Moduł 1. Cele wykonywania pozbawienia wolności w świetle obowiązujących w Polsce uregulowań ustawowych

Transkrypt

1 Autor: Piotr Łapiński Moduł 1 Cele wykonywania pozbawienia wolności w świetle obowiązujących w Polsce uregulowań ustawowych Znaczna istotność, jaką w polskim prawie karnym wykonawczym przypisuje się celom wykonywania kary pozbawienia wolności wyrażona jest faktem uregulowania tej kwestii na poziomie ustawy. Cel wykonywania kary pozbawienia wolności określono w art kodeksu karnego wykonawczego 1, którego treść stanowi, że Wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. W pierwszej części treści tego zapisu nacisk położono na wzbudzanie woli współdziałania skazanego z personelem. Istotnie, współdziałanie wychowanka z wychowawcą 2 jest warunkiem powodzenia każdej działalności wychowawczej. Zatem bez owego współdziałania trudno prowadzić jakiekolwiek rozważania o efektach wysiłków pracy resocjalizacyjnej. Konieczność wzbudzania woli współdziałania w przypadku oddziaływań prowadzonych wobec sprawców przestępstw dodatkowo implikowana jest faktem, iż względnie często wywodzą się oni ze środowisk negatywnie nastawionych wobec instytucji wychowawczych, a także wobec rozmaitych służb państwowych w tym personelu więziennego. W dalszej części analizowanego tutaj zapisu precyzuje się (najpierw dość ogólnie, potem nieco bardziej szczegółowo) obszar, którego owo współdziałanie ma dotyczyć. Najogólniej mówiąc obszarem tym jest wychowanie. Do takiego wniosku prowadzi bowiem porównanie użytego w treści art kkw określenia w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw do poglądu Lesława Pytki na istotę wychowania, wg którego wychowanie to proces celowego i świadomego kształtowania ludzkich zachowań, postaw, ról społecznych czy osobowości (lub jej ważnych cech), zgodnie z wcześniej założonym ideałem pedagogicznym ( ) (2005, 9). Tak zredagowany zapis daje personelowi więziennemu prawne przyzwolenie na kształtowanie wszystkich postaw, które uznane 1 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U ) ze zm. 2 Dla potrzeb niniejszych rozważań za wychowawcę uznać należy każdą osobę włączoną w jakikolwiek sposób (nie tylko bezpośrednio) w proces resocjalizacji skazanych lub działającą na rzecz sprawnego działania tego procesu (nie tylko pod względem metodycznym ale także logistycznym, prawnym etc.). edu.cossw.pl strona 1

2 mogą być za społecznie pożądane 3. Jednak ze względu na mnogość postaw, które zaliczyć można do kategorii społecznie pożądanych ustawodawca doprecyzowuje obszary, na które skierować należy główny nurt oddziaływań wymieniając je (w analizowanym przepisie) po słowach w szczególności. Są nimi zatem: poczucie odpowiedzialności oraz potrzeba przestrzegania porządku prawnego. Podkreślmy konkluzję ogólną: tak skonstruowana treść analizowanego przepisu daje personelowi więziennemu prawne przyzwolenie i zarazem powinność kształtowania w skazanych wszystkich postaw, które zakwalifikować można do postaw społecznie pożądanych (oczywiście w kontekście indywidualnych deficytów wychowawczych konkretnej osoby) a intencją wyszczególnienia dwóch wskazanych wyżej obszarów nie było zawężenie (jedynie do tychże) działalności personelu więziennego a ukazanie jej priorytetów. Poczucie odpowiedzialności rozpatrywać można oczywiście w różnych kontekstach od odpowiedzialności skazanego za własny los, poprzez współodpowiedzialność za jego relacje ze społeczeństwem (w ramach której ważną, ale nie jedyną kwestię stanowi przestrzeganie norm moralnych), aż do kwestii jego odpowiedzialności wynikającej z faktu naruszenia norm prawnych. Ciekawe rozważania na temat odpowiedzialności podejmuje Małgorzata Kościelska (2007). Ukształtowanie w wychowanku potrzeby przestrzegania porządku prawnego uznać można za psychospołeczny fundament pracy nad odstąpieniem przez niego w przyszłości (tj. po zwolnieniu z zakładu karnego) od podejmowania czynów zabronionych. Wszak wówczas powstrzymanie się od powrotu do przestępstwa, o którym mowa w analizowanym przepisie stanowić będzie realizację jego osobistej potrzeby. Pozwala to mieć nadzieję na jego osobiste zaangażowanie w jej realizację. Zarówno poczucie odpowiedzialności jak i potrzebę przestrzegania porządku prawnego, a także wskazane wcześniej kształtowanie społecznie pożądanych postaw uznaje się za pośrednie cele wykonywania kary pozbawienia wolności (rys. 1). 3 Odrębnym dylematem jest, czy za postawy społecznie pożądane uznać należy te, których ukształtowania w skazanych oczekuje (czyli pożąda) od personelu więziennego społeczeństwo, czy może te, co do których uznano (w treści ustawy, w naukach o wychowaniu), że ich kształtowanie jest dla społeczeństwa pożądane. Rozstrzygnięcie tego dylematu przekraczałoby ramy niniejszego opracowania. Jest to jednak świetny temat do rozważań na forum dyskusyjnym. edu.cossw.pl strona 2

3 Rys. 1. Cele pośrednie i cel główny wykonywania kary pozbawienia wolności wg treści art kkw. (na podstawie niepublikowanego szkicu Tadeusza Karczewskiego z modyfikacją własną). Istnieje oczywiście szereg czynników utrudniających realizację celów pośrednich, wśród których za najważniejsze uznać należy charakterystykę podmiotu oddziaływań (w tym nieco mniejszą jego podatność na oddziaływania wychowawcze uwarunkowaną wiekiem i często relatywnie wysokim poziomem demoralizacji) oraz warunki, w których mają być one osiągnięte (izolacja przymusowa). Dlatego ich realizację uznać należy za zadanie niezwykle trudne, wymagające największej dozy profesjonalizmu i ogromnego zaangażowania całego personelu więziennego. Jednocześnie warto zauważyć, że w sytuacji zrealizowania celów pośrednich istnieje wysokie prawdopodobieństwo osiągnięcia efektu w postaci powstrzymania się od powrotu do przestępstwa, które uważa się za ustawowy cel główny wykonywania kary pozbawienia wolności (ryc. 1). Przed zawartą w art kkw wzmianką dotyczącą powstrzymania się od ponownego popełniania przestępstw a jednocześnie po fragmentach, które w niniejszym opracowaniu uznano za cele pośrednie umieszczono bowiem sformułowanie a tym samym sugerując niejako, iż owo powstrzymanie winno być wynikiem działań w ramach realizacji celów pośrednich. Odrębną zupełnie kwestią jest zasadność (bądź jej brak) ograniczenia celu wykonywania kary pozbawienia wolności jedynie do kwestii przestrzegania porządku prawnego przez osoby zwalniane z więzień. Tak skonstruowany cel Henryk Machel nazywa celem minimum, określając jednocześnie edu.cossw.pl strona 3

4 granice celu maksimum jako taki stan osobowości więźnia, który umożliwi jemu funkcjonowanie w społeczeństwie nie tylko w sposób nie naruszający norm prawnych, ale także w sposób respektujący wiele istotnych i ważnych dla życia społecznego norm moralnych (Machel 2003, 21). Interesujące (nieco krytyczne) rozważania na temat tajże wizji maksymalnego celu resocjalizacji penitencjarnej prowadził Jan Szałański (2008, 13). Ich lektura mogłaby stać się inspiracją interesujących rozważań na forum dyskusyjnym. Kończąc wstępne rozważania na temat celu wykonywania kary pozbawienia wolności w Polsce warto zauważyć, że jego ustawowa treść pozostaje w bezpośrednim związku znaczeniowym z treścią pierwszego ustawowego zadania Służby Więziennej, którym jest prowadzenie oddziaływań penitencjarnych i resocjalizacyjnych wobec osób skazanych na karę pozbawienia wolności ( ) 4. Wychodzi także naprzeciw dotyczącym tej kwestii uregulowaniom zawartym ratyfikowanej przez Polskę rekomendacji Rady Europy 5. Źródła prawa 1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U ) ze zm. 2. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz.U ) 3. Recommendation Rec (2006) 2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules Bibliografia 1. Kościelska M. (2007) Sens odpowiedzialności. Perspektywa psychologa klinicznego. Impuls. Kraków. 2. Machel H. (2003) Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. ARCHE. Gdańsk. 3. Pytka L. (2005) Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne. APS, Warszawa. 4 Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej ( ) art. 2.2 p Recommendation Rec(2006)2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules (przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952 posiedzeniu delegatów). edu.cossw.pl strona 4

5 4. Szałański J. (2008) Zakres i poziom skuteczności resocjalizacji [w:] Bartkowicz Z., Węgliński A. (red.): Skuteczna resocjalizacja. Doświadczenia i propozycje. UMCS, Lublin. edu.cossw.pl strona 5