ZACHOWANIA ZDROWOTNE KANDYDATÓW NA OFICERÓW WIĘZIENNICTWA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM SPOŁECZNEGO WYMIARU ZDROWIA

Transkrypt

1 ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3079 SOCJOLOGIA XLIV WROCŁAW 2008 PIOTR ŁAPIŃSKI, ANNA LEŚNIAK-JARECKA Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, Kalisz ZACHOWANIA ZDROWOTNE KANDYDATÓW NA OFICERÓW WIĘZIENNICTWA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM SPOŁECZNEGO WYMIARU ZDROWIA WSTĘP Katalog postaw zdrowotnych, których kształtowanie wśród funkcjonariuszy Służby Więziennej należy zaliczyć do zadań priorytetowych, zdeterminowany jest nie tylko stawianymi przed nimi wymaganiami w zakresie zdolności fizycznej i psychicznej do tej służby 1 czy też zagrożenia zdrowia wynikające ze specyficznych przeciążeń zawodowych 2. Istotnym kryterium będą także przejawiane przez personel więzienny zachowania zdrowotne, ze szczególnym uwzględnieniem zachowań, które przydatne mogą być w łagodzeniu skutków działania stresu zawodowego oraz zachowań stanowiących istotny element profilaktyki wypalenia zawodowego 3. Niniejsze badania są uzupełnieniem badań przeprowadzonych w 2006 r. 4 z wykorzystaniem polskiej wersji kwestionariusza Skali Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES). Trafność doboru testu IZZ uzasadnia fakt, że zarówno ogólny wskaźnik zachowań zdrowotnych, jak i mierzone z wykorzystaniem IZZ wskaźniki praktyki zdrowotne oraz zachowania profilaktycz- 1 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 października 2005 r. w sprawie wymagań w zakresie zdolności fizycznej i psychicznej do Służby Więziennej (Dz.U. z dnia 30 listopada 2005 r.), załącznik 1 i 3. 2 H. Machel, Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Arche, Gdańsk 2003, s R. Poklek, Skuteczność psychologicznego warsztatu antystresowego w profi laktyce wypalenia zawodowego funkcjonariuszy Służby Więziennej, COSSW, Kalisz 2006, s H. Chmielewska-Pełka, P. Łapiński, Siła ogólnego przekonania funkcjonariuszy SW co do skuteczności radzenia sobie w sytuacjach trudnych a wyzwania stawiane przed nimi w zakresie dbałości o zdrowiei sprawność fizyczną, [w:] Zarządzanie i usługi w obszarze kultury fizycznej i hotelarstwa, W. Siwiński i wsp. (red.), WSHiG, Poznaniu 2006, s

2 86 PIOTR ŁAPIŃSKI, ANNA LEŚNIAK-JARECKA ne korelują dodatnio z poczuciem własnej skuteczności mierzonym testem GSES 5. MATERIAŁ I METODA Badaniom poddano 77 słuchaczy Szkoły Oficerskiej SW w roku akademickim 2007/2008. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem standaryzowanego testu psychologicznego Zygfryda Juczyńskiego Inwentarz Zachowań Zdrowotnych 6 (IZZ). Test ten zawiera 24 stwierdzenia opisujące różne rodzaje zachowań, które mają wpływ na stan zdrowia. Jego użycie pozwala zarówno na ustalenie tzw. ogólnego wskaźnika nasilenia zachowań zdrowotnych, a także na obliczenie poziomu nasilenia zachowań zdrowotnych w ramach czterech kategorii: prawidłowych nawyków żywieniowych, zachowań profilaktycznych, pozytywnego nastawienia psychicznego, praktyk zdrowotnych. Bezpośrednio po przeprowadzeniu badania kwestionariuszem IZZ badanych proszono o wypełnienie przygotowanego na potrzeby niniejszych badań, składającego się z sześciu twierdzeń, kwestionariusza ankiety Wybrane aspekty mojego funkcjonowania w grupie społecznej. Jego konstrukcja pozwalała na zastosowanie identycznych zasad wypełniania, jakie obowiązywały przy wypełnianiu IZZ. WYNIKI BADAŃ 1. Wyniki uzyskane badaniem kwestionariuszem IZZ. Twierdzenia zawarte w kwestionariuszu IZZ odnosiły się do różnego rodzaju zachowań prozdrowotnych. Dlatego uzyskany w wyniku badania tym narzędziem wyższy wynik oznaczał większe nasilenie deklarowanych zachowań korzystnych dla zdrowia. Średnie wyniki w ramach poszczególnych kategorii zachowań zdrowotnych uzyskano, dziejąc sumę zgromadzonych w ramach każdej kategorii punktów przez liczbę ujętych w narzędziu badawczym pytań odpowiedzialnych za pomiar konkretnego wskaźnika. Wyniki przedstawiono w tabeli 3. W tabelach zawierających wyniki badań przyjęto następujące skrótowe oznaczenia: poszczególnych elementów struktury organizacyjnej (działów) jednostek penitencjarnych (zakładów karnych i aresztów śledczych): DO dział ochrony, 5 I.M. Łukasik, Predykatory zachowań zdrowotnych, [w:] Model zdrowego stylu życia jako zadanie interdyscyplinarne [online], t. 2, NeuroCentrum, Lublin, 2003 [dostęp: ]. biblioteka/styl_zycia/tom2/lukasik.doc. 6 Z. Juczyński, Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, PTP, Warszawa 2001, s

3 Zachowania zdrowotne kandydatów na oficerów więziennictwa 87 DK dział kwatermistrzowski, DE dział ewidencji, DPps dział penitencjarny (psychologowie); wskaźników zachowań zdrowotnych: OWZZ ogólny wskaźnik zachowań zdrowotnych, PNŻ prawidłowe nawyki żywieniowe, ZP zachowania profilaktyczne, PNP pozytywne nastawienia psychiczne, PZ praktyki zdrowotne. Tabela 1. Występowanie u badanych ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych Dział organizacyjny jednostki penitencjarnej Poziom DO DK DE DPps wszystkie Niski 8 33, , , , ,27 Przeciętny 9 37, , , , ,05 Wysoki 7 29, , , , ,68 Razem 24 31,20 7 9, , , ,00 Wyniki surowe dotyczące ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych przekształcono na jednostki sten (tab. 1) i poddano interpretacji zgodnie z właściwościami charakteryzującymi skalę stenową. W zakresie nasilenia u badanych ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych zwraca uwagę relatywnie niewielki odsetek wyników na poziomie niskim wśród funkcjonariuszy działu ewidencji oraz sięgający niemal 1/3 odsetek wyników na poziomie wysokim wśród funkcjonariuszy działu ochrony oraz działu kwatermistrzowskiego. Tabela 2. Średnie wyniki ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych oraz poszczególnych kategorii zachowań zdrowotnych dla całej grupy badanych Ogólny wskaźnik zachowań zdrowotnych Prawidłowe nawyki żywieniowe Zachowania profilaktyczne Pozytywne nastawienia psychiczne Praktyki zdrowotne M SD M SD M SD M SD M SD 79,62 11,17 3,26 0,65 3,19 0,75 3,62 0,49 3,19 0,60 Uzyskane w grupie badanych średnie wyniki zarówno w zakresie ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych, jak i w ramach poszczególnych kategorii zachowań zdrowotnych są zbliżone do tymczasowych norm polskich dla zdrowych osób dorosłych, zaproponowanych przez Z. Juczyńskiego. Zarówno w zakresie ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych, jak i w ramach poszczególnych kategorii zachowań zdrowotnych między porównywanymi grupami badanych nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic. 2. Wyniki uzyskane badaniem kwestionariuszem Wybrane aspekty mojego funkcjonowania w grupie społecznej.

4 88 PIOTR ŁAPIŃSKI, ANNA LEŚNIAK-JARECKA Tabela 3. Różnice między przedstawicielami poszczególnych działów jednostki penitencjarnej w zakresie ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych oraz w ramach poszczególnych kategorii zachowań zdrowotnych Dział organizacyjny jednostki penitencjarnej Porównywana cecha grupy DO (N = 24) DK (N = 7) DE (N = 26) DPps (N = 20) H p M SD M SD M SD M SD OWZZ 78,79 13,43 78,00 14,47 80,34 9,77 80,25 9,29 0,513 0,916 PNŻ 3,13 0,65 3,17 0,89 3,31 0,64 3,37 0,59 2,136 0,545 ZP 3,21 0,89 3,19 0,77 3,07 0,70 3,34 0,65 1,562 0,668 PNP 3,61 0,52 3,48 0,62 3,81 0,44 3,48 0,45 5,953 0,114 PZ 3,18 0,69 3,17 0,46 3,20 0,60 3,17 0,56 0,347 0,951 Twierdzenia zawarte w kwestionariuszu omawianej ankiety dotyczyły różnego rodzaju zachowań antyzdrowotnych, odnoszących się pośrednio lub bezpośrednio do społecznej sfery zdrowia badanych. Dlatego uzyskany w tym badaniu wyższy wynik oznaczał większe nasilenie deklarowanych zachowań szkodliwych dla zdrowia społecznego. Tabela 4. Odpowiedzi badanych zawarte przy stwierdzeniu 1: Kiedy jestem zdenerwowany w celu odprężenia sięgam po piwo lub drinka DO DK DE DP (p) Razem Prawie nigdy (1) 6 25, , , , ,77 Rzadko (2) 7 29, , , , , , , ,88 Często (4) 6 25, ,57 1 3, ,69 Prawie zawsze (5) ,00 1 1,30 Po piwo lub drinka w związku ze zdenerwowaniem najczęściej sięgają przyszli oficerowie działu ochrony i działu kwatermistrzowskiego, najrzadziej natomiast psychologowie. Najliczniejszą grupę badanych, których bliscy często stwierdzają, że po ciężkim dniu w pracy badani wyładowują się na nich, stanowią przyszli oficerowie działów ochrony. Najmniej liczną grupę badanych, która prawie nigdy tuż po przebudzeniu nie odczuwa złego nastroju w związku z koniecznością pójścia do pracy, stanowią przyszli oficerowie działu ewidencji.

5 Zachowania zdrowotne kandydatów na oficerów więziennictwa 89 Tabela 5. Odpowiedzi badanych zawarte przy stwierdzeniu 2: Moi bliscy mają mi za złe, że po ciężkim dniu w pracy wyładowuję się na nich Prawie nigdy (1) 11 45, , , , ,66 Rzadko (2) 6 25, , , , ,87 2 8, , , , ,48 Często (4) 5 20, ,29 1 3,85 1 5, ,39 Prawie zawsze (5) , ,60 Tabela 6. Odpowiedzi badanych zawarte przy stwierdzeniu 3: Po przebudzeniu, kiedy muszę wstać do pracy, mam zły nastrój Prawie nigdy (1) 8 33, ,86 1 3, , ,48 Rzadko (2) 8 33, , , , , , , , , ,87 Często (4) 2 8, , , , ,88 Prawie zawsze (5) 3 12, ,90 Tabela 7. Odpowiedzi badanych zawarte przy stwierdzeniu 4: Irytują mnie ludzie, którym powinienem pomagać ze względu na moje obowiązki zawodowe Prawie nigdy (1) 8 33, , , , ,48 Rzadko (2) 6 25, , , , , , , , , ,06 Często (4) , ,00 5 6,49 Prawie zawsze (5) 1 4, , ,19 Wśród przyszłych oficerów działów ewidencji odnotowano najwięcej badanych często lub bardzo często (prawie zawsze) irytujących się zachowaniem osób, którym powinni oni pomagać ze względu na swoje obowiązki zawodowe.

6 90 PIOTR ŁAPIŃSKI, ANNA LEŚNIAK-JARECKA Tabela 8. Odpowiedzi badanych zawarte przy stwierdzeniu 5: W pracy używam wulgaryzmów w obecności funkcjonariuszy kobiet Prawie nigdy (1) 4 16, , , ,99 Rzadko (2) 4 16, , ,08 1 5, , , , , , ,29 Często (4) 5 20, , , , ,17 Prawie zawsze (5) 8 33, , , , ,68 Bez względu na przynależność do konkretnego działu jednostki penitencjarnej wysoki odsetek badanych często lub bardzo często używa wulgaryzmów w obecności funkcjonariuszy kobiet. Tabela 9. Odpowiedzi badanych zawarte przy stwierdzeniu 6: Gdy zgłaszam problem zawodowy bezpośredniemu przełożonemu, mam poczucie bycia zrozumianym Prawie nigdy (1) 5 20, , ,39 Rzadko (2) 3 12, , , , , , , , , ,87 Często (4) 7 29, , , , ,47 Prawie zawsze (5) 2 8, ,29 2 7, , ,29 Tabela 10. Różnice między przedstawicielami poszczególnych działów jednostki penitencjarnej w zakresie wybranych wskaźników zdrowia społecznego badanych Dział organizacyjny jednostki penitencjarnej Porównywana cecha grupy * DO (N = 24) DK (N = 7) DE (N = 26) DPps (N = 20) H p M SD M SD M SD M SD Stwierdzenie 1 2,46 1,14 2,28 1,25 2,00 0,94 1,75 0,91 5,201 0,158 Stwierdzenie 2 2,04 1,20 2,14 1,21 2,23 1,14 2,00 0,97 0,646 0,886 Stwierdzenie 3 2,33 1,37 2,00 1,15 2,96 0,82 2,50 0,95 8,050 0,045 Stwierdzenie 4 2,17 1,05 2,14 0,69 2,77 1,21 2,45 0,83 4,075 0,253 Stwierdzenie 5 3,38 1,53 3,43 1,13 3,23 1,31 3,55 1,39 0,782 0,854 Stwierdzenie 6 2,92 1,28 3,71 0,95 3,04 1,11 3,85 0,99 8,685 0,034 * Treść stwierdzeń zawartych w kwestionariuszu Wybrane aspekty mojego funkcjonowania w grupie społecznej podano w nagłówkach tabel 4 9.

7 Zachowania zdrowotne kandydatów na oficerów więziennictwa 91 Najliczniejszą grupę funkcjonariuszy, którzy zgłaszając problem zawodowy bezpośredniemu przełożonemu, prawie nigdy lub rzadko mają poczucie bycia zrozumianym, stanowią przyszli oficerowie działów ochrony. Celem ustalenia różnic w rozkładzie zmiennej niezależnej zastosowano nieparametryczny test Kruskala-Wallisa. Zgodnie z algorytmem opracowanym przez J. Brzezińskiego 7 test ten ma zastosowanie w procesie badania różnic występujących między grupami w przypadku, gdy liczba tych grup > 2. Największe nasilenie wskaźników niewłaściwych relacji społecznych odnotowano w sferze używania przez badanych wulgaryzmów w obecności funkcjonariuszy kobiet. Wysokie wskaźniki odnotowano także w zakresie niewłaściwych relacji między podwładnym a przełożonym w sytuacji zgłaszania przez podwładnego problemu służbowego. W zakresie tego właśnie wskaźnika odnotowano istotne statystycznie różnice między porównywanymi grupami badanych. Wskaźnik najwyższy cechuje psychologów, najniższy zaś funkcjonariuszy działu ochrony. Porównywane grupy badanych różnią się także pod względem częstotliwości odczuwalnego złego nastroju. Po przebudzeniu w dniu, w którym badani muszą udać się do pracy, zły nastrój najczęściej odczuwają przyszli oficerowie działu ewidencji, a najrzadziej przyszli oficerowie działu kwatermistrzowskiego. WNIOSKI 1. Zważywszy na istotność stanu zdrowia jako determinanty przydatności zawodowej funkcjonariuszy Służby Więziennej oraz szczególną rolę oficerów więziennictwa w kształtowaniu stylu życia całego personelu więziennego, należy podejmować stałe działania edukacyjne z zakresu promocji zdrowia: a) w ramach Szkoły Oficerskiej SW oraz b) w ramach kursów doskonalących z zakresu promocji zdrowia, profilaktyki stresu i wypalenia zawodowego, realizowanych np. w formie obozów zdrowotno- -edukacyjnych 8. Działania edukacyjne ukierunkować należy przede wszystkim na efekty w postaci nasilenia podejmowanych przez przyszłych oficerów SW praktyk zdrowotnych oraz działań profilaktycznych. 2. Ze względu na niską częstotliwość przedsięwzięć edukacyjnych z zakresu promocji zdrowia, jakie podejmuje się wobec pojedynczego funkcjonariusza Służby Więziennej, biorąc także pod uwagę konieczność stałego podnoszenia poziomu i aktualizowania przez personel więzienny wiedzy i umiejętności z zakresu metod dbałości o zdrowie i sprawność fizyczną, osoby szkolone w ramach Szkoły 7 J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa 2002, s P. Łapiński, R. Poklek, Projekt obozu kondycyjno-zdrowotnego dla funkcjonariuszy Służby Więziennej, [w:] Promocja zdrowia we współczesnym więziennictwie, K. Klukowski, P. Łapiński, A. Wiza, A. Kaczmarek (red.), COSSW w Kaliszu, PSNARiT, PTNKF, Kalisz 2006, s

8 92 PIOTR ŁAPIŃSKI, ANNA LEŚNIAK-JARECKA Oficerskiej SW należy wyposażać w umiejętność autoedukacji prozdrowotnej, co jednocześnie jak wcześniej zauważył R. Kałużny wpłynąć może korzystnie na ukształtowanie pozytywnego wizerunku Służby Więziennej w społeczeństwie Relacje interpersonalne zachodzące między poszczególnymi przedstawicielami personelu więziennego ukształtowały się w sposób w znacznym stopniu nieuwzględniający kwestii płci poszczególnych osób w tych relacjach uczestniczących. Przyczyną tego zjawiska może być stała konieczność powierzania całemu personelowi więziennemu (bez względu na płeć) zadań zawodowych stereotypowo męskich. 4. Cechujący psychologów wyższy niż w pozostałych grupach średni wskaźnik odzwierciedlający odczuwane przez nich nieprawidłowości w relacjach z przełożonymi w sytuacji zgłaszania przez podwładnego problemu służbowego wynikać może z relatywnie wysokiej ich świadomości w zakresie prawidłowości przekazu między jego nadawcą a odbiorcą. 5. Odczuwany przez przyszłych oficerów działu ewidencji częściej niż u pozostałych kandydatów na oficerów poranny dyskomfort w dniu, w którym muszą oni wstać do pracy, może wynikać ze specyfiki przeciążeń zawodowych właściwych dla personelu ewidencyjnego (niemal całkowicie siedzący charakter pracy, jednostajność i wysoka powtarzalność wykonywanych czynności, przeciążenie obowiązkami pozbawionymi czynności lokomocyjnych). 6. Ze względu na wysoki odsetek badanych, którzy często (reprezentanci działów ochrony i kwatermistrzowskiego) lub od czasu do czasu (reprezentanci działów ochrony i ewidencji) w sytuacji zdenerwowania sięgają po alkohol należy: a) podjąć profilaktyczne działania uświadamiające o zagrożeniach wynikających z wykorzystywania alkoholu w łagodzeniu skutków stresu, b) podjąć działania edukacyjne w zakresie prozdrowotnych metod redukcji stresu. BIBLIOGRAFIA Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa Chmielewska-Pełka H., Łapiński P., Siła ogólnego przekonania funkcjonariuszy SW co do skuteczności radzenia sobie w sytuacjach trudnych a wyzwania stawiane przed nimi w zakresie dbałości o zdrowie i sprawność fizyczną, [w:] Zarządzanie i usługi w obszarze kultury fi zycznej i hotelarstwa, W. Siwiński i wsp. (red.), WSHiG, Poznań Juczyński Z., Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, PTP, Warszawa R. Kałużny, Stopień przygotowania podoficerów Policji, Służby Więziennej i Straży Pożarnej do działań w sytuacjach zagrożeń, [w:] Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, J. Maciejewski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 325.

9 Zachowania zdrowotne kandydatów na oficerów więziennictwa 93 Kałużny R., Stopień przygotowania podoficerów Policji, Służby Więziennej i Straży Pożarnej do działań w sytuacjach zagrożeń, [w:] Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, J. Maciejewski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Łapiński P., Poklek R., Projekt obozu kondycyjno-zdrowotnego dla funkcjonariuszy Służby Więziennej, [w:] Promocja zdrowia we współczesnym więziennictwie, K. Klukowski, P. Łapiński, A. Wiza, A. Kaczmarek (red.), COSSW w Kaliszu, PSNARiT, PTNKF, Kalisz Łukasik I.M., Predykatory zachowań zdrowotnych, [w:] Model zdrowego stylu życia jako zadanie interdyscyplinarne [online], t. 2, NeuroCentrum, Lublin 2003, [dostęp: ]. biblioteka/styl_zycia/tom2/lukasik.doc. Machel H., Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Arche, Gdańsk Poklek R., Skuteczność psychologicznego warsztatu antystresowego w profi laktyce wypalenia zawodowego funkcjonariuszy Służby Więziennej, COSSW, Kalisz 2006.