Tajemnice. sprawią, że lektura zamieszczonych treści zachęci młodych ludzi do pogłębiania wiedzy o historii.

Transkrypt

1 Scenariusze lekcji Listopad 2012 Listopad Październik Dla klas 4 6 szkoły podstawowej Szanowni Państwo! Część historyczna magazynu Odkrywca zawierać będzie pasjonujące opowieści o zdarzeniach i ludziach z przeszłości oraz wiele interesujących ciekawostek dotyczących badania zjawisk, które kiedyś zachodziły. Teksty pisane językiem dostosowanym do możliwości percepcyjnych ucznia szkoły podstawowej sprawią, że lektura zamieszczonych treści zachęci młodych ludzi do pogłębiania wiedzy o historii. Forma naszych artykułów wymusza skrótowość i ogólność w prezentowaniu zagadnień, dlatego nie będą zawierać one dogłębnych analiz danych zjawisk historycznych. Materiały stanowią jednak doskonałe narzędzie w pracy nad poszerzeniem wiedzy uczniów oraz podczas planowania zajęć z danym zespołem klasowym. HISTORIA Tajemnice mumii 12 PRZYRODA Nieustraszony ENGLISH Space quest 20 odkrywca 4 W pierwszym numerze Odkrywcy znajduje się artykuł Tajemnice mumii. Jesteśmy pewni, że zachęci on uczniów do samodzielnych poszukiwań wiadomości na temat pasjonującej historii starożytnego Egiptu. W dalszej części zamieszczono materiały pomocne w trakcie pracy z artykułem Tajemnice mumii. Oprócz propozycji sposobu przeprowadzenia zajęć opartych na tym tekście znaleźć tu można także informacje uzupełniające wiedzę z tego zakresu. Przekazywane materiały mogą być dla Państwa inspiracją podczas opracowywania konkretnego scenariusza lekcji. Dołączone do nich zostały także karty pracy. 1

2 Scenariusze lekcji Listopad 2012 Historia Rozumienie tekstu Przed przeczytaniem artykułu przyjrzyjcie się uważnie podtytułom zamieszczonym na kolejnych stronach. Spróbujcie odgadnąć, o czym będzie mowa w poszczególnych fragmentach tekstu. Jak umarł faraon Tutenchamon? Wkroczmy do starożytnego grobowca wraz z badaczem z National Geographic, który rozwiązuje tę niezwykłą zagadkę. opowieści Hawass przedstawia młodego faraona, który rządził Egiptem ponad 3000 lat temu i nagle, w wieku zaledwie dziewiętnastu lat, zmarł. Przez długi czas archeolodzy sądzili, że Tutenchamon został zamordowany. Czy tak było w rzeczywistości? Czytelnicy śledzą kolejne kroki Hawassa i jego współpracowników, którzy za pomocą zarówno źródeł historycznych, jak i nowoczesnej technologii, próbują rozwikłać starożytną zagadkę. Zahi Hawass sekretarz generalny Najwyższej Rady Starożytności w Egipcie w latach Przed czytaniem Wstęp do zajęć Nauczyciel powtarza tytuł tekstu: Tajemnice mumii, a następnie zadaje pytanie: Co możemy wywnioskować z tytułu? (Tekst będzie dotyczył tajemnicy związanej z mumią). Wyjaśnia: Kiedy będziecie czytać tę historię, w całym artykule natkniecie się na wydrukowane na brązowo dodatkowe tytuły. Są to śródtytuły. Jak myślicie, jaka jest ich rola? (Zapowiadają, o czym będzie mowa w następnym fragmencie). Prowadzący rozdaje karty pracy (załącznik 1). Uczniowie przeglądają śródtytuły i zapisują w tabeli, czego ich zdaniem dotyczy każdy fragment. Strategia czytania ze zrozumieniem Sprawdzenie przewidywań i podsumowanie Podczas czytania artykułu uczniowie uzupełniają pozostałe rubryki tabeli. Nauczyciel poleca im krótko maksymalnie w dwóch zdaniach podsumować każdy przeczytany fragment. O tekście Czytelnicy towarzyszą archeologowi Zahiemu Hawassowi, który przeszukuje jeden z grobowców w Dolinie Królów w Egipcie. Szuka w nim wskazówek mogących pomóc w wyjaśnieniu tajemnicy śmierci faraona Tutenchamona. W miarę rozwoju Następnie uczniowie dzielą się na małe grupy. Zadaniem każdej z nich jest napisanie podsumowania całej historii na podstawie sporządzonych notatek. Przedstawiciele grup odczytują gotowe streszczenia przed resztą klasy. Prowadzący zajęcia inicjuje rozmowę na temat przedstawionych tekstów. W jej wyniku uczniowie i nauczyciel wybierają streszczenie, w którym najjaśniej została wyrażona główna myśl tekstu. 2

3 L I B I A N W E S Scenariusze lekcji Listopad 2012 Jest gorąco, nikt jednak nie narzeka. Jeden z członków mojego zespołu unosi niewielkie narzędzie, przywodzące na myśl korkociąg. Przykłada je do nogi mumii i przekręca. W tym momencie krzywię się. Rozlega się skrzypiący, zgrzytliwy dźwięk i narzędzie wwierca się w starożytną kość. Ciągłe przebywanie w grobowcach może się wydawać przerażające. Dolina Królów u góry Drewniana figura przedstawiająca twarz Tutenchamona poniżej Ja jednak spędzam wiele czasu w takich miejscach, ponieważ jestem archeologiem. Pewnie widzieliście moje zdjęcia w kapeluszu Indiany Jonesa. Noszę go, żeby chronić oczy przed rażącym słońcem. Przy odkopywaniu starożytnych przedmiotów pracuje się powoli, ciężko, w upale i brudzie. Dziś znalazłem się w jednym z najsławniejszych starożytnych grobowców na świecie. Został w nim pochowany faraon Tutenchamon. Przypominam bardziej lekarza niż archeologa. Mam na sobie biały fartuch laboratoryjny i rękawiczki. Maseczka chirurgiczna zakrywa mi prawie całą twarz. Tylko oczy mam nieosłonięte. Ten strój ma chronić bezcenną mumię przed kurzem i bakteriami. Ograbione grobowce Ochrona jest bardzo ważna, ponieważ Tutenchamon zmarł ponad 3000 lat temu. Niewiele wiemy o tamtych czasach. Stulecia mijały, a postać faraona i miejsce jego pochówku odeszły w niepamięć. Archeologowie odkryli jego grób dopiero 90 lat temu. Jest on jednym z 63 grobowców wykutych w skałach w samym środku współczesnego Egiptu. Miejsce to nazywa się Doliną Królów. Na przestrzeni wieków złodzieje okradli wiele spośród królewskich grobów w dolinie. Na szczęście nigdy nie znaleźli grobowca Tutenchamona. Wciąż zawierał zabalsamowane ciało faraona i inne źródła historyczne, czyli przedmioty pochodzące z przeszłości i będące wytworem ludzkich rąk. Egipt AFRYKA E G I P T Nil Dolina Królów Kair S U D A N Fragment dekoracji znalezionych wewnątrz grobowca Tutenchamona 14 NATIONAL GEOGRAPHIC Odkrywca Listopad M o r z e C z e r w o n e Słownictwo naukowe Nauczyciel przedstawia klasie słownictwo naukowe: archeolog, źródło historyczne i teoria. Następnie uczniowie dobierają się w pary. W parach zapisują każde ze słów po jednej stronie kartki, a później odnajdują je w artykule. Na podstawie kontekstu ustalają ich znaczenie i formułują wyjaśnienie po drugiej stronie kartki, po czym sprawdzają definicje podanych wyrazów w słowniczku. Jeśli zaistnieje taka potrzeba, poprawiają napisane przez siebie wyjaśnienia. Kiedy uczniowie zapoznają się z nowym słownictwem i je przyswoją, prowadzący zajęcia proponuje im układanie zdań, w których poprawnie użyją nowo poznanych słów. Następnie nauczyciel podchodzi do poszczególnych uczniów i podaje im jeden z trzech nowych wyrazów. Dziecko po chwili namysłu przedstawia całej klasie wymyślone przez siebie zdanie. Prowadzący po kolei przywołuje pozostałe słowa i chodzi po klasie tak długo, by każdy uczeń miał okazję ułożyć przynajmniej jedną wypowiedź. Poznawanie tła społecznego Nauczyciel przypomina dzieciom, że Tutenchamon żył ponad 3000 lat temu, a następnie stawia dwa pytania: 1. Dlaczego o Tutenchamonie wiemy więcej niż o pozostałych władcach starożytnego Egiptu? (Grobowce wielu pozostałych królów splądrowano, a grób Tutenchamona pozostał nienaruszony, dzięki czemu naukowcy mogli zbadać znalezione w nim przedmioty), 2. Jaką wielką zagadkę związaną z Tutenchamonem chciał rozwiązać Hawass i inni archeolodzy? (Chciał się dowiedzieć, jak zmarł faraon. Wielu naukowców sądziło, że został zamordowany, ale nikt nie umiał tego potwierdzić). Prowadzący zwraca uwagę klasy, że trudno jest obalić przyjęte od lat teorie takie jak ta dotycząca zamordowania Tutenchamona. Skłania uczniów, by zastanowili się, co należałoby zrobić, aby zmienić opinię panującą na temat śmierci Tutenchamona (Uczniowie powinni się domyślić, że archeolodzy musieliby znaleźć nowe dowody). Podstawowe fakty Pod koniec 1922 roku, po pięciu latach poszukiwań w Dolinie Królów, ekspedycja prowadzona przez Howarda Cartera odkryła grobowiec Tutenchamona. Grobowiec został odnaleziony przez przypadek. Chłopiec, który dostarczał poszukiwaczom wodę, potknął się o wystającą z piasku krawędź kamiennego schodka. Piach został usunięty, a pod spodem ukazało się jedenaście stopni prowadzących w dół, do szczelnie zamkniętych zewnętrznych drzwi grobowca. Mumia Tutenchamona spoczywała w trzech trumnach umieszczonych jedna w drugiej. Najmniejsza z nich była wykonana ze szczerego złota i ważyła 111 kilogramów. Szybki test na zrozumienie Prowadzący zadaje pytanie: W jaki sposób archeolodzy zdobyli tyle informacji na temat Tutenchamona? (Zbadali jego mumię oraz wszystkie przedmioty, które znaleźli w grobowcu). 3

4 Scenariusze lekcji Listopad 2012 Tutenchamon lubił gry planszowe. W jego grobowcu znaleziono cztery wersje popularnej w starożytnym Egipcie gry senet. Chlopiec królem Na podstawie źródeł historycznych odnalezionych w grobowcu Tutenchamona wiele można się było dowiedzieć. Opowiadają one zadziwiającą historię o młodym księciu i wojskowym dowódcy. O władcy, który zmarł, zanim zaczął samodzielnie rządzić swoim krajem. Opowieść zaczyna się w mieście Amarna, gdzie dziedzińce pałaców ozdobione były bujnymi ogrodami i tryskającymi wodą fontannami. Mieszkali tu egipski faraon Echnaton oraz jego syn i przyszły władca tego kraju Tutenchamon. Tutenchamon miał około 9 lat, kiedy został faraonem. Nosił koronę, ale nie miał realnej władzy. Ponieważ był jeszcze dzieckiem, rządzić pomagali mu dorośli, i to do nich należała prawdziwa potęga Egiptu. Kiedy młody faraon osiągnął wiek odpowiedni, aby objąć samodzielne rządy, zmarł. Przyczyna jego śmierci stała się wielką tajemnicą. Królewskie zycie Zrozumienie, jak żył Tutenchamon, może przybliżyć nas do odkrycia, w jaki sposób umarł. Źródła historyczne odnalezione w jego grobowcu wiele mówią o królewskiej codzienności. Faraon miał ubrania w najlepszym gatunku. Niektóre z nich były proste, inne ozdobione koralikami i wyszywane kolorowymi nićmi. Nosił ciężkie, złote bransolety, pierścienie i naszyjniki. Na podeszwach niektórych z jego sandałów znajdowały się podobizny królewskich nieprzyjaciół. Tutenchamon przy każdym kroku miażdżył więc swoich wrogów. Posiłki faraona składały się z chleba, ciast i mięs. Jadał też cieciorkę, soczewicę i inne warzywa. Do jego ulubionych deserów należały miód i owoce, takie jak daktyle i figi. Waleczny wladca Na złotym wachlarzu ukazano Tutenchamona polującego na strusie. Po jednej stronie wachlarza umieszczono rysunek przedstawiający faraona w jadącym rydwanie, strzelającego z łuku. Po drugiej zaś znajduje się wizerunek władcy wracającego do domu z upolowanymi ptakami. Jednak życie Tutenchamona wypełniały nie tylko rozrywki. Jako król musiał przewodzić armii. Prawdopodobnie podczas bitew dowodził z jadącego rydwanu. Podeszwy niektórych sandałów Tutenchamona ozdobiono podobiznami jego wrogów. Faraon deptał swoich nieprzyjaciół przy każdym kroku. Balansowanie na jadącym z dużą szybkością rydwanie i jednoczesne strzelanie z łuku nie jest łatwe. Jeśli dodać do tego strzelających w odwecie wrogów, staje się jeszcze trudniejsze. Wszystkie źródła historyczne od ilustracji przedstawiających polowania po wizerunki faraona prowadzącego rydwan ukazują władcę jako aktywnego młodzieńca. Jednak ponad setka lasek znaleziona w jego grobowcu mówi nam co innego. Dlaczego młody człowiek potrzebował ich aż tylu? Złoty wachlarz Tutenchamona przedstawia władcę polującego na strusie. 16 NATIONAL GEOGRAPHIC Odkrywca Listopad Wyciąganie wniosków Nauczyciel przypomina uczniom, że teoria to stwierdzenie, które wyjaśnia zjawiska zaobserwowane przez naukowców. Podkreśla, że teoria dotycząca śmierci faraona Tutenchamona uległa zmianie na skutek nowych odkryć i dowodów. Dzięki nowoczesnej technologii uczeni dostrzegli szczegóły, których zaobserwowanie było wcześniej niemożliwe. Na podstawie tych obserwacji stworzyli nowe teorie. Następnie prowadzący stawia pytanie: Jaka jest różnica między obserwacją a teorią? (Obserwacja opiera się na bezpośrednich dowodach, a teoria na wnioskach wyciągniętych z obserwacji). Aby ta różnica jeszcze lepiej zapadła uczniom w pamięć, nauczyciel poleca wypełnienie tabeli w kolejnej karcie pracy (załącznik 2). Zaangażowanie uczniów Interpretowanie dostępnych dzisiaj źródeł historycznych Prowadzący zajęcia przypomina uczniom, że współczesna wiedza na temat faraona Tutenchamona jest tak rozległa dzięki analizie źródeł historycznych. Zadaje pytanie: Dlaczego źródła historyczne mogą być przydatne w zdobywaniu wiedzy na temat przeszłości? (Wykonywane i używane w przeszłości przedmioty świadczą o tym, jak ludzie dawniej żyli). Klasa dzieli się na niewielkie grupy. Każdy zespół przygotowuje listę pięciu stosowanych współcześnie przedmiotów, które mogłyby stać się źródłami historycznymi i w przyszłości przekazać informacje na temat naszego życia. Nauczyciel inicjuje dyskusję o wybranych przez uczniów przedmiotach. Ustalanie kolejności wydarzeń Nauczyciel przypomina, że dawniej archeolodzy sądzili, iż Tutenchamon został zamordowany, współcześnie jednak, dzięki możliwości korzystania z najnowszych technologii oraz serii odkryć, istnieją nowe teorie na ten temat. Prowadzący poleca uczniom, aby narysowali oś czasu i zaznaczyli na niej wydarzenia, w wyniku których Zahi Hawass stworzył obecną teorię wyjaśniającą przyczyny śmierci faraona Tutenchamona. Przykładowe wydarzenia do umieszczenia na osi czasu: 1. Badanie rentgenowskie mumii pokazało, że faraon miał otwór w czaszce i złamaną nogę. 2. Archeolodzy uznali, że Tutenchamon został zamordowany. 3. Tomografia komputerowa mumii wykazała, że dziura w czaszce faraona powstała już po jego śmierci. 4. Archeolodzy zdali sobie sprawę, że Tutenchamon nie został zamordowany. 5. Kolejne badania komputerowe ujawniły, że władca cierpiał na chorobę kości. 6. Archeolodzy doszli do wniosku, że z powodu choroby kości Tutenchamon chodził, opierając się na laskach. 7. Dalsze badania wykazały, że faraon miał malarię. 8. Obecnie archeolodzy uważają, że władca Egiptu zmarł na skutek malarii i infekcji, której nabawił się po złamaniu nogi. 4

5 Scenariusze lekcji Listopad 2012 Sekrety mumii Odpowiedź na to pytanie również znalazła się w grobowcu. Jednak nie w odkrytych tam przedmiotach, lecz w samej mumii. Archeologowie badali zabalsamowane ciało Tutenchamona kilka razy. Prześwietlenie promieniami rentgena ujawniło otwór z tyłu czaszki. Skłoniło to wielu ludzi nawet mnie do wniosku, że faraon został zamordowany. Po raz pierwszy badałem mumię egipskiego władcy kilka lat temu. Było to niezapomniane przeżycie. Nigdy nie myślałem, że będę miał szansę być tak blisko niego. Kiedy spojrzałem w twarz Tutenchamona, poczułem niezwykłą radość. Za pomocą tomografu komputerowego mój zespół wykonał 1700 zdjęć ciała króla. Na ich podstawie stworzyliśmy trójwymiarowy wizerunek mumii. Dzięki niemu przekonaliśmy się, że Tutenchamon zmarł w wieku 19 lat oraz że to nie morderca jest odpowiedzialny za dziurę w jego czaszce. Powstała ona już po śmierci faraona, podczas procesu mumifikacji. Byłem wstrząśnięty tym odkryciem. Przez całe życie sądziłem, że otwór w czaszce jest dowodem zamordowania Tutenchamona. Teraz musiałem poznać rzeczywistą przyczynę jego śmierci. Poszukując odpowiedzi, ponownie obejrzałem wynik tomografii. Ukazał on, że lewa noga Tutenchamona była złamana. Rana ponad złamaniem mogła zostać zainfekowana. A infekcja może zabić. Skany ujawniły także, że faraon miał zdeformowaną stopę. Cierpiał na chorobę kości. Zatem laski nie były tylko symbolem władzy. Tutenchamon potrzebował ich, by chodzić. Badania Wszystko układało się w sensowną całość. Nadal jednak potrzebowałem więcej informacji. Dlatego pobrałem próbki do badań genetycznych. Testy potwierdziły chorobę kości. Wykazały też, że faraon miał malarię śmiertelną chorobę przenoszoną przez zainfekowane komary. Sądzę, że fakty te wyjaśniają tajemnicę śmierci Tutenchamona. Rozwiązanie zagadki było możliwe dzięki odnalezieniu lasek, promieniom rentgena, tomografii komputerowej, testom genetycznym i naszej naukowej intuicji. Zgodnie z teorią, którą stworzyliśmy, Tutenchamon był osłabiony z powodu choroby kości. Dlatego kiedy złamał nogę, infekcja szybko się rozprzestrzeniła. Zabiły go zakażenie i malaria. Mogłoby się wydawać, że sprawa jest w końcu zamknięta. Ja jednak nadal mam pytania dotczące tego władcy i jego rodziny, które czekają na odpowiedzi. Taką już mam naturę. Uwielbiam odkopywać nieznane. Mumia Tutenchamona znajdowała się aż w dziewięciu bogato zdobionych, różnej wielkości trumnach i sarkofagach. Slowniczek Archeolog naukowiec, który bada przedmioty pochodzące z przeszłości i historyczne miejsca. Źródła historyczne przedmioty pochodzące z przeszłości i będące wytworem ludzkich rąk. Teoria wyjaśnienie obserwacji naukowców. 18 NATIONAL GEOGRAPHIC Odkrywca Listopad Pogłębianie wiedzy Interpretowanie przedmiotów należących do Tutenchamona Nauczyciel prezentuje klasie zdjęcia pięciu przedmiotów znalezionych w grobowcu Tutenchamona, np. biżuterii, dzbanów na wonności, lasek do chodzenia, mebli oraz sprzętu do polowania (Wiele fotografii jest dostępnych w internecie). Na podstawie tych zdjęć uczniowie formułują własne teorie na temat codziennego życia władcy Egiptu. Szybki test na zrozumienie Prowadzący zadaje pytanie: Jak zmieniła się teoria śmierci faraona wraz z pojawieniem się nowych dowodów? (Dawniej archeolodzy sądzili, że Tutenchamon został zamordowany, ale nowe dowody sugerują, że mógł umrzeć z powodu choroby i infekcji). 5

6 Załącznik 1 PRZED CZYTANIEM/STRATEGIA CZYTANIA ZE ZROZUMIENIEM Przed przeczytaniem artykułu zapisz w pierwszej kolumnie tabeli pojawiające się w tekście śródtytuły. W drugiej kolumnie zanotuj, o czym Twoim zdaniem będzie każdy fragment. Następnie przeczytaj artykuł i streść kolejne części w kolumnie trzeciej. Informacje dotyczące pierwszego fragmentu zostały już wpisane. Śródtytuł Wydaje mi się, że Streszczenie Ograbione grobowce Złodzieje okradali grobowce starożytnych królów. Grób Tutenchamona jest jednym z wielu grobowców w Dolinie Królów. Nie został odnaleziony przez złodziei, dzięki czemu przedmioty umieszczone w nim w starożytności przetrwały do naszych czasów. copyright Nowa Era 2012 Materiały do kopiowania

7 Załącznik 1a PRZED CZYTANIEM/STRATEGIA CZYTANIA ZE ZROZUMIENIEM przykładowe odpowiedzi Przed przeczytaniem artykułu zapisz w pierwszej kolumnie tabeli pojawiające się w tekście śródtytuły. W drugiej kolumnie zanotuj, o czym Twoim zdaniem będzie każdy fragment. Następnie przeczytaj artykuł i streść kolejne części w kolumnie trzeciej. Informacje dotyczące pierwszego fragmentu zostały już wpisane. Śródtytuł Wydaje mi się, że Streszczenie Ograbione grobowce Chłopiec królem Królewskie życie Złodzieje okradali grobowce starożytnych królów. Tutenchamon został królem, kiedy był jeszcze małym chłopcem. Tutenchamon żył dostatnio. Grób Tutenchamona jest jednym z wielu grobowców w Dolinie Królów. Nie został odnaleziony przez złodziei, dzięki czemu przedmioty umieszczone w nim w starożytności przetrwały do naszych czasów. Tutenchamon został faraonem, kiedy miał dziewięć lat. W rządzeniu pomagali mu dorośli. Władca zmarł, zanim zaczął rządzić samodzielnie. Przedmioty znalezione w grobowcu Tutenchamona wiele mówią o codziennym życiu faraona. Waleczny władca Sekrety mumii Badania Tutenchamon, jako władca, był także żołnierzem. W grobowcu Tutenchamona kryło się wiele tajemnic. Archeolodzy badali szczątki Tutenchamona. Tutenchamon prawdopodobnie był aktywnym żołnierzem i dowodził swą armią, jeżdżąc rydwanem. Jednak liczne laski do chodzenia, które posiadał, wzbudzają wątpliwości co do czynnego trybu życia władcy. Dzięki nowym badaniom nad mumią rozwiązano wiele zagadek związanych z życiem faraona. Wyniki badań próbek kości pozwoliły Hawassowi stworzyć nową teorię na temat śmierci władcy.

8 Załącznik 2 WYCIĄGANIE WNIOSKÓW Po przeczytaniu tekstu zanotuj w lewej kolumnie kilka obserwacji na temat Tutenchamona. W prawej rubryce napisz, jaką teorię można wysnuć na podstawie każdej z nich. Skorzystaj z podanego przykładu. Obserwacja Tutenchamon miał otwór z tyłu czaszki. Teoria Faraon został zamordowany. copyright Nowa Era 2012 Materiały do kopiowania

9 Załącznik 2a WYCIĄGANIE WNIOSKÓW przykładowe odpowiedzi Po przeczytaniu tekstu zanotuj w lewej kolumnie kilka obserwacji na temat Tutenchamona. W prawej rubryce napisz, jaką teorię można wysnuć na podstawie każdej z nich. Skorzystaj z podanego przykładu. Obserwacja Tutenchamon miał otwór z tyłu czaszki. Teoria Faraon został zamordowany. W grobowcu Tutenchamona znaleziono ponad sto lasek do chodzenia. Tutenchamon został uwieczniony podczas polowania, gdy powoził rydwanem. Tutenchamon miał złamaną nogę. Faraon był chorowity albo miał problemy z nogami. Władca Egiptu lubił polować w rydwanie. Faraon miał trudności z chodzeniem. Mógł też umrzeć z powodu infekcji, która powstała w okolicach złamania. Badania wykazały, że Tutenchamon miał malarię. Możliwe, że faraon zmarł na malarię.