Ocena efektywności jednostki gospodarczej. wskaźników wartości dodanej w latach

Transkrypt

1 Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Wydział Nauk rolniczych i leśnych Forestry Letters dawniej Prace komisji nauk rolniczych i komisji nauk leśnych Tom Ocena efektywności jednostki gospodarczej z wykorzystaniem absolutnych i względnych wskaźników wartości dodanej w latach (na przykładzie Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu) Appraisal efficiency of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom on the base absolute and relative gross value added indicators in Abstract. According to the law about forests, Forest Inspectorate do not obligation of the profit, however it generates the gross value added. Sustainable Forest Management have demand with supplementing economics indexes in forestry sector. The article is described evaluates results of the forestry enterprise on the base absolute and relative gross value added indicators. There are the methods of study, identification of the forestry enterprises, field of activity, base of law and analysis of activity of the Forest Inspectorate of Kielce. Forest Inspectorate of Kielce organizational unit of the Polish State Forests subordinate to the Regional Directorate of State Forests (RDSF) in Radom. Total area of the forest division is ha. The resource method investigation is obtained the steps: a) Have been analyzed the economical financial and technical database of Forest Inspectorate Kielce. b). Calculation value added on the base formula: GROSS VALUE ADDED = REVENUES INDIRECT CONSUMPTION The gross values added consist with following elements of the cost generic structure: amortization; tax; payment; gross operating overage surplus; another generic structure cost. Indirect consumption consists with following elements: of the cost generic structure: consumption of material and energy; outsourced services; delegation. c). The relative gross value added indicators have been calculation as relation: employed persons, property enterprises, cost of labor, general hectares, cubic meters. d). Have been achieved the appraisal issues Conclusion. The indicators can give the used for the opinion efficiencies of husbanding, for the supplement of coefficients in the analyses activity enterprise on the principles of the forest sustainable development. Key words: absolute gross value added indicators, relative gross value added indicators, efficiency of the forestry enterprise

2 48 Wstęp Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach określa zasady zachowania, ochrony i powiększania zasobów leśnych oraz zasady gospodarki leśnej w powiązaniu z innymi elementami środowiska i z gospodarką narodową (ustawa o lasach, art.1). W art. 7. tejże ustawy wskazano pięć celów realizacji trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej. Cel ekonomiczny dotyczący racjonalności wykorzystania zasobów gospodarczych stanowi cel podrzędny, natomiast celem wyższego rzędu rozwoju społeczno-gospodarczego jest ochrona środowiska naturalnego z jednoczesnym racjonalnym efektywnym wykorzystaniem posiadanych zasobów gospodarczych. Pomiar efektów osiągniętych w wyniku wykorzystania zasobów gospodarczych na poziomie makroekonomicznym mierzono w postaci PKB, na poziomie poszczególnych branż oraz przedsiębiorstw w postaci wartości dodanej. Ze względu na złożoność realizacji zadań według zasad zrównoważonej gospodarki leśnej na szczeblu międzynarodowym zaproponowano stosowanie metody Sustainable Forest Management (SFM). Metoda ta obejmuje sześć kryteriów i trzydzieści sześć wskaźników trwałej zrównoważonej gospodarki leśnej. Ze względu na osobliwości przyrodniczo-klimatyczne i rozwój sektora leśnego metoda może być uzupełniona o niezbędne dodatkowe wskaźniki według potrzeb jednostek gospodarujących lub instytucji naukowych. Szóste kryterium SFM obejmuje wskaźniki ekonomiczno-społeczne. Dane o dochodach właścicieli lasów prywatnych czy państwowych sugerowano przedstawiać w postaci wartości dodanej. W artykule przeprowadzono szczegółową analizę wykorzystania czynników produkcji, którymi dysponuje nadleśnictwo, przy jednoczesnym zastosowaniu idei indywidualizmu metodologicznego: Aby analizować zjawiska społeczne, należy zidentyfikować ich aktorów ( ), zrozumieć ich zachowania ( ) i wyjaśnić, jak te zachowania indywidualne tworzą zjawiska makroskopowe, które chcemy badać. Zjawiska społeczne znajdują swoje wyjaśnienia w działaniach jednostek [Bremond ]. Wyniki analizy wykorzystania zasobów gospodarczych z wykorzystaniem absolutnych i względnych wskaźników wartości dodanej na poziomie wybranego nadleśnictwa mogą sugerować zależności i tendencjach rozwojowe, które jakie występować i w innych jednostkach gospodarczych należących do Lasów Państwowych. Na podstawie monitoringu działalności jednostki gospodarczej można obserwować stan równowagi i stwierdzić, czy dana jednostka gospodarcza znajduje się w stanie dynamicznej równowagi, a gdy występuje nierównowaga, zastanowić się nad przyczynami. Cel i zakres badań Celem badania naukowego jest przeprowadzenie szczegółowej analizy wykorzystania czynników produkcji wybranego nadleśnictwa, z wykorzystaniem ekonomicznej kategorii wartości dodanej. Praca dostarczy wiedzy na temat metodyki badań, praktycznego zastosowania zaproponowanych wskaźników w działalności zarządczej oraz analitycznej nadleśnictwa.

3 Ocena efektywności jednostki gospodarczej 49 Informacje uzyskane na podstawie oceny efektywności gospodarczej z wykorzystaniem bezwzględnych i względnych wskaźników wartości dodanej brutto mogą służyć do: uzupełnienia podstawowych wskaźników oceny działalności gospodarczej nadleśnictwa, porównawczej charakterystyki efektywności gospodarowania nadleśnictwa w rankingu nadleśnictw, analiz ekonomicznych podmiotów gospodarczych połączonych jedynym przedmiotem pracy (surowiec drzewny, półfabrykaty), a także uzupełnienia wskaźników ekonomicznych systemu Sustainable Forest Management. Okres pracy badawczej dotyczył lat Z powodu brakujących danych, dynamikę wartości sprzedaży surowca drzewnego wyrażoną w wartościach pieniężnych, dynamikę sprzedaży surowca drzewnego wyrażoną w metrach sześciennych oraz dynamikę średniej ważonej ceny [zł/m 3 ], przedstawiono w latach 2001 i Z tej samej przyczyny dynamikę produktywności majątku zaprezentowano w latach Dynamikę oraz analizę innych wskaźników znajdujących się w danej pracy przedstawiono w latach Metodyka badań W celu przeprowadzenia obliczeń wskaźników wartości dodanej brutto posłużono się danymi źródłowymi systemu ewidencyjnego, jakim jest rachunkowość danego przedsiębiorstwa. Analiza rzeczowej strony działalności jednostki wraz z jej sytuacją finansową przeprowadzona została na podstawie bilansu przedsiębiorstwa, rachunku zysków i strat, dodatkowych informacji i objaśnień [inne źródła ]. W procesie przetwarzania materiału badawczego wykorzystano arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel Do prezentacji wyników badań zastosowano metodę opisową oraz graficzną. Zastosowano wzory obliczeń: wartości dodanej brutto [1], wartości dodanej netto [2], oraz efektywności gospodarczej [3]. Obliczenie wartości dodanej brutto [Bremond i in. 2005]: WD brutto = PN ZP, [1] gdzie: WD brutto wartość dodana brutto, PN przychód netto od realizacji produkcji globalnej, ZP zużycie pośrednie. Na podstawie rodzajowych elementów kosztów oraz nadwyżki operacyjnej brutto oszacowano zużycie pośrednie, wartość dodaną brutto oraz wartość dodaną netto. Składowe elementy wartości dodanej brutto to: wynagrodzenia pracowników oraz ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia, amortyzacja, podatki i opłaty, pozostałe koszty rodzajowe i nadwyżka operacyjna brutto. Zużycie pośrednie obejmowało: delegacje i koszty przeniesienia, usługi obce, zużycie materiałów i energii.

4 50 Obliczenie wartości dodanej netto [Bremond i in. 2005]: gdzie: WD netto wartość dodana netto, WD brutto wartość dodana brutto, A amortyzacja. WD netto =WD b A, [2] Zastosowano ogólny wzór efektywności [Dudycz 2008]: EF = E/N, [3] gdzie: EF efektywność, E efekty ekonomiczne w postaci wartości dodanej [Sierpińska i Jachna 2005], N nakłady w postaci kosztów pracy, powierzchni lasów, liczby pracujących, liczby sprzedanych metrów sześciennych drewna oraz wartości majątku przedsiębiorstwa. Ocenę efektywności wykorzystania posiadanych zasobów badanej jednostki gospodarczej przeprowadzono na podstawie takich wskaźników jak: wydajność pracy pracowników [Sierpińska i Jachna 2005]; efektywność pracy [Sierpińska i Jachna 2005]; produktywność majątku [Sierpińska i Jachna 2005], wartość dodana brutto w przeliczeniu na 1 ha powierzchni zalesionej [autorka] oraz wartość dodana brutto w przeliczeniu na 1 m 3 sprzedanego drewna [autorka]. Dla obliczeń względnych wskaźników wartości dodanej wybrano wartość dodaną brutto oraz nakłady w postaci: liczby pracowników nadleśnictwa, kosztów pracy, wartości majątku przedsiębiorstwa, ogólnej powierzchni jednostki oraz ilości sprzedanego drewna. Efektywnościowym wskaźnikiem obliczonym na podstawie wartości dodanej brutto jest również produktywność majątku jednostki gospodarczej. Identyfikacja badanego obiektu Identyfikacja badanego obiektu została opracowana na postawie danych uzyskanych w Nadleśnictwie Kielce RDLP w Radomiu [inne źródła 2010]. Radomska dyrekcja zajmuje obszar województwa świętokrzyskiego, południowej części mazowieckiego oraz niewielkie fragmenty małopolskiego i łódzkiego. W skład RDLP w Radomiu wchodzą 23 nadleśnictwa oraz Ośrodek Edukacji Ekologicznej i Integracji Europejskiej Lasów Państwowych w Jedlni-Letnisko. Średnia lesistość RDLP w Radomiu wynosi około 26%. Lasy rosną tu na obszarze około 462 tys. ha (powierzchnia leśna stanowiąca lasy państwowe wynosi 317 tys. ha). Zaliczają się one do niezwykle cennych obszarów przyrodniczych w kraju. Ze względu na unikatowy charakter prawie 57% ich powierzchni objętych jest ochroną. Ponadto znajdują się tu 84 rezerwaty przyrody o powierzchni ponad 5 tys. ha i 509 obiektów uznawanych za pomniki przyrody. Na obszarze działania RDLP w Radomiu funkcjonuje Świętokrzyski Park Narodowy oraz 11 Parków Krajobrazowych.

5 Ocena efektywności jednostki gospodarczej 51 Powierzchnia Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu wynosi 15,4 tys. ha. Forma własności własność Skarbu Państwa. Nadleśnictwo Kielce finansowo jest samowystarczalne (na podstawie analizy rachunku zysków i strat w latach ). Wyniki badań Analiza ekonomiczno-techniczna działalności Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu Do przedsięwzięć realizowanych przez jednostkę gospodarczą w analizowanym okresie należały: hodowla lasu, nasiennictwo i selekcja, zadrzewienia w lasach państwowych, ochrona lasu przed czynnikami biotycznymi, ochrona przeciwpożarowa lasu, utrzymanie obiektów leśnych (infrastruktury), zadania wykonane w lasach innych własności, pozyskanie drewna, sprzedaż surowca drzewnego przedsiębiorstwom przemysłowym oraz drobnym odbiorcom produkcji i inne przedsięwzięcia gospodarcze. Od 2001 r. po 2010 r. jednostka gospodarcza realizowała produkcję globalną netto od ponad 7,6 mln zł do blisko13,5 mln zł rocznie. Udział sprzedaży drewna przy pniu w ogólnych przychodach netto z realizacji produkcji globalnej stanowił od 77% do 86% (ryc. 1). Nadleśnictwo Kielce RDLP w Radomiu w badanych latach sprzedawało rocznie od 47 do 75 tys. m 3 surowca drzewnego przy średniej ważonej cenie sprzedaży za 1 m 3 od 115,42 zł do 156,50 zł. To właśnie koszty pozyskania drewna oraz koszty realizacji cząstkowych przedsięwzięć gospodarczych będą wywierać wpływ na poziom wartości dodanej brutto nadleśnictwa. Ryc. 1. Dynamika wartości sprzedaży surowca drzewnego [zł] na tle przychodu netto z realizacji produkcji globalnej w Nadleśnictwie Kielce w latach Fig. 1. Dynamics of sold wood [PLN] on the base net revenues of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in

6 52 Ryc. 2. Dynamika sprzedaży surowca drzewnego przez Nadleśnictwo Kielce GDLP w Radomiu w latach [m 3 ] Fig. 2. Dynamics of sold wood of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in [m 3 ] Ryc. 3. Dynamika średniej ceny sprzedaży drewna w Nadleśnictwie Kielce RDLP w Radomiu w latach [zł/m 3 ] Fig. 3. Dynamics of average prices sold wood of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in [PLN/m 3 ]

7 Ocena efektywności jednostki gospodarczej 53 Bezwzględne (absolutne) wskaźniki wartości dodanej brutto Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu Od roku 2000, kiedy zużycie pośrednie stanowiło 2 mln zł, obserwuje się systematyczny jego wzrost, z wyjątkiem roku 2002 oraz 2009, kiedy w porównaniu do poprzednich lat zauważono zmniejszenie jego wartości. W roku 2010 zużycie pośrednie wynosiło już 5 mln zł, co wiąże się ze wzrostem kosztów całkowitych danego przedsiębiorstwa. Największy udział w składzie zużycia pośredniego stanowią usługi obce. W badanych latach udział wydatków na usługi obce w ogólnej strukturze zużycia po- Ryc. 4. Dynamika zużycia pośredniego Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu w latach badanych [zł] Fig. 4. Dynamics of indirect consumption of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in [PLN] Ryc. 5. Dynamika wartości dodanej brutto Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu w latach [zł] Fig. 5. Dynamics of gross value added of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in [PLN]

8 54 Ryc. 6. Dynamika wartości dodanej brutto, wartości dodanej netto w Nadleśnictwie Kielce RDLP w Radomiu, w latach [zł] Fig. 6. Dynamics of gross value added and net value added of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in [PLN] średniego mieścił się w granicach od 77 do 91%, z tendencją do wzrostu tego udziału od roku 2000 do Zużycie materiałów i energii w latach badanych maleje, a ich udział w ogólnej sumie wydatków na zużycie pośrednie wynosi od 16,9% do 4%. W analizowanym okresie udział wydatków na delegacje i koszty przeniesienia w ogólnej sumie wydatków mieścił się w granicach od 4% do 5%. Na podstawie analizy wartości bezwzględnych zauważono systematyczny wzrost tego wskaźnika w przedziale od 116 tys. zł do 231 tys. zł. Obliczone wartości dodane brutto nadleśnictwa w latach badanych mieściły się w granicach od 5 mln zł do 8,3 mln zł. Największy udział w ogólnej sumie wartości dodanej brutto stanowiło wynagrodzenie pracowników (od 47% do 51%). Poziom wartości wynagrodzeń sięgał od 2 mln zł do 4 mln zł rocznie. Analiza wskaźników efektywności gospodarczej Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu obliczone na podstawie wartości dodanej brutto Na podstawie zgromadzonych informacji o wartości dodanej brutto oraz liczby zatrudnionych w badanej jednostce gospodarczej obliczone zostały wskaźniki wydajności pracy (ryc. 7). Wydajność pracy jednego zatrudnionego pracownika w Nadleśnictwie Kielce w latach badanych stanowiła od 71,97 tys. zł/osobę do 143,93 zł/osobę. Na podstawie wykonanych badań stwierdzono, że 1 złotówka kapitału, jakim dysponowało w rozpatrywanym okresie nadleśnictwo, przyczyniała się do wygenerowania

9 Ocena efektywności jednostki gospodarczej 55 Ryc. 7. Dynamika wydajności pracy Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu, w latach [tys. zł/osobę] Fig. 7. Dynamics of gross value added per person of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in Ryc. 8. Dynamika produktywności majątku Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu w latach [zł] Fig. 8. Dynamics of gross value added per property of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in

10 56 Ryc. 9. Dynamika efektywności pracy w Nadleśnictwie Kielce RDLP w Radomiu w latach [zł] Fig. 9. Dynamics of gross value added per labor cost of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in Ryc. 10. Dynamika wartości dodanej brutto w przeliczeniu na 1 ha ogólnej powierzchni Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu w latach [zł] Fig. 10. Dynamics of gross value added per hectare of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in wartości dodanej brutto w wysokości od 0,509 zł do 0,672 zł. Z powodu osobliwości gospodarowania w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe, gdzie do wartości majątku niewliczane są wartości drzewostanów, dany wskaźnik nie odzwierciedla w pełni produktywności majątku, a tylko jego część.

11 Ocena efektywności jednostki gospodarczej 57 Ryc. 11. Dynamika wartości dodanej brutto w przeliczeniu na 1 m 3 sprzedaży surowca drzewnego przez Nadleśnictwo Kielce RDLP w Radomiu, w latach [zł/m 3 ] Fig. 11. Dynamics of gross value added per cubic meter of Forest Inspectorate of Kielce RDSF in Radom in [PLN/m 3 ] Efektywność pracy jest wskaźnikiem względnym określającym zależność wyprodukowanego produktu w postaci wartości dodanej od kosztów pracy. W latach badanych ten wskaźnik mieścił się w przedziale od 1,42 do 1,76 (ryc. 9). Począwszy od 2003 roku do 2009 wskaźnik efektywności pracy maleje od 1,63 do 1,42. Wskaźnik wartości dodanej brutto w przeliczeniu na 1 ha ogólnej powierzchni nadleśnictwa w badanym okresie wynosił od 339,14 zł/ha do 542,08 zł/ha. Pokazuje on koncentrację produktu wyprodukowanego przez nadleśnictwo na poziomie mikroekonomicznym. Wartość dodaną brutto w przeliczeniu na 1 m 3 sprzedaży surowca drzewnego charakteryzuje udział wartości dodanej brutto w średnioważonej cenie 1 m 3 sprzedanego surowca drzewnego. W latach badanych wskaźnik w przeliczeniu na 1m 3 wynosił od 85,71 zł do 129,14 zł na metr sześcienny sprzedanego drewna w badanym nadleśnictwie. 5. Podsumowanie i wnioski Podsumowanie. Na podstawie analizy działalności gospodarczej Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu w badanych latach zaobserwowano następujące tendencje rozwojowe: rocznie przez jednostkę gospodarującą sprzedano od 47 tys. m 3 do 74 tys. m 3 surowca drzewnego; największy udział kosztów w rodzajowym układzie kosztów stanowiły usługi obce oraz wynagrodzenie pracowników; wzrost wydatków na usługi obce przyczynił się do wzrostu zużycia pośredniego, co z kolei pomniejszyło wartość dodaną brutto nadleśnictwa; wartość zużycia pośredniego, wartość dodana brutto oraz wartość dodana netto wykazywały tendencję wzrostową w ba-

12 58 danych latach; stwierdzono wzrost wydajności oraz efektywności pracy; zanotowano wzrost poziomu koncentracji produktu wyprodukowanego na 1 ha powierzchni zalesionej; tendencja wzrostowa dotyczyła również udziału wartości dodanej brutto w przeliczeniu na 1 m 3 sprzedanego surowca drzewnego. Wpośród ogólnych tendencji rozwojowych, w badanych latach zaobserwowano spadek efektywności pracy przy znaczących wahaniach popytu na surowiec drzewny oraz wzroście średniej ważonej ceny jego sprzedaży. Wnioski. Na podstawie przeprowadzonej analizy efektywności wykorzystania czynników produkcji jednostki gospodarczej można wywnioskować, że wszystkie absolutne i względne wskaźniki wartości dodanej można zastosować w analitycznej działalności nadleśnictwa. W porównawczej charakterystyce efektywności gospodarowania nadleśnictwa w rankingu nadleśnictw sugerowano zastosować wskaźnik wartości dodanej brutto w przeliczeniu na 1 ha. W analizie ekonomicznej podmiotów gospodarczych połączonych jedynym przedmiotem pracy (surowiec drzewny, półfabrykaty) sugerowano zastosować wskaźnik wartości dodanej brutto w przeliczeniu na 1 m 3. Do wskaźników ekonomicznych w systemie Sustainable Forest Management zaproponowano absolutny wskaźnik wartości dodanej brutto jako syntetyczny miernik dochodu wygenerowanego przez nadleśnictwo. Spośród zbadanych wskaźników ekonomicznych, które wskazywałyby na stan dynamicznej równowagi lub jej brak, sugerowano wykorzystać: wielkość sprzedaży surowca drzewnego, średnią ważoną cenę sprzedaży oraz efektywność pracy. Literatura Sierpińska M., Jachta T. (2005): Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Wydawnictwo Naukowe PWN: Bremond J., Couet J.-F., Salort M.-M. (2005): Kompendium wiedzy o ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN: 49, , 303, 308. Porter M. E. (1992): Strategia konkurencji, metody analizy sektorów i konkurentów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne: 356. Dudycz T. [red.] (2008): Wartość jako kryterium efektywności, Wydawnictwo Indygo Zahir Media: 3. Inne źródła (2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010): Sprawozdania finansowe Nadleśnictwa Kielce RDLP w Radomiu. Adres do korespondencji Coresponding address: adres korespondencyjny: Kielce Al. Tysiąclecia Państwa Polskiego, 7 Katedra Strategii Gospodarczych Wydział Zarządzania i Modelowania Komputerowego Politechnika Świętokrzyska w Kielcach lubowan@tu.kielce.pl