoby pracy będą się 1 Por. [Witkowski 2004].

2 52 Monika Papież starzeć, czyli na rynek pracy napływać będzie coraz mniej młodych pracowników, a dominować na nim będą mniej mobilni starsi pracownicy. Po drugie, zacznie się zmniejszać liczba osób w wieku produkcyjnym, co oznacza, że utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego możliwe będzie pod warunkiem, że wzrośnie produktywność pracy oraz większa niż obecnie część ludności w wieku produkcyjnym pozostanie aktywna zawodowo. Jednym z istotnych środków łagodzących zjawisko starzenia się ludności jest wydłużenie okresów aktywności zawodowej, często też nazywane podniesieniem faktycznego wieku emerytalnego. Polityka taka, zgodna z tendencjami demograficznymi w zakresie wydłużania trwania życia, spowolni proces zmniejszania się liczby osób aktywnych zawodowo. Wydłużanie okresów aktywności zawodowej oznacza konieczność odwrócenia dotychczasowego, wieloletniego trendu coraz wcześniejszego zaprzestawania aktywności zawodowej i wydłużania okresów zasłużonego wypoczynku. W rezultacie potrzebna jest korekta polityki w sferze zatrudnienia oraz zabezpieczenia socjalnego 2. W artykule zostanie przedstawiony wpływ procesu starzenia się ludności na zamiany zachodzące na rynku pracy na przykładzie wybranych krajów Unii Europejskiej w latach Poj cie staroêci demograficznej i ekonomicznej W celu analizy procesu starzenia się ludności należy zdefiniować pojęcie starości oraz podać jej mierniki wykorzystywane w analizach statystyczno-demograficznych. Już około pół wieku temu kwestią pojęcia starości zajmował się polski demograf Edward Rosset. W swojej pracy pt. Proces starzenia się ludności. Studium demograficzne dokonał on podziału pojęcia starości na dwie kategorie, a mianowicie uznał, że należy wprowadzić pojęcie starości demograficznej (biologicznej) i ekonomicznej. Pojęcie starość demograficzna oznacza etap w życiu człowieka, w którym osiąga on ustalony próg starości, czyli wiek, począwszy od którego wyodrębnia się ludność w starszym wieku. W analizach demograficznych jako próg starości przyjmuje się najczęściej 60 lub 65 lat. Próg starości jest jednakowy dla mężczyzn i kobiet 3. Jako moment rozpoczęcia starości ekonomicznej można przyjąć rzeczywisty wiek przejścia na emeryturę lub rentę, czyli moment zakończenia okresu czynnej 2 Por. [Polska a Europa, 2002], [Szukalski 2004]. 3 Por. [Kurkiewicz 1992, s. 55].

3 Wpływ procesu starzenia się ludności 53 zawodowo działalności, wymuszony przez warunki ekonomiczne 4. Może to być też związane z pojawiającymi się kryzysami gospodarczymi, potrzebą ograniczenia siły roboczej. W tym wypadku pojawia się możliwość uzyskiwania wcześniejszych świadczeń emerytalnych przez osoby, które mogły być zwolnione z pracy z przyczyn związanych z dekoniunkturą. System wcześniejszych emerytur wpływa na obniżenie przeciętnego wieku emerytalnego poniżej wieku nazywanego starością demograficzną. 3. Mierniki słu àce do analizy procesu staroêci ekonomicznej na rynku pracy oraz staroêci demograficznej Analizę wpływu procesu starzenia się ludności na zmiany zachodzące na rynku pracy w okresie starości ekonomicznej przeprowadzono w latach w wybranych krajach, które obecnie należą do Unii Europejskiej. Zarówno wybór okresu badań, jak i obiektów został podyktowany dostępnością danych statystycznych. Stąd do badania wybrano obecne kraje Unii Europejskiej oprócz Cypru, Luksemburga i Malty. Do analizy wybrano dwa zbiory zmiennych diagnostycznych 5. Pierwszy z nich został wykorzystany do utworzenia miernika nazwanego miernikiem starości ekonomicznej, a drugi miernika starości demograficznej 6. Jako finalne zbiory zmiennych przyjęto: 1. Miernik starości ekonomicznej: E 1 stosunek przeciętnej liczby emerytów i rencistów do ludności w wieku 55 lat i więcej, E 2 systemowa stopa obciążenia (system dependency ratio), czyli stosunek przeciętnej liczby emerytów i rencistów do liczby osób pracujących 7, E 3 stosunek liczby osób pracujących do osób w wieku produkcyjnym (czyli lat), E 4 stosunek bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej do liczby osób pracujących w tym wieku, 4 Pod pojęciem starości ekonomicznej autorka przyjmuje, że społeczeństwo jest tym bardziej starsze ekonomicznie, im więcej osób jest nieaktywnych zawodowo z różnych przyczyn i im wcześniejszy jest wiek zakończenia okresu aktywności zawodowej. 5 Szczegóły wyboru zmiennych diagnostycznych zaprezentowano w pracy [Taksonomiczna analiza, 2000]. 6 Por. [Jóźwiak 2004], [Kowaleski 2003, s ]. 7 Por. [Czepulis-Rutkowska 1997]. W literaturze przedmiotu systemową stopę obciążenia definiuje się jako stosunek przeciętnej liczby emerytów i rencistów do liczby osób ubezpieczonych. Z uwagi na dalszą analizę i porównania międzynarodowe oraz to, że tylko dla Polski można uzyskać dane dotyczące liczby ubezpieczonych, zamiast liczby ubezpieczonych przyjęto liczbę pracujących, jako tych, którzy płacą składki emerytalno-rentowe.

4 54 Monika Papież E 5 wskaźnik zatrudnienia w wieku lat. 2. Miernik starości demograficznej: D 1 współczynnik obciążenia demograficznego (old dependency ratio), czyli stosunek liczby osób w wieku 65 lat i więcej do liczby osób w wieku lat, D 2 indeks starzenia się, czyli liczba osób w wieku 60 lat i więcej w stosunku do liczby osób w wieku poniżej 15 lat 8, D 3 przeciętna długość trwania życia (średnia ważona przeciętnej długości trwania życia mężczyzn i kobiet). 4. Charakterystyka rynku pracy w okresie staroêci ekonomicznej dla krajów Unii Europejskiej w latach Pierwszą zmienną opisującą sytuację na rynku pracy osób w okresie starości ekonomicznej, a tym samym mierzącą starość ekonomiczną ludności, jest przeciętna liczba emerytów i rencistów w stosunku do osób w wieku 55 lat i więcej. Wartości tej zmiennej wskazują, jaki jest faktyczny wiek osób uzyskujących świadczenia z systemu emerytalno-rentowego. Przedstawia ona strukturę osób pobierających świadczenia emerytalno-rentowe. Im wyższa jest wartość tego współczynnika, tym większy jest udział rencistów oraz osób na wcześniejszej emeryturze wśród ogółu świadczeniobiorców. Należy dodać, że im wyższa jest wartość wskaźnika, tym wyższa jest wartość wskaźnika charakteryzującego starość ekonomiczną, gdyż wcześniej świadczniobiorcy rozpoczynają pobieranie świadczeń, tak więc wskaźnik ten jest stymulantą. Analiza wartości przeciętnej liczby emerytów wśród ogółu osób w wieku 55 lat i więcej w 1998 r. wskazuje, że w 9 badanych krajach Unii Europejskiej wartość wskaźnika była wyższa niż 1, a w 2004 r. zmalała do 8 krajów. Oznacza to, że w tych krajach liczba świadczeniobiorców przekraczała liczbę osób w wieku 55 lat i więcej, a więc takich, którzy powinni być jeszcze aktywni zawodowo. Tak wysoka liczba świadczeniobiorców wynikała zapewne z trudnej sytuacji na rynku pracy, np. perspektywy bezrobocia oraz liberalnych przepisów dotyczących przyznawania rent i wcześniejszych emerytur. Kraje o najwyższych wartościach wskaźnika w 2004 r. to: Grecja (135 emerytów i rencistów na 100 osób w wieku 55 lat i więcej), Słowacja (129), Węgry (110), Polska (107), Litwa (107), Francja (105), Włochy (102) oraz Estonia (102) (por. rys. 1) 9. Większą część z nich stanowią kraje, które zostały przyjęte do Unii Europejskiej w 2004 r. Potwierdza 8 Por. [Kurkiewicz 1992, s. 56]. 9 Z uwagi na brak danych, dla Grecji, Francji i Włoch wartość podana jest dla 2003 r.

5 Wpływ procesu starzenia się ludności 55 to porównanie średniej ważonej dla analizowanych krajów Unii Europejskiej, która wynosi 0,897 w 2003 r., ze średnią wartością dla krajów piętnastki (0,838 w 2003 r.) i krajów nowych (1,073 w 2003 r.) 10. Z danych wynika, że najmniejsza wartość wskaźnika, a tym samym najniższy udział emerytów i rencistów wśród osób w wieku powyżej 55 lat był w Danii (65 emerytów i rencistów na 100 osób w wieku 55 lat i więcej), Hiszpanii (69), Wielkiej Brytanii (70), Szwecji (84) oraz Holandii (87). Niskie wartości wskaźnika związane są z rygorystycznymi przepisami uzyskiwania świadczeń emerytalno- -rentowych oraz ustawowym wiekiem przejścia na emeryturę. Na rys. 2 można porównać wartości przeciętnej liczby emerytów i rencistów w stosunku do osób w wieku 55 lat i więcej w 1998 i 2004 r. Z rysunku wynika, że w krajach, które znajdują się powyżej przekątnej, nastąpił wzrost wartości zmiennej w badanym okresie. Największą dynamiką wzrostu charakteryzowały się: Grecja (ok. 22,6%), Francja (6,2%), Irlandia (5,5%) oraz Niemcy (4,9%). Natomiast najszybciej malał odsetek świadczeniobiorców w Belgii (spadek o ok. 14,4%), Danii (11%), Polsce (8,9%), Czechach (8,7%) i na Węgrzech (8%). Legenda: wartości od najjaśniejszego koloru: 0,66; 0,83); 0,83; 1,01); 1,01; 1,18); 1,18; 1,35 Rys. 1. Przeciętna liczba emerytów i rencistów w stosunku do liczby osób w wieku 55 lat i więcej w 2003 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych z roczników ze stron internetowych poszczególnych krajów oraz ze stron Eurostatu: 10 Pojęcie kraje piętnastki autorka przyjęła dla grupy krajów należących do Unii Europejskiej przed 2004 r. oprócz Luksemburga, natomiast pojęcie kraje nowe dla grupy krajów, które weszły do Unii Europejskiej w 2004 r. oprócz Cypru i Malty.

6 56 Monika Papież 1,4 1,3 Wartości w 2004 r. 1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Wartości w 1998 r. Rys. 2. Porównanie przeciętnej liczby emerytów i rencistów w stosunku do liczby osób w wieku 55 lat i więcej w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej Kolejny miernik opisujący stopień starości ekonomicznej to stosunek liczby świadczeniobiorców do osób pracujących, a więc osób płacących składki emerytalno-rentowe. Jest to wskaźnik systemowej stopy obciążenia, który można również zdefiniować jako iloczyn trzech czynników: świadczeniobiorców w stosunku do liczby osób w wieku poprodukcyjnym, stopy obciążenia demograficznego oraz liczby osób w wieku produkcyjnym w stosunku do liczby pracujących [Czepulis-Rutkowska 1997]. Taka zależność pozwala na określenie, jakie czynniki demograficzne i ekonomiczne oraz rozwiązania w ramach systemu dotyczące wcześniejszego przyznawania emerytur lub renty inwalidzkiej wpływają na wiek rozpoczęcia starości ekonomicznej. Podobnie jak poprzedni wskaźnik, jest on stymulantą, gdyż im większa jest liczba świadczeniobiorców w stosunku do pracujących, tym w większym stopniu można przewidzieć, że starsze jest społeczeństwo pod względem mierzenia starości ekonomicznej. W okresie dla analizowanych krajów Unii Europejskiej średnia ważona systemowej stopy obciążenia utrzymywała się na tym samym poziomie, tj. ok. 61%. Podobnie zmianie nie uległa średnia wartość dla krajów piętnastki (ok. 60%). Natomiast dla krajów nowych średnia liczba świadczeniobiorców w stosunku do pracujących wzrosła z 63,8% do 66,4%. Dla Polski wartość zmiennej w 1998 r. wynosiła 61,4%, a w 2004 r. 67,3%. Oznacza to, że w 1998 r. na 100 świadczeniobiorców przypadały 163 osoby pracujące, a w 2004 r. już tylko 149. Duży wzrost świadczeniobiorców był również w Grecji (ok. 24%) i Niemczech (9,2%), a do grupy krajów, w których zmalała liczba świadczeniobiorców w stosunku do liczby pracujących, należą: Hiszpania (o ok. 17,8%), Łotwa (10,1%),

7 Wpływ procesu starzenia się ludności 57 Węgry (9,9%) (por. rys. 4). Dla uzupełnienia charakterystyki można dodać, że w 2004 r. w Danii na 100 świadczeniobiorców było 279 osób pracujących, w Irlandii 247 osób, Wielkiej Brytanii 243, Hiszpanii 227 i Holandii 226. Dla porównania, w 2003 r. w Grecji było prawie tyle samo świaczeniobiorócw co osób pracujących, we Włoszech 122 osoby pracujące i na Węgrzech 128 (por. rys. 3). Legenda: wartości od najjaśniejszego koloru: 0,36; 0,52); 0,52; 0,68); 0,68; 0,84); 0,84; 1,00 Rys. 3. Przeciętna liczba emerytów i rencistów w stosunku do liczby osób pracujących w 2003 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej 1,0 0,9 Wartości w 2004 r. 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 Wartości w 1998 r. Rys. 4. Porównanie przeciętnej liczby emerytów i rencistów w stosunku do liczby osób pracujących w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej

8 58 Monika Papież Wskaźnikiem wpływającym na miernik starości ekonomicznej jest również proporcja pomiędzy liczbą osób w wieku produkcyjnym a liczbą osób pracujących. Pokazuje on, jaka część społeczeństwa w wieku produkcyjnym pracuje. Im mniejsza jest wartość tego wskaźnika, tym bardziej niekorzystna jest sytuacja na rynku pracy (np. bezrobocie), oznacza to bowiem, że coraz to mniejsza liczba osób pracuje, a coraz to więcej osób staje się świadczeniobiorcami systemów emerytalno-rentowych, a zatem obniża się wiek starości ekonomicznej, stąd wskaźnik ten jest destymulantą. Analiza wartości średniej ważonej dla krajów Unii Europejskiej wskazuje, że z roku na rok wzrastała liczba osób pracujących w stosunku do osób w wieku produkcyjnym. W 1998 r. średnio w Unii Europejskiej pracowały 60,3 osoby na 100 osób w wieku produkcyjnym, a w 2004 r. już 62,7. Było to spowodowane wzrostem średniej liczby osób pracujących w krajach piętnastki z 60,4 osób do 64,3. Natomiast w krajach nowych nastąpił spadek średniej liczby pracujących z 59,8 do 55,3 na 100 osób w wieku produkcyjnym. Ujemna dynamika zmian była widoczna w: Polsce (spadek o ok. 13%), Słowacji (6,6%), Czechach (4,9%), Estonii (2%) oraz na Litwie (2%). Najwyższym wzrostem odsetka pracujących charakteryzują się: Hiszpania (wzrost o ok. 20,5%), Włochy (10,7%), Irlandia (9,3%), Finlandia (7,7%) oraz Węgry (7,5%) (por. rys. 6). Do grupy krajów o największym odsetku pracujących w 2004 r. należały: Dania (76,7 pracujących na 100 osób w wieku produkcyjnym), Szwecja (73,9), Holandia (73,7), Portugalia (72,5) oraz Wielka Brytania (71,2). Dla porównania, najniższy odsetek pracujących był w Polsce (51,3) (por. rys. 5). Legenda: wartości od najjaśniejszego koloru: 0,51; 0,58); 0,58; 0,64); 0,64; 0,70); 0,70; 0,77 Rys. 5. Liczba osób pracujących w stosunku do liczby osób w wieku produkcyjnym w 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej

9 Wpływ procesu starzenia się ludności 59 0,80 0,75 Wartości w 2004 r. 0,70 0,65 0,60 0,55 0,50 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 Wartości w 1998 r. 0,75 0,80 Rys. 6. Porównanie liczby osób pracujących w stosunku do liczby osób w wieku produkcyjnym w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej Poziom starości ekonomicznej opisuje także wskaźnik liczby bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej w stosunku do liczby osób pracujących w tym wieku. Im wyższa jest wartość tego wskaźnika, tym wyższe są wartości miernika starości ekonomicznej, gdyż taki bezrobotny to potencjalny świadczeniobiorca. Zatem wskaźnik ten jest stymulantą. Wartości średniej ważonej dla krajów Unii Europejskiej wskazują, że w latach zmalał odsetek liczby bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej z 0,078 do 0,062, a w kolejnych dwóch latach nastąpił jego wzrost. Podobny trend wykazywała średnia dla krajów piętnastki. Natomiast wartości średniej ważonej dla nowych krajów Unii Europejskiej z roku na rok wzrastały, z 0,045 do 0,084. Największy wzrost odsetka bezrobotnych był na Słowacji (aż o 197,2%), w Polsce (o 134,2%), na Litwie (o 116,4%) oraz w Słowenii (86,4%). Należy dodać, że mimo wysokiego wzrostu odsetka w Słowenii, jego wartość w 1998 r. była najniższa wśród analizowanych krajów, a w 2004 r. jedna z najniższych. Natomiast największy spadek odsetka bezrobotnych odnotowano na Węgrzech (49,7%), w Irlandii (48,2%), Wielkiej Brytanii (43%) oraz Finlandii (39,3%) (por. rys. 8). Wartości współczynnika zmienności wskazują na duże i z roku na rok wzrastające zróżnicowanie bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej w stosunku do pracujących w tym wieku pomiędzy poszczególnymi krajami Unii Europejskiej (48% w 1998 r. i 64% w 2004 r.). Do grupy krajów o najniższej wartości tej zmiennej w 2004 r. należą: Irlandia (0,023), Słowenia (0,023), Wielka Brytania (0,028) i Węgry (0,028), a grupę o najwyższej wartości stanowią: Słowacja (0,182), Niemcy (0,134), Litwa (0,120) i Polska (0,094) (por. rys. 7).

10 60 Monika Papież Legenda: Wartości od najjaśniejszego koloru: 0,02; 0,06); 0,06; 0,10); 0,10; 0,14); 0,14; 0,18 Rys. 7. Przeciętna liczba bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej w stosunku do osób pracujących w tym wieku w 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej Wartości w 2004 r. 0,20 0,18 0,16 0,14 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 0,02 0,00 0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 0,10 0,12 0,14 0,16 0,18 0,20 Wartości w 1998 r. Rys. 8. Porównanie przeciętnej liczby bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej w stosunku do osób pracujących w tym wieku w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej

11 Wpływ procesu starzenia się ludności 61 Na miernik starości ekonomicznej wpływa też współczynnik zatrudnienia w wieku lat. Informuje on o udziale osób pracujących w wieku lat w ogólnej liczbie osób w tym wieku. Im większa jest wartość tego wskaźnika, tym większa cześć społeczeństwa pracuje, a zatem opóźnia się moment przejścia na emeryturę. Zatem wskaźnik ten jest destymulantą. Podobnie jak w wypadku zmiennej opisującej liczbę osób pracujących wśród wszystkich osób w wieku produkcyjnym, średnia ważona wskaźnika zatrudnienia w wieku lat w badanych krajach Unii Europejskiej wzrastała z roku na rok. W 1998 r. na 100 osób w wieku lat pracowały 33,5 osoby, a w 2004 r. już 37,9. Na wzrost średniej liczby zatrudnionych w krajach Unii Europejskiej miały wpływ zarówno kraje piętnastki (średnia wzrosła z 34,7 do 39,9), jak i kraje nowe (średnia wzrosła z 28,7 do 29,9) oprócz Polski. Jest to jedyny kraj spośród badanych, w którym nastąpił spadek wskaźnika zatrudnienia z 32,1% do 26,2% w 2004 r., czyli o ok. 18,4%. Największy wzrost liczby zatrudnionych w wieku lat w okresie nastąpił na Węgrzech (79,8%), w Finlandii (40,6%), Holandii (33%), we Francji (31,8%) oraz w Belgii (31,0%) (por. rys. 10). Dla porównania, najwięcej zatrudnionych osób w wieku lat w 2004 r. było w Szwecji 69,1 na 100 osób w tym wieku, w Danii (60,3), Wielkiej Brytanii (56,2) i Estonii (52,4), a najmniejszy odsetek zatrudnionych był w Polsce (26,2), na Słowacji (26,8), w Austrii (28,8) oraz Słowenii (29,0) (por. rys. 9). Legenda: Wartości od najjaśniejszego koloru: 0,26; 0,37); 0,37; 0,48); 0,48; 0,58); 0,58; 0,69 Rys. 9. Wskaźnik zatrudnienia w 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej

12 62 Monika Papież 0,7 0,6 Wartości w 2004 r. 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 Wartości w 1998 r. Rys. 10. Porównanie wskaźnika zatrudnienia w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej. 5. Charakterystyka krajów Unii Europejskiej w latach pod wzgl dem staroêci demograficznej Jednym ze wskaźników, który można zaliczyć do grupy zmiennych opisujących starzenie się społeczeństwa, należy współczynnik obciążenia demograficznego. Informuje on o liczbie osób w wieku 65 lat i więcej w stosunku do liczby osób w wieku lat, czyli ile osób w wieku poprodukcyjnym przypada na jedną osobę w wieku produkcyjnym. Zatem jest to relacja populacji w wieku starszym w stosunku do liczby osób w wieku zdolności produkcyjnej. W skali makroekonomicznej powinna ona odpowiadać współczynnikowi bierności ekonomicznej 11. Im wyższe są wartości tego wskaźnika, tym społeczeństwo jest starsze, a więc ten wskaźnik jest stymulantą. Wartość współczynnika obciążenia demograficznego w 2004 r. w stosunku do 1998 r. tylko dla trzech krajów zmalała. Są to: Irlandia (spadek o 4%), Szwecja (2,6%) oraz Słowacja (1,8%). Dla pozostałych krajów nastąpił wzrost tego wskaźnika. Największa dynamika wzrostu była: w Niemczech (8,6%), na Litwie (8,5%), w Słowenii (8,4%), we Włoszech (8,1%) oraz w Grecji (8,1%) (por. rys. 12). Wzrost wartości wskaźnika w poszczególnych krajach miał wpływ na wzrost średniej ważonej dla krajów Unii Europejskiej z 23 osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w 1998 r. do 24,6 osób w 2004 r. Należy dodać, że w krajach piętnastki wartości tego wskaźnika są wyższe niż w krajach nowych, 11 Por. [Liberda 1999].

13 Wpływ procesu starzenia się ludności 63 gdyż średnia dla piętnastki wzrosła z 23,8 do 25,5, a dla krajów nowych z 18,6 do 19,6. Do grupy krajów o najniższym odsetku osób w wieku poprodukcyjnym należą: Słowacja (16,3), Irlandia (16,4) oraz Polska (18,5). Natomiast do grupy krajów o najwyższej wartości można zaliczyć: Włochy (28,9), Niemcy (26,8), Szwecję (26,4), Belgię (26,1) oraz Grecję (25,8) (por. rys. 11). Legenda: Wartości od najjaśniejszego koloru: 16,3; 19,45); 19,45; 22,6); 22,6; 25,75); 25,75; 28,9 Rys. 11. Współczynnik obciążenia demograficznego w 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej Wartości w 2004 r Wartości w 1998 r. Rys. 12. Porównanie współczynnika obciążenia demograficznego w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej

14 64 Monika Papież Kolejna zmienna wpływająca na miernik starości demograficznej to indeks starzenia się ludności, a więc liczba osób w wieku 60 lat i więcej w stosunku do liczby osób w wieku poniżej 15 lat. Wartości tego wskaźnika poniżej 1 oznaczają, że w danym kraju jest więcej osób w wieku przedprodukcyjnym niż osób w wieku powyżej 60 lat. Podobnie jak poprzednio, wskaźnik ten jest stymulantą, gdyż wyższe jego wartości świadczą o tym, że społeczeństwo jest starsze. W 1998 r. tylko dla 5 krajów wartość tej zmiennej była poniżej 1, a w 2004 r. już tylko dla 3 krajów, takich jak: Irlandia (0,72), Słowacja (0,90) oraz Polska (0,99). Analiza wartości zmiennej dla poszczególnych krajów wskazuje, że tylko w Danii w 2004 r. zmalała wartość w stosunku do 1998 r. Natomiast kraje charakteryzujące się największą dynamiką wzrostu osób w wieku 60 lat i więcej w stosunku do osób poniżej 15 lat, czyli najszybciej starzejące się, to: Łotwa (27%), Estonia (21%), Polska (19,6%), Litwa (18,9%) oraz Słowenia (18,1%) (por. rys. 14). Są to kraje należące do grupy krajów nowo przyjętych do Unii Europejskiej i mimo dużej dynamiki wzrostu średnia wartość indeksu starzenia się w 2004 r. (111 osób w wieku 60 lat i więcej na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym) jest niższa o ok. 26% od średniej dla krajów piętnastki (140 osób). Do grupy krajów o najwyższym odsetku osób w wieku 60 lat i więcej wśród osób w wieku poniżej 15 lat należą: Włochy (176 osób w wieku 60 lat i więcej na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym), Niemcy (167), Grecja (157) oraz Hiszpania (148) (por. rys. 13). Do analizy procesu starzenia się społeczeństwa obliczono średnią ważoną przeciętnej długości trwania życia mężczyzn i kobiet. Zmienna ta również jest stymulantą. Legenda: Wartości od najjaśniejszego koloru: 0,73; 1,00); 1,00; 1,24); 1,24; 1,50); 1,50; 1,76 Rys. 13. Indeks starzenia się ludności w 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej

15 Wpływ procesu starzenia się ludności 65 Wartości w 2004 r. 1,9 1,8 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 Wartości w 1998 r. Rys. 14. Porównanie indeksu starzenia się ludności w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej Podobnie jak w wypadku współczynnika obciążenia demograficznego, średnia ważona przeciętnej długości trwania życia kobiet i mężczyzn z roku na rok wzrastała, z 77,2 do 78,6 dla krajów Unii Europejskiej (odpowiednio dla krajów Legenda: Wartości od najjaśniejszego koloru: 71,81; 74,00); 74,00; 76,20); 76,20; 78,38); 78,38; 80,57 Rys. 15. Przeciętna długość trwania życia w 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej

16 66 Monika Papież Wartości w 2004 r Wartości w 1998 r. Rys. 16. Porównanie przeciętnej długości trwania życia w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej piętnastki z 78 do 79,3, a dla krajów nowych z 72,8 do 74,4). Kraje o najmniejszej (poniżej 1%) dynamice wzrostu przeciętnej długości trwania życia to: Holandia, Szwecja, Litwa, Belgia i Niemcy. Natomiast do grupy krajów o najwyższej dynamice zmian należą: Słowenia (3,6%), Węgry (2,8%), Irlandia (2,0%) oraz Polska (2,0%) (por. rys. 16). Na rys. 15 najciemniejszym kolorem zaznaczono kraje o najdłuższej (ok. 80 lat) przeciętnej długości trwania życia w 2004 r. Są to kraje: Szwecja, Hiszpania, Francja i Włochy. Natomiast najjaśniejszym kolorem zaznaczono kraje o najkrótszej (poniżej 74 lat) przeciętnej długości trwania życia. 6. Budowa miernika poziomu staroêci ekonomicznej i staroêci demograficznej Do budowy miernika starości ekonomicznej i demograficznej wykorzystano zmienne {E 1, E 2, E 3, E 4, E 5 } oraz {D 1, D 2, D 3 }. Na podstawie przeprowadzonej analizy merytorycznej przyjęto zmienne {E 1, E 2, E 4, D 1, D 2, D 3 } jako stymulanty, a zmienne {E 3, E 5 } jako destymulanty. Na początku ujednolicono ich charakter przekształcając destymulanty w stymulanty, korzystając z następującego wzoru: x t{ S} ij = 1 ( i,, n; j,, k, t,, T ), t{ D} x = 1 = 1 = 1 (1) gdzie: n liczba zmiennych diagnostycznych, ij

17 Wpływ procesu starzenia się ludności 67 k liczba obiektów (krajów), T liczba lat. Następnie w celu uzyskania porównywalności wybranych zmiennych diagnostycznych dokonano normalizacji przekształceniem ilorazowym. W badaniach zastosowano normalizację zmiennych przez ustalenie punktu odniesienia, a więc zgodnie ze wzorem: z t ij t xij = ( i = 1,, n; j = 1,, k, t = 1,, T ), t (2) x i0 gdzie: t z ij znormalizowana wartość i-tej zmiennej dla j-tego kraju w roku t, x i t0 punkt odniesienia12 dla i-tej zmiennej diagnostycznej, t wartość i-tej zmiennej diagnostycznej w j-tym obiekcie w roku t. x ij t W analizie za punkt odniesienia xi0 = xiue 25 przyjęto średnią wartość zmiennej diagnostycznej X j (j = 1,, k) w pierwszym roku analizy, czyli średnią ważoną wartość dla krajów Unii Europejskiej w 1998 r. (tzw. stały wzorzec). Znormalizowane wartości zmiennych stanowią podstawę do obliczenia zmiennej syntetycznej, która jest średnią arytmetyczną: 1 t s jt = zij, (3) n i= 1 gdzie: s jt wartość zmiennej syntetycznej j-tego obiektu w t-tym roku. Wykorzystując wzory (1) (3) dla zbioru zmiennych {E 1, E 2, E 3, E 4, E 5 } i {D 1, D 2, D 3 } obliczono zmienną syntetyczną E jt miernik starości ekonomicznej oraz zmienną syntetyczną D jt miernik starości demograficznej. n 1 7. Analiza miernika staroêci ekonomicznej i demograficznej W badaniu miernika starości ekonomicznej i demograficznej w wybranych krajach Unii Europejskiej w ujęciu dynamicznym jako wzorzec przyjęto średnią ważoną wartość dla krajów Unii Europejskiej w 1998 r. Przyjęcie takiego wzorca pozwoli na porównywanie zachodzących zmian w stosunku do tego, co miało miejsce w średnim kraju Unii Europejskiej w 1998 r., a więc w momencie, w którym rozpoczęto analizę. Wyniki uzyskane z tak przeprowadzonej analizy będą wskazywać dynamikę zmian (zarówno wzrostów, jak i spadków) poziomu 12 W literaturze przedmiotu rozważane są dwa podejścia, a mianowicie model stały i model zmienny. Por. [Cieślak 1990; 1997].

18 68 Monika Papież starości ekonomicznej i demograficznej wybranych krajów Unii Europejskiej w stosunku do średniej wartości na początku badanego okresu. W tabeli 1 przedstawiono wartości miernika starości ekonomicznej i demograficznej w 1998 i 2004 r. oraz wartości przyrostu względnego o podstawie stałej dla 1998 r. Tabela 1. Wartości miernika starości ekonomicznej i demograficznej w 1998 i 2004 r., wartości przyrostu względnego o podstawie stałej dla 1998 r. oraz wartości współczynnika korelacji liniowej pomiędzy wartościami miernika starości ekonomicznej i demograficznej w latach Kraj Miernik starości ekonomicznej przyrost względny (w %) Miernik starości demograficznej przyrost względny (w %) Współczynnik korelacji liniowej Austria AT 0,924 0,916 a 0,8 0,981 1,045 6,5 0,266 Belgia BE 1,100 0,932 15,3 1,036 1,070 3,2 0,956 Czechy CZ 0,840 0,865 2,9 0,896 0,966 7,9 0,178 Dania DK 0,685 0,663 3,3 0,956 0,963 0,7 0,462 Estonia EE 0,848 0,887 4,7 0,912 1,017 11,6 0,155 Finlandia FI 1,135 0,904 20,3 0,938 1,006 7,2 0,878 Francja FR 1,076 0,947 a 12,0 0,989 1,022 3,3 0,945 Grecja GR 0,954 1,054 a 10,4 1,045 1,151 10,1 0,927 Hiszpania ES 1,027 0,837 18,5 1,067 1,115 4,5 0,940 Holandia NL 0,770 0,727 5,6 0,894 0,919 2,7 0,530 Irlandia IE 0,784 0,695 11,3 0,765 0,780 2,0 0,678 Litwa LT 0,931 1,082 16,2 0,842 0,955 13,5 0,661 Łotwa LV 1,059 0,943 11,0 0,906 1,051 16,1 0,695 Niemcy DE 1,195 1,126 5,8 1,050 1,193 13,6 0,577 Polska PL 0,965 1,178 22,0 0,782 0,867 10,9 0,933 Portugalia PT 0,728 0,770 5,7 1,009 1,084 7,5 0,370 Słowacja SK 1,141 1,428 25,1 0,756 0,806 6,6 0,693 Słowenia SI 0,871 0,847 2,8 0,896 1,029 14,9 0,279 Szwecja SE 0,803 0,734 8,6 1,066 1,087 2,0 0,485 Węgry HU 1,300 0,992 23,7 0,936 1,010 7,9 0,939 Wielka Brytania UK 0,716 0,643 10,2 0,979 1,011 3,3 0,843 Włochy IT 1,086 1,011 a 6,9 1,164 1,253 7,6 0,954 a wartości dla 2003 r. Wartości współczynnika korelacji zaznaczone kursywą informują, że jest on istotny statystycznie na poziomie 0,05 Źródło: obliczenia własne.

19 Wpływ procesu starzenia się ludności 69 Analiza wartości miernika starości ekonomicznej wskazuje, że z roku na rok w latach malała jego średnia wartość dla krajów Unii Europejskiej, z 1,000 do 0,936. Oznacza to, że w 2004 r. w stosunku do 1998 r. wydłużył się okres aktywności zawodowej. Spowodowane to mogło być m.in. późniejszym wiekiem uzyskiwania świadczeń emerytalno-rentowych, malejącą liczbą bezrobotnych w wieku powyżej 55 lat oraz wzrastającą liczbą osób aktywnych zawodowo w wieku powyżej 55 lat. Na spadek średniego poziomu starości ekonomicznej w badanych krajach Unii Europejskiej głównie wpływ miały kraje piętnastki, gdyż dla nich średni poziom zmalał z 0,999 do 0,905. Natomiast odwrotną dynamiką zmian charakteryzowały się nowe kraje. Wartość miernika wzrosła z 1,004 w 1998 r. do 1,094 w 2004 r. Tak więc w 2004 r. średni poziom starości ekonomicznej w krajach piętnastki zmalał o ok. 9,5% w stosunku do wzorca, czyli średniego poziomu dla wszystkich krajów Unii Europejskiej w 1998 r., a dla krajów nowych wzrósł o ok. 9,4%. Dodatnią dynamiką zmian, a więc zmniejszeniem się aktywności zawodowej charakteryzowało się 7 krajów: Słowacja, Polska, Litwa, Grecja, Portugalia, Estonia oraz Czechy. Kraje, w których zmalał poziom starości ekonomicznej, to: Węgry, Finlandia, Hiszpania oraz Belgia (por. tabela 1 oraz rys. 17). Wartości w 2004 r. 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Wartości w 1998 r. Rys. 17. Porównanie miernika starości ekonomicznej w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej Szczegółowa analiza wartości miernika starości ekonomicznej w 2004 r. wskazuje, że w 6 krajach jego wartość była powyżej 1, a to oznacza, że w tych krajach nastąpił wzrost poziomu starości ekonomicznej w stosunku do średniego poziomu dla krajów Unii Europejskiej w 1998 r. Do krajów dominujących pod względem

20 70 Monika Papież starości ekonomicznej, czyli mających stosunkowo największą liczbę świadczeniobiorców i nieaktywnych zawodowo osób w młodym wieku, należą: Słowacja, Polska, Niemcy, Litwa, Grecja, Włochy (por. tabela 1). Natomiast kraje o stosunkowo najmniejszej liczbie świadczeniobiorców i osób pracujących do późnego wieku to: Wielka Brytania, Dania, Irlandia, Holandia i Szwecja (por. rys. 19). 1,2 Wartości w 2004 r. 1,1 1,0 0,9 0,8 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 Wartości w 1998 r. Rys. 18. Porównanie miernika starości demograficznej w 1998 i 2004 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej Legenda: Wartości od najjaśniejszego koloru: 0,64; 0,84); 0,84; 1,00); 1,00; 1,23); 1,23; 1,43 Rys. 19. Miernik starości ekonomicznej w 2003 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej

21 Wpływ procesu starzenia się ludności 71 Drugi z analizowanych mierników to miernik starości demograficznej. Porównanie jego wartości w 2004 r. w stosunku do 1998 r. wskazuje, że we wszystkich krajach Unii Europejskiej następował proces starzenia się społeczeństwa. Średnia wartość dla krajów Unii Europejskiej wzrosła z 1,000 do 1,073 (odpowiednio dla krajów piętnastki z 1,034 do 1,103, a dla krajów nowych z 0,830 do 0,914). Wynika stąd, że społeczeństwo w krajach piętnastki było o ok. 10,3% starsze w stosunku do średniej dla wszystkich krajów Unii Europejskiej w 1998 r., a w krajach nowych ok. 8,6% młodsze. Warto zwrócić uwagę, że odwrotna proporcja była dla miernika starości ekonomicznej. Do grupy najmłodszych krajów, a więc takich, w których wartość była niższa niż 1, należą: Irlandia, Słowacja, Polska, Holandia, Litwa, Dania i Czechy. Natomiast do grupy najstarszych społeczeństw wśród badanych krajów należą: Włochy, Niemcy, Grecja oraz Hiszpania (por. rys. 20). Legenda: Wartości od najjaśniejszego koloru: 0,78; 0,90); 0,90; 1,00); 1,00; 1,11); 1,11; 1,25 Rys. 20. Miernik starości demograficznej w 2003 r. dla wybranych krajów Unii Europejskiej 8. Wnioski koƒcowe Celem artykułu jest analiza procesu starzenia się społeczeństwa w krajach Unii Europejskiej, zarówno pod względem demograficznym jak i ekonomicznym, w latach oraz wskazanie związków pomiędzy tymi dwoma rodzajami starości. W tym celu obliczono współczynnik korelacji liniowej pomiędzy war-

22 72 Monika Papież tościami miernika starości ekonomicznej i demograficznej dla poszczególnych krajów w latach W tabeli 1 podano obliczone wartości współczynnika korelacji liniowej. Kursywą oznaczono te, które są istotne statystycznie na poziomie 0,05. Wyniki wskazują, że w wypadku 5 krajów (Belgia, Włochy, Francja, Hiszpania, Węgry) istnieje silna ujemna zależność korelacyjna, co oznacza, że proces starzenia się społeczeństwa powodował pozytywne zmiany na rynku pracy, a mianowicie wzrastał wiek przechodzenia ze stanu aktywności zawodowej do stanu bierności. W kolejnych 4 krajach (Finlandia, Wielka Brytania, Łotwa, Irlandia) istniała duża ujemna zależność pomiędzy procesem starzenia się a momentem wycofania się z rynku pracy. Dla 9 krajów trudno stwierdzić istnienie zależności liniowej pomiędzy tymi dwoma procesami. Natomiast dla Polski i Grecji oraz Słowacji i Litwy można mówić, odpowiednio, o silnej i dużej dodatniej zależności korelacyjnej. W tych krajach proces starzenia się społeczeństwa wpływał na obniżenie wieku przechodzenia ze stanu aktywności zawodowej w stan bierności. Związane to było również z polityką dezaktywizacji zawodowej osób w starszym wieku, jako jednym z narzędzi rozwiązywania problemów społecznych i ekonomicznych związanych np. z bezrobociem, recesją gospodarczą, restrukturyzacją gospodarki oraz przemianami zachodzącymi wewnątrz przedsiębiorstw i możliwością ich upadania. Wczesne wycofywanie się z rynku pracy wspierane było przez politykę państwa i działania przedsiębiorstw. Upowszechniały się systemy wcześniejszych emerytur, liberalizowano przepisy dotyczące rent inwalidzkich. Wysyłano starszych pracowników na wcześniejsze emerytury po to, by stworzyć miejsca pracy dla osób młodszych. Jednak łatwy dostęp do wcześniejszych emerytur lub podobnych świadczeń prowadził raczej do zmniejszenia zatrudnienia, niż był skuteczną metodą walki z bezrobociem, nie nastąpiło bowiem zmniejszenie się bezrobocia wśród młodych. Literatura Cieślak M. [1990], Zagadnienie ruchomego celu w wielowymiarowej analizie porównawczej, Przegląd Statystyczny, z Cieślak M. [1997], Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Czepulis-Rutkowska Z. [1997], Analiza istniejącego systemu [w:] Reforma systemu emerytalno-rentowego, Raport CASE, nr 6, Warszawa. Jóźwiak J. [2004], Podstawy metodologiczne nowoczesnej analizy demograficznej [w:] Problemy demograficzne Polski przed wejściem do Unii Europejskiej, red. Z. Strzelecki, PWE, Warszawa. Kowaleski J. [2003], Kwestie metodologiczne w badaniu procesu starzenia się ludności [w:] Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Polska a Europa, red. Z. Strzelecki,

23 Wpływ procesu starzenia się ludności 73 Publikacje I Kongresu Demograficznego w Polsce , Rządowa Rada Ludnościowa, t. XVII, Warszawa. Kurkiewicz J. [1992], Podstawowe metody analizy demograficznej, PWN, Warszawa. Liberda B. [1999], Wpływ reformy ubezpieczeń społecznych na oszczędności, Gospodarka Narodowa, nr 5 6. Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje [2002], red. J. Frąckiewicz, Publikacje I Kongresu Demograficznego w Polsce , Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej, Katowice. Rosset E. [1959], Proces starzenia się ludności. Studium Demograficzne, Warszawa. Szukalski P. [2004], Proces starzenia się ludności a sprawiedliwość i równość międzypokoleniowa [w:] Problemy demograficzne Polski przed wejściem do Unii Europejskiej, red. Z. Strzelecki, PWE, Warszawa. Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym [2000], red. A. Zeliaś, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. Witkowski J. [2004], Rozwój ludności a rynek pracy Polska i Europa [w:] Problemy demograficzne Polski przed wejściem do Unii Europejskiej, red. Z. Strzelecki, PWE, Warszawa. The Impact of Population Ageing on Changes in the Labour Market in Selected European Union Countries, The aim of this article is to analyse the impact of population ageing on changes in the labour market in a period of economic old age. The analysis was carried out in on selected countries that are currently members of the European Union. The process of population ageing in European Union countries was analysed in both demographic and economic terms, and the links between these two types of old age were indicated. To this end, an indicator of demographic and economic old age was constructed. Then, the coefficient of linear correlation between these two indicators was calculated for each country in the years