Rola wybranych czynników wzrostowych w astmie

Transkrypt

1 172 Alergia Astma Immunologia 2012, 17 (4): Rola wybranych czynników wzrostowych w astmie Role of selected growth factors in asthma MAŁGORZATA CZARNIAKOWSKA-BOŁTUĆ, ZIEMOWIT ZIĘTKOWSKI, ANNA BODZENTA-ŁUKASZYK Klinika Alergologii i Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Streszczenie Astma jest przewlekłą chorobą zapalną układu oddechowego, w której biorą udział liczne komórki oraz uwalniane przez nie substancje. Przewlekłemu stanowi zapalnemu towarzyszy proces strukturalnej przebudowy oskrzeli. W patogenezie astmy wśród mediatorów procesu zapalnego ważną rolę odgrywają czynniki wzrostowe. W pracy przedstawiono rolę wybranych czynników wzrostowych (VEGF, EGF, TGF-β, PDGF oraz czynników neurotroficznych) w przebiegu astmy oskrzelowej. Słowa kluczowe: astma, przebudowa dróg oddechowych, przewlekły stan zapalny, czynniki wzrostowe Summary Asthma is a chronic inflammatory disease of the respiratory system, in which many cells and substances released by them are involved. Chronic inflammation is accompanied by process of structural bronchial remodeling. Among the mediators of inflammation, growth factors play an important role in the pathogenesis of asthma. The paper presents the role of selected growth factors (VEGF, EGF, TGF-β, PDGF and neurotrophic factors) in bronchial asthma. Keywords: asthma, remodeling, chronic inflammation, growth factors Alergia Astma Immunologia 2012, 17 (4): Przyjęto do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr hab. med. Ziemowit Ziętkowski Klinika Alergologii i Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku ul. Skłodowskiej 24A, Białystok tel.: (85) z.zietkowski@wp.pl Wstęp Astma określana jest przewlekłą chorobą zapalną układu oddechowego, w której biorą udział liczne komórki oraz substancje przez nie uwalniane [1]. Charakteryzuje się odwracalną obturacją oskrzeli, ich nadreaktywnością (Bronchial hyperresponsiveness, BHR), nawracającymi napadami duszności i kaszlu. Procesowi zapalnemu towarzyszy przebudowa dróg oddechowych (remodeling) ze zmianami strukturalnymi oskrzeli, do których zalicza się przerost mięśniówki gładkiej, i zwiększenia liczby komórek nabłonka dróg oddechowych, włóknienie podnabłonkowe oraz dodatkowe unaczynienie. Przewlekły stan zapalny i przebudowa dróg oddechowych są wzajemnie powiązanymi procesami. Prowadzą one do swoistych zmian w mikrounaczynieniu, pogrubienia ścian dróg oddechowych i upośledzenia przepływu powietrza przez światło oskrzeli, a w konsekwencji do pogorszenia czynności wentylacyjnej płuc [1,2]. Wiele badań nad przebudową oskrzeli w astmie wskazuje na związek pomiędzy morfologicznymi i biologicznymi cechami remodellingu (liczba naczyń, okolica unaczyniona, ekspresja czynników prozapalnych) a parametrami funkcji płuc oraz nadreaktywnością oskrzeli [3]. Wśród mediatorów procesu zapalnego, toczącego się w obrębie dróg oddechowych wyróżniamy: chemokiny, cytokiny, leukotrieny cysteinylowe, histaminę, prostaglandynę D2 oraz tlenek azotu [4]. W opisanych zmianach ważną rolę odgrywają również czynniki wzrostowe. Czynniki wzrostowe należą do grupy białek, które wydzielane są przez niektóre typy komórek i pobudzają inne komórki do podziału lub różnicowania. Działają one za pośrednictwem receptorów zlokalizowanych na powierzchni błony komórkowej komórek docelowych. Związanie czynników wzrostowych z receptorem powoduje wytwarzanie mediatorów, biorących udział w przekazywaniu sygnału [3]. Do czynników wzrostowych zalicza się między innymi: EGF czynnik wzrostu naskórka (ang. Epidermal Growth Factor) FGF czynnik wzrostu fibroblastów (ang. Fibroblast Growth Factor) MDGFs czynniki wzrostowe produkowane przez makrofagi (ang. Macrophage-Derived Growth Factors) NGF czynnik wzrostu nerwów (ang. Nerve Growth Factor), należący do rodziny czynników neurotroficznych PDGF płytkowy czynnik wzrostu (ang. Platelet-Derived Growth Factor) TGFs transformujące czynniki wzrostowe (ang. Transforming Growth Factors, Tumor Growth Factors) rodzina czynników VEGF czynniki wzrostu śródbłonka naczyniowego (ang. Vascular Endothelial Growth Factor) W pracy przedstawiono rolę wybranych czynników wzrostowych w przebiegu astmy.

2 Czarniakowska-Bołtuć M i wsp. Rola wybranych czynników wzrostowych w astmie 173 Neurotrofiny (czynniki neurotroficzne) są rodziną funkcjonalnie i strukturalnie spokrewnionych czynników wzrostowych, obejmujących u ssaków: nerwowy czynnik wzrostu NGF (Nerve Growth Factor), czynnik wzrostu pochodzenia mózgowego BDNF (Brain-Derived Neurotrophic Factor), neurotrofinę NT-3 (Neurotrophin-3) i neurotrofinę NT-4/5 (Neurotrophin-4/5). Są to białka o niskiej masie cząsteczkowej, produkowane przez komórki układu nerwowego oraz unerwione narządy i tkanki. Wszystkie mają podobną strukturę utworzoną przez dwa identyczne łańcuchy białkowe. Aby zapewnić stabilność w środowisku pozakomórkowym, wszystkie czynniki neurotroficzne wyposażone zostały w trzy mostki dwu-siarczkowe, które utrzymują oba łańcuchy w zwiniętej konformacji. Każda z neurotrofin posiada jednak nieznacznie różniące je cechy, przez co działa odmiennie na swoiste komórki nerwowe. Pierwotnie neurotrofiny opisywano jako czynniki zaangażowane w regulację rozwoju oraz procesów przeżycia i śmierci komórek nerwowych, a także w funkcje obejmujące różnicowanie i formowanie synaps. Ich stały, niski poziom konieczny jest do utrzymania neuronów przy życiu. Z drugiej jednak strony, mogą one także inicjować kontrolowaną śmierć komórek nerwowych podczas rozwoju systemu nerwowego. W ciągu dalszych badań funkcje neurotrofin zostały rozszerzone do stymulacji wzrostu nowych dendrytów, regeneracji uszkodzonych neuronów i udzielania wsparcia w nieprawidłowym procesie unerwiania w wielu chorobach zapalnych [5]. Podczas badań nad identyfikacją głównych mechanizmów, odpowiedzialnych za przeżycie neuronów czuciowych i ruchowych, jako pierwszy odkryto NGF [6]. Scharakteryzowano także NT i BDNF uzyskane z mózgu świni, zidentyfikowane jako czynniki przeżycia dla populacji neuronów nie reagujących na NGF [7]. Późniejsza analiza ich głównych struktur białkowych doprowadziła do identyfikacji NT-3 i NT-4/5. Istnieją dwa rodzaje receptorów błonowych, po związaniu z którymi neurotrofiny mogą działać na komórki docelowe, jakimi są neurony, decydując o ich życiu i śmierci. Zidentyfikowany jako pierwszy receptor p75ntr (ang. p75 neurotrophin receptor, TNFRSF1B) należy do rodziny receptorów czynnika martwicy guza (ang. tumor necrosis receptor superfamily) i jest receptorem wspólnym dla wszystkich neurotrofin. Reguluje on różnicowanie i przeżycie neuronów oraz plastyczność synaps, a wiążąc neurotrofiny, najczęściej sprzyja śmierci komórki [8]. Drugą główną klasę receptorów neurotrofin reprezentuje nadrodzina kinazy związanej z tropomiozyną (ang. tropomyosin-related kinase superfamily), do której należą receptory TrkA, TrkB i TrkC. Wykazano, że receptory Trk wiążą neurotrofiny, sprzyjając przeżyciu i wzrostowi aksonów i dendrytów. NGF wiąże i aktywuje receptor TrkA (NTRK1), podczas gdy NT-4 i BDNF reagują z receptorem TrkB, a NT-3 z receptorem TrkC [9]. Wielokrotnie potwierdzono współdziałanie układów immunologicznego i nerwowego. Najnowsze badania wskazują, że mechanizmy neuronalne są nie tylko aktywowane w odpowiedzi na działanie bodźca alergicznego, ale również odgrywają istotną rolę w regulacji zapalenia alergicznego poprzez uwalnianie cytokin i innych mediatorów pozapalnych. Odbywa się to poprzez działanie na mastocyty za pośrednictwem receptora TrkA (NTRK1) [9]. Rola czynników neurotroficznych nie ogranicza się wyłącznie do komórek układu nerwowego. Zaobserwowano, że rozmieszczenie zarówno neurotrofin, jak i ich receptorów w różnych tkankach nie zawsze związane jest z gęstością włókien nerwowych. NGF wiążąc się z receptorami obecnymi na limfocytach B i T oraz granulocytach obojętnochłonnych, stymuluje wzrost i różnicowanie tych komórek. Zarówno na modelach ludzkich, jak i zwierzęcych wykazano, że neurotrofiny takie jak NGF i BDNF ulegają konstytutywnej ekspresji na makrofagach i monocytach. Eozynofile syntetyzują NGF i NT-3 oraz gromadzą je w ziarnistościach wewnątrzkomórkowych [10]. Eozynofile można znaleźć w pobliżu nerwów czuciowych, a ich zdolność do uwalniania neuromediatorów może wskazywać na istotną rolę w modulowaniu funkcji układu oddechowego w astmie [11]. Czynniki neurotroficzne ulegają podwyższonej ekspresji w chorobach o podłożu alergicznym. Podwyższony poziom neurotrofin w surowicy krwi stwierdzono między innymi u pacjentów chorych na astmę, alergiczny nieżyt nosa i atopowe zapalenie skóry (AZS). Na modelu zwierzęcym wykazano, że uczestniczą one w patogenezie nadreaktywności oskrzeli, obturacji dróg oddechowych i uwalniane są podczas odpowiedzi zapalnej z udziałem eozynofilów, powodując nasilenie stanu zapalnego. Indukowanie nadreaktywności oskrzeli z udziałem NGF może odbywać się przez zwiększenie unerwienia czuciowego, a także pobudzanie migracji i aktywacji komórek zapalnych w błonie śluzowej oskrzeli, komórek nabłonkowych, mięśni gładkich i fibroblastów [12,13]. W drogach oddechowych chorych na astmę stwierdzono podwyższone stężenia NGF i BDNF [14,15]. W badaniach na zwierzętach wykazano, że makrofagi uzyskane z BAL (ang. Bronchoalveolar lavage) produkują duże ilości NGF i BDNF. W badaniach popłuczyn oskrzelowo-pęcherzykowych astmatyków zaobserwowano również intensywny wzrost poziomu mastocytów, który korelował ze wzrostem NGF [15]. Ponadto NGF reguluje degranulację komórek tucznych, uwalnianie serotoniny oraz indukuje ekspresję IL-6 [5]. Ostatnio opublikowane badania potwierdzają związek komórek nabłonka dróg oddechowych i keratynocytów skóry z układem nerwowym. Wykazano, że nabłonek dróg oddechowych jest głównym źródłem NGF i BDNF. W badaniach na modelu zwierzęcym stwierdzono z kolei wzrastający poziom tych neurotrofin w płucach i jelitach myszy w następstwie powtarzanych prowokacji alergenowych [16]. W badaniach in vitro zaobserwowano także intensywny wzrost ekspresji NGF w następstwie stymulacji komórek nabłonka dróg oddechowych cytokinami pozapalnymi, takimi jak TNF-α i IL-1β. Othumpangat i wsp. badali in vitro wpływ wirusa RSV (ang. Respiratory Syncytial Virus) na ekspresję NGF na ludzkich komórkach nabłonka oskrzeli, tchawicy i górnych dróg oddechowych. Wykazali, że ekspresja NGF indukowana działaniem wirusa w istotnej mierze dotyczy komórek oskrzeli [17].

3 174 Neurotrofiny mogą być również zdolne do modyfikacji funkcji receptorów kaszlowych. NGF obniża próg odpowiedzi na kapsaicynę oraz zwiększa ekspresję TRPV-1 (ang. Transcient Receptor Potencial Vanniloid-1) na ludzkich i zwierzęcych nerwach czuciowych. Uważa się, że receptor TRPV-1 pełni istotną rolę w przewlekłym kaszlu [18]. U chorych na astmę w porównaniu z osobami zdrowymi wykazano podwyższony poziom neurotrofin, zarówno we krwi [19], jak i materiale pobranym z dróg oddechowych [15]. Istotne obniżenie stężenia tych czynników obserwowano po leczeniu glikokortykosteroidami [15]. Heikki i wsp. stwierdzili istotny związek między poziomem NGF w plwocinie indukowanej i surowicy. Pacjenci z kaszlem towarzyszącym astmie prezentowali podwyższone stężenia tej neurotrofiny w surowicy i plwocinie w porównaniu z pacjentami z przewlekłym kaszlem, nie chorującymi na astmę. Stężenie NGF może korelować ze stopniem ciężkości astmy [14]. Rola receptorów neurotrofin (TrkA, TrkB, TrkC i p75ntr) w alergicznym procesie zapalnym budzi duże zainteresowanie. Fischer i wsp. wykazali podwyższoną ekspresję NGF i p75ntr u pacjentów z atopowym zapaleniem skóry. Wpływ NGF na proliferację komórek śródbłonka i hipetrofię mięśni gładkich oskrzeli wskazywać może na aktywny udział NGF w przebudowie (remodelingu) dróg oddechowych w astmie oskrzelowej [20]. Czynnik wzrostu naskórka (ang. Epidermal Growth Factor, EGF) jest białkiem o niskiej masie cząsteczkowej, pełniącym rolę w regulacji wzrostu komórek, ich proliferacji i różnicowaniu [21]. Czynnik wzrostu naskórka działa poprzez wiązanie z receptorami o wysokim powinowactwie EGFR (ang. Epidermal Growth Factor Receptor) obecnymi na powierzchni komórek oraz pobudzanie aktywności kinazy tyrozynowej receptorów. Ta z kolei inicjuje kaskadę transdukcji sygnału, czego rezultatem są zmiany biochemiczne zachodzące wewnątrz komórek, między innymi wzrost poziomu wapnia wewnątrzkomórkowego, nasilenie glikolizy i syntezy białek [21]. EGF należy do rodziny białek o podobnej strukturze i funkcjach, będących ligandami receptora EGFR. Do rodziny EGF należą [21,22]: EGF (ang. Epidermal Growth Factor), TGF- α (ang. Transforming Growth Factor-α), HB-EGF (ang. Heparin-Binding EGF-like Growth Factor), epiregulina (EPR), amfiregulina (AR), betacellulina (BTC), neureguliny (NRG1, NRG2, NRG3, NRG4) oraz epigen, a także białka kodowane przez niektóre wirusy. Białka rodziny EGF produkowane są przez wiele komórek, między innymi trombocyty, eozynofile, neutrofile, monocyty, aktywowane mastocyty, makrofagi i keratynocyty [23]. EGF stymuluje migrację i proliferację keratynocytów i komórek mezenchymalnych (np. fibroblastów). Oprócz tego EGF Alergia Astma Immunologia 2012, 17 (4): pobudza fibroblasty do produkcji kolagenu, co ma duże znaczenie w procesie przebudowy naskórka, zachodzącego podczas gojenia się ran [24]. Poprzez aktywację EGFR na komórkach nabłonka oskrzeli może dochodzić do wzrostu produkcji podstawowego składnika wydzieliny oskrzelowej, jakim jest mucyna [25]. Zaobserwowano, że izoproterenol należący do grupy agonistów receptora β2-adrenergicznego, osłabia pobudzany przez EGF proces naprawy nabłonka oskrzeli [26]. Aktywacja EGFR może zachodzić przy udziale endoteliny-1, trombiny, IL-8 [27], elastazy neutrofilów [28], komórek bakterii Pseudomonas aeruginosa oraz lipopolisacharydów bakteryjnych (LPS) [29]. Sygnalizacja EGFR może ulegać zmianie w astmie i tym samym wpływać na procesy naprawcze nabłonka oskrzeli. Uczestniczą w tym procesie niektóre białka z rodziny czynnika wzrostu EGF. Wykazano także, że EGF pobudza migrację komórek nabłonka oskrzeli. Badania potwierdziły znacznie wyższą immunoreaktywność receptora EGFR stwierdzoną w materiale biopsyjnym u pacjentów z łagodną i ciężką astmą w porównaniu do osób zdrowych [30]. EGF jest zaangażowany w odpowiedź zapalną dróg oddechowych. Stwierdzono, że białko C ludzkiego wirusa paragrypy typu 3 (ang. human parainfluenza virus type 3, hpiv3-c) przyczynia się do stymulacji receptora EGFR i szlaku MAPK/ERK. Szlak ten reguluje wiele procesów komórkowych: proliferację, różnicowanie, rozwój, przeżywalność oraz proces zapalny. Mimo licznych badań nadal pozostaje niejasna rola EGF w patogenezie remodelingu dróg oddechowych w przewlekłej astmie. Uważa się, że istotną rolę odgrywa receptor tego czynnika w przekazywaniu sygnałów do komórek Th17, które produkują IL-17. Badania na modelu zwierzęcym astmy wykazały zwiększoną ekspresję HB-EGF w drogach oddechowych, indukowaną przez IL-17 wydzielaną przez nadmiernie rozwinięte komórki Th17. Dodatkowo u uczulonych myszy obserwowano wzrost masy mięśniówki gładkiej oskrzeli i odkładanie się w oskrzelach kolagenu następujące po przedłużonej ekspozycji na alergen [31]. W badaniach in vitro wykazano również, że uwalnianie HB-EGF zależne jest od IL-13, czego nie potwierdzono dla EGF [32]. Ocena materiału pobranego w czasie biopsji błony śluzowej oskrzeli pacjentów chorych na astmę wykazała wysoką ekspresję EGFR, korelującą ze stopniem zaostrzenia choroby [33]. Wzrost ekspresji EGFR korelował z pogrubieniem podnabłonkowej warstwy siateczkowatej. Stwierdzono także zależność między ekspresją IL-8 i EGFR w nabłonku oskrzeli chorych na ciężką postać astmy [34]. Dane te wskazują, że EGFR odgrywa ważną rolę w procesach naprawy nabłonka oskrzeli w astmie i bierze udział w ich przebudowie. Transformujący czynnik wzrostu (ang. Transforming Growth Factor β, TGF-β) jest profibrotyczną cytokiną, która pobudza proces wzrostu i różnicowania wielu typów komórek, kontroluje ich proliferację i apoptozę oraz stymuluje fibroblasty i komórki mięśniówki gładkiej oskrzeli do syntezy protein macierzy zewnątrzkomórkowej (ang. extracellular matrix, ECM). Bierze także udział w regulacji metabolizmu ECM. Produkcja tego czynnika związana jest z obecnością eozynofilów w drogach oddechowych chorych na astmę,

4 Czarniakowska-Bołtuć M i wsp. Rola wybranych czynników wzrostowych w astmie 175 które wydzielają kilka innych profibrogennych cząsteczek, takich jak eozynofilowe białko kationowe (ang. Eosinophil Cationic Protein, ECP) [35]. Czynnik ten należy do rodziny białek zwanej nadrodziną transformującego czynnika wzrostu beta. Rodzina TGF-β uważana jest za grupę mediatorów pełniących rolę w regulacji zapalenia alergicznego, może mieć również wpływ na remodeling dróg oddechowych w astmie [36]. W nabłonku oskrzeli osób zdrowych wykazano ekspresję trzech izoform transformującego czynnika wzrostu: TGFβ1, -β2 i -β3. TGF-β1 i -β3 są produkowane przez makrofagi. TGF-β1 ulega ekspresji na śródbłonku naczyń, mięśniach gładkich, fibroblastach i płytkach krwi. Selektywne zmiany w komórkowej ekspresji poszczególnych izoform sugerują zróżnicowanie ich funkcji. Jednakże mechanizmy za to odpowiedzialne nie są obecnie znane [37]. W astmie obserwuje się nadmierny wzrost ekspresji TGF-β1 i -β2. Zarówno TGF-β1 jak i -β2 są zaangażowane w regulację wzrostu eozynofilów i limfocytów w następstwie ekspozycji alergenowej. Wiele danych wskazuje, że funkcje jakie pełnią te czynniki w regulacji zapalenia i remodelingu dróg oddechowych indukowanych alergenem są ze sobą związane. Badania immunohistochemiczne wycinków z dróg oddechowych chorych na astmę wykazały wzrost ekspresji TGF-β1 na komórkach błony śluzowej oraz komórkach zapalnych, fibroblastach, komórkach mięśni gładkich, eozynofilach, makrofagach i ECM [37,38]. Wzrost ekspresji TGF-β1 i związany z tym wzrost mięśniówki gładkiej potwierdzają badania przeprowadzone na modelu zwierzęcym astmy [39,40]. Włóknienie podnabłonkowe jako element remodelingu dróg oddechowych w astmie związane z ekspresją czynnika TGF-β1, jest konsekwencją zwiększonej produkcji białek macierzy pozakomórkowej i aktywacji miofibroblastów [41]. Stwierdzono również, że do hiperplazji komórek mięśni gładkich i wzrostu masy mięśniowej oskrzeli w astmie może przyczyniać się ekspresja metaloproteinaz macierzy (ang. matrix metalloproteinases, MMPs) i ich modyfikacja przez czynniki wzrostu takie jak TGF-β i PDGF w tych komórkach [42]. TGF-β może jednocześnie wywoływać działanie prozapalne przez stymulację ekspresji eotaksyny-1 (CCL11) [43]. TGF-β1 zwiększa proliferację komórek mięśni gładkich dróg oddechowych poprzez fosforylację kinaz MAP (ang. mitogen-activated protein kinases, MAPKs). Aktywacja tych kinaz jest bardzo istotna w transdukcji sygnału związanego z proliferacją komórek. Wykazano, że TGF-β1 ulegający ekspresji w drogach oddechowych chorych na astmę, przez zwiększenie proliferacji komórek mięśni gładkich, może przyczynić się do nieodwracalnych zmian w strukturze oskrzeli [44]. Płytkopochodny czynnik wzrostu (ang. Platelet-Derived Growth Factor, PDGF) pierwotnie zidentyfikowano w surowicy, natomiast dalsze badania wykazały, że jego produkcja odbywa się dzięki prekursorom płytek krwi megakariocytom. Syntezę PDGF mogą pobudzać IL-1, IL-6, TNF-α, TGF-β i EGF. Mimo, iż w głównej mierze jest syntetyzowany i uwalniany przez trombocyty w wyniku ich aktywacji (np. przez trombinę), może być również produkowany przez inne rodzaje komórek, między innymi: fibroblasty, komórki mięśni gładkich, aktywowane makrofagi, monocyty i komórki nabłonka dróg oddechowych, a także przez komórki glejowe, astrocyty i komórki nowotworowe [45]. Magazynowany jest w ziarnistościach α płytek, a następnie uwalniany w postaci aktywnych dimerów do osocza [46]. Pod względem budowy jest drobnocząsteczkowym białkiem zbudowanym z 4 typów łańcuchów: PDGF A, PDGF B, PDGF C i PDGF D. Dwa pierwsze łańcuchy mogą tworzyć trzy izoformy - homodimery PDGF AA i PDGF BB oraz heterodimer PDGF AB. Łańcuchy PDGF C i PDGF D tworzą jedynie homodimery CC i DD [46,47]. Istnieje więc 5 izoform tego czynnika (ligandów), które regulują odpowiedź komórkową poprzez dwa różne receptory kinazy tyrozynowej (ang. receptor tyrosine kinase, RTK). Zidentyfikowane zostały α-receptor (PDGFR α) i β-receptor (PDGFR β). Różnica w działaniu tych receptorów polega na wybiórczym wiązaniu izoform PDGF. PDGFR α wiąże wszystkie rodzaje polipeptydowych łańcuchów: PDGF A, -B, -C i -D, podczas gdy PDGFR β ma zdolność wiązania jedynie polipeptydu B [48]. Rola PDGF związana jest z ekspresją jego receptorów. PDGF poprzez receptory może wpływać na wzrost i podział komórek. Wykazuje on działanie auto- lub parakrynne w zależności od rodzaju receptorów na powierzchni komórki oraz od typu wytwarzanej izoformy. PDGF reguluje syntezę własnego receptora oraz wpływa na ekspresję receptorów błonowych dla EGF i IL-1. Podczas rozwoju zarodkowego PDGF jest czynnikiem mitogennym dla komórek mezenchymalnych (głównie formy dimeryczne) i chemotaktycznym (monomeryczne formy PDGF). Reguluje wzrost komórek, ich migrację i różnicowanie. W dalszych etapach rozwoju bierze udział w morfogenezie zarodka. W dorosłym organizmie PDGF zaangażowany jest w regenerację nabłonka i procesy naprawy tkanek poprzez pobudzanie syntezy kolagenu I i II oraz glikozaminoglikanów [49]. Jest także silnym czynnikiem chemotaktycznym dla monocytów, neutrofilów, fibroblastów, komórek mięśniówki gładkiej oraz komórek mezangium. Mitogenne działanie PDGF-AA i PDGF-BB jest modulowane przez wiązanie z PAP (ang. PDGF-associated protein). W czasie embriogenezy płytkopochodny czynnik wzrostu stanowi istotny czynnik rozwoju płuc, nerek, układu nerwowego i sercowo-naczyniowego. PDGF B działając poprzez receptory β odgrywa główną rolę w rozwoju naczyń krwionośnych [47]. W rozwiniętym organizmie uczestniczy w angiogenezie oraz regulacji napięcia naczyń krwionośnych, dzięki zmniejszaniu agregacji płytek krwi [50]. PDGF uczestniczy również w rozwoju układu nerwowego, a przemawia za tym fakt, że ekspresja receptorów PDGF-B zachodzi w niemal wszystkich obszarach OUN. Wykazano, że ilość wytwarzanego w ośrodkowym układzie nerwowym PDGF-A jest wprost proporcjonalna do stopnia zróżnicowania prekursorów oligodendrocytów [47,51]. PDGF odgrywa istotną rolę także w patologii OUN, jaką jest udar niedokrwienny [52].

5 176 Badania kliniczne potwierdziły udział PDGF i jego receptorów nie tylko w embriogenezie, ale także w przebiegu niektórych chorób, między innymi w chorobach nerek, wątroby, w miażdżycy oraz samoistnym włóknieniu płuc [47,53]. W ostatnim przypadku obserwuje się wzmożoną ekspresję genu dla PDGF między innymi w komórkach otaczających naczynia płucne, fibroblastach, komórkach endotelium, komórkach mięśni gładkich, pneumocytach typu II czy makrofagach pęcherzykowych. Prawdopodobnie PDGF odgrywa również ważną rolę w procesach naprawczych, zachodzących w obrębie płuc w przebiegu ARDS (ang. acute respiratory distress syndrome). PDGF jest odpowiedzialny za fagocytozę produktów martwicy, rozkład wewnątrzpęcherzykowej fibryny oraz resorpcję płynu obrzękowego ze światła pęcherzyków i tkanki śródmiąższowej, a także procesy naprawcze w komórkach oskrzelików, tkance śródmiąższowej płuc i pneumocytach [47]. Wyniki badań wskazują, że izoformy PDGF wykazują efekt mitogenny wobec fibroblastów płuc [53]. W 1995 roku Chanez i wsp. przeprowadzali badanie porównujące immunoreaktywność izoform PDGF, AA, AB i BB oraz jego receptorów (PDGFR α i β) w materiale biopsyjnym oskrzeli, a także badali stężenie PDGF w popłuczynach oskrzelowo-pęcherzykowych (ang. bronchoalveolar lavage, BAL) u chorych na astmę i osób zdrowych. Zarówno w przypadku materiału uzyskanego z biopsji jak i w płynie uzyskanym z płukania oskrzelowo-pęcherzykowego nie zaobserwowano istotnych różnic pomiędzy chorymi na astmę a osobami zdrowymi [54]. Prawdopodobnie jednak czynniki rodziny PDGF mogą przyczyniać się regulacji zapalenia oraz do aktywacji i wzrostu mięśni gładkich oskrzeli, co jest charakterystyczne dla remodelingu w przebiegu astmy. Dowiedziono, że PDGF-BB wpływa na czynność fibroblastów oskrzeli między innymi poprzez znaczące zwiększenie syntezy rozpuszczalnego kolagenu typu I przez fibroblasty u pacjentów z ciężką astmą [55]. U tych pacjentów stwierdzono wzrost ekspresji receptora dla PDGF na fibroblastach obecnych w drogach oddechowych. Badania na myszach wykazały, że poziom mrna PDGF-A i PDGF-C w fibroblastach płuc jest regulowany przez IL-13 [56]. PDGF jest silnym stymulatorem migracji komórek mięśniówki gładkiej dróg oddechowych, a także zaangażowanym w ich proliferację czynnikiem wzrostowym. Najnowsze badania dotyczą prób zahamowania indukowanych przez PDGF-BB procesów proliferacji komórek mięśni gładkich oskrzeli oraz fibrobastów [57]. Oceniano również znaczenie PDGF u osób z przewlekłym zapaleniem błony śluzowej nosa i zatok (ang. Chronic rhinosinusitis, CRS) oraz współistniejącą astmą. Badaniom immunohistochemicznym poddano wycinki błony śluzowej nosa. Wykazano, że PDGF zlokalizowany jest na komórkach nabłonka, komórkach śródbłonka naczyń, komórkach gruczołowych oraz komórkach zapalnych. Zaobserwowano podwyższoną ekspresję mrna PDGF i jego receptorów na komórkach nabłonka i eozynofilach. Badano także stężenie PDGF w wydzielinie nosowej. Wyniki tych badań wskazują, że PDGF wpływa na receptory komórek nabłonka i fibroblastów [58]. Eozynofile i aktywowane makrofagi zdolne Alergia Astma Immunologia 2012, 17 (4): są do syntezy i wydzielania PDGF [47]. Badania na modelu zwierzęcym potwierdziły udział PDGF-BB w powstawaniu zmian w strukturze i funkcji dróg oddechowych u chorych na astmę, związanych z przewlekłym narażeniem na alergen. Zwiększoną ekspresję PDGF-BB obserwowano łącznie z występowaniem nadreaktywności oskrzeli, zwiększeniem ilości komórek mięśniówki gładkiej oskrzeli oraz zmniejszeniem ekspresji genów kodujących białka kurczliwe [59]. Czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego (ang. Vascular Endothelial Growth Factor, VEGF), wcześniej znany jako VPF (ang. Vascular Permability Factor) należy do grupy białek sygnalizacyjnych, biorących udział w tworzeniu sieci naczyń krwionośnych podczas embriogenezy i w angiogenezie [8,60]. Opisano również inne, ściśle powiązane z VEGF białka, stanowiące podrodzinę czynników wzrostu. W celu odróżnienia od innych białek tej rodziny, czynnik wzrostu VEGF oznaczany jest jako VEGF-A. Ze względu na funkcjonalne zróżnicowanie podrodziny VEGF wyodrębnia się: VEGF-A odgrywający rolę w angiogenezie, rozszerzaniu naczyń krwionośnych, nasilający chemotaksję makrofagów i granulocytów oraz uwalnianie tlenku azotu; VEGF-B biorący udział w tworzeniu nowych naczyń krwionośnych podczas rozwoju embrionalnego oraz w progresji guzów nowotworowych; VEGF-C i VEGF-D powodujące wzrost przepuszczalności naczyń i uczestniczące w limfangiogenezie; PlGF (ang. Placental Growth Factor) łożyskowy czynnik wzrostu, którego funkcje nie zostały jak dotąd dokładnie poznane; VEGF-E kodowany przez wirusy; VEGF-F wykryty w jadzie niektórych węży [61,62]. Wszystkie białka z rodziny VEGF stymulują odpowiedź komórkową poprzez wiązanie ze swoistymi receptorami obecnymi na powierzchni komórki (VEGFR), dzięki czemu aktywują szlak kinazy tyrozynowej [60]. Każdy z receptorów VEGFR posiada element zewnątrzkomórkowy, zbudowany z domeny immunoglobulinopodobnej, pojedynczego fragmentu transmembranowego oraz elementu wewnątrzkomórkowego, w którego skład wchodzi domena kinazy tyrozynowej. Białko VEGF-A wiąże się z receptorem VEGFR- 1 (Flt-1) oraz VEGFR-2 (KDR/Flk-1), który pośredniczy w niemal wszystkich znanych typach odpowiedzi komórkowej na VEGF. Rolą receptora VEGFR-1 jest prawdopodobnie ograniczanie wiązania VEGF z VEGFR-2, co określa się jako działanie tzw. ślepego receptora/pułapki. Działanie to może mieć istotny wpływ na proces angiogenezy podczas rozwoju embrionalnego. Trzeci znany receptor (VEGFR-3/Flt-4) nie wiąże VEGF-A, wiąże natomiast VEGF-C i VEGF-D oraz bierze udział w procesie limfangiogenezy [62]. Czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego VEGF pełni ważną rolę w procesie angiogenezy. Angiogeneza oraz nadmierne unaczynienie ścian dróg oddechowych są charakterystyczne dla przewlekłego procesu zapalnego w astmie. W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie udziałem angiogenezy w procesie przebudowy oskrzeli w astmie

6 Czarniakowska-Bołtuć M i wsp. Rola wybranych czynników wzrostowych w astmie 177 i POChP [63,64]. Badania wycinków pobranych podczas biopsji oskrzeli [65,66], badania przeprowadzone w plwocinie indukowanej oraz BAL [4,67] potwierdziły udział VEGF i jego receptorów w procesie angiogenezy i remodelingu naczyń. Obserwowano wyższe poziomy VEGF w drogach oddechowych chorych na astmę w porównaniu z osobami zdrowymi. Badania plwociny przeprowadzone u dzieci chorych na astmę w czasie zaostrzenia choroby wykazały obecność podwyższonych poziomów VEGF [4,68]. W niektórych badaniach ekspresja VEGF i unaczynienie korelowały z ciężkością astmy i nadreaktywnością oskrzeli [65,66]. W badaniach in vitro wykazano, że VEGF pobudza migrację i proliferację komórek śródbłonka oraz zwiększa przepuszczalność naczyń włosowatych [69]. Może to prowadzić do zwiększonego przechodzenia białek osocza do przestrzeni pozanaczyniowej, prowadząc do głębokiej przebudowy w macierzy pozakomórkowej i zwężenia średnicy dróg oddechowych [70]. Chetta i wsp. [65] zaobserwowali, że ekspresja VEGF-A związana jest z włóknieniem podnabłonkowym w drogach oddechowych. Może to sugerować, że VEGF przyczynia się do remodelingu dróg oddechowych u pacjentów z astmą, nie tylko poprzez udział w angiogenezie, ale również poprzez wpływ na budowę macierzy pozakomórkowej i stymulację włóknienia. Wykazano także, że VEGF pośredniczy w uszkadzaniu komórek śródbłonka naczyń podczas zaostrzenia astmy wywołanego próbą wysiłkową [71]. Potwierdzono również jego aktywny udział w rozwoju procesu zapalnego w tkankach [72]. VEGF należy do swoistych czynników wzrostowych najbardziej zaangażowanych w procesy angiogenezy [70,72,73]. Wiele z substancji biorących udział w tych procesach równocześnie aktywnie pobudza syntezę VEGF. Należą do nich czynniki wzrostowe: FGF-β (ang. Fibroblast Growth Factor Beta), PDGF (ang. Platelet-Derived Growth Factor), TGF-β (ang. Transforming Growth Factor Beta), interleukiny (IL-1, IL-5, IL-9, IL-13), TNF-α (ang. Tumor Necrosis Factor Alpha), postaglandyny, tlenek azotu oraz reaktywne formy tlenu [73]. Wyniki szeregu badań wskazują, że ekspresja VEGF i jego receptorów jest w istotny sposób powiązana z angiogenezą. Niewątpliwie istotny jest także udział tego czynnika w procesie zapalnym i przebudowie dróg oddechowych w astmie. W ostatnich latach rośnie zainteresowanie badaniami, które mogłyby wyjaśnić wpływ różnych czynników na proces zapalny i remodeling w astmie. Coraz więcej miejsca wśród tych doniesień poświęca się czynnikom wzrostowym. Wyniki badań wskazują, że niektóre czynniki wzrostowe są w istotny sposób związane z przebudową dróg oddechowych, a także uczestniczą w procesach zapalnych, wpływając bezpośrednio na przebieg astmy. Piśmiennictwo 1. Holgate ST. Pathogenesis of asthma. Clin Exp Allergy 2008; 38(6): Broide D. Immunologic and inflammatory mechanisms that drive asthma progression to remodeling. J Allergy Clin Immunol 2008; 121: Kranenburg AR, Willems-Widyastuti A, Mooi WJ i wsp. Chronic obstructive pulmonary disease is associated with enhanced bronchial expression of FGF-1, FGF-2, and FGFR-1. J Pathol 2005; 206(1): Hossny E, El-Awady H, Bakr S, Labib A. Vascular endothelial growth factor overexpression in induced sputum of children with bronchial asthma. Pediatr Allergy Immunol 2009; 20(1): Scuri M, Samsell L, Piedimonte G. The role of neurotrophins in inflammation and allergy. Inflamm Allergy Drug Targets 2010; 9(3): Shooter EM. Early days of the nerve growth factor proteins. Ann Rev Neurosci 2001; 24: Barde YA, Edgar D, Thoenen H. Purification of a new neurotrophic factor from mammalian brain. EMBO J 1982; 1(5): Frade JM, Barde YA. Nerve growth factor: two receptors, multiple functions. Bioessays 1998; 20(2): Reichardt LF. Neurotrophin-regulated signalling pathways. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci 2006; 361(1473): Nockher WA, Renz H. Neurotrophins in allergic diseases: from neuronal growth factors to intercellular signaling molecules. J Allergy Clin Immunol. 2006; 117(3): Costello RW, Schofield BH, Kephart GM i wsp. Localization of eosinophils to airway nerves and effect on neuronal M2 muscarinic receptor function. Am J Physiol 1997; 273(1 Pt 1):L Dunzendorfer S, Feistritzer C, Enrich B, Wiedermann CJ. Neuropeptide-induced inhibition of IL-16 release from eosinophils. Neuroimmunomodulation ; 10(4): Raap U, Werfel T, Goltz C i wsp. Circulating levels of brain-derived neurotrophic factor correlate with disease severity in the intrinsic type of atopic dermatitis. Allergy 2006; 61(12): Koskela HO, Purokivi MK, Romppanen J. Neurotrophins in chronic cough: association with asthma but not with cough severity. Clin Respir J 2010; 4(1): Olgart Höglund C, de Blay F, Oster JP i wsp. Nerve growth factor levels and localisation in human asthmatic bronchi. Eur Respir J 2002; 20(5): Iwasaki A. Mucosal dendritic cells. Ann Rev Immunol 2007; 25: Othumpangat S, Gibson LF, Samsell L, Piedimonte G. NGF is an essential survival factor for bronchial epithelial cells during respiratory syncytial virus infection. PLoS One 2009; 4(7):e Groneberg DA, Niimi A, Dinh QT i wsp. Increased expression of transient receptor potential vanilloid-1 in airway nerves of chronic cough. Am J Respir Crit Care Med 2004; 170(12): Lommatzsch M, Schloetcke K, Klotz J i wsp. Brain-derived neurotrophic factor in platelets and airflow limitation in asthma. Am J Respir Crit Care Med 2005; 171(2): Fischer TC, Lauenstein HD, Serowka F i wsp. Pan-neurotrophin receptor p75ntr expression is strongly induced in lesional atopic mast cells. Clin Exp Allergy 2008; 38(7): Dreux AC, Lamb DJ, Modjtahedi H, Ferns GA. The epidermal growth factor receptors and their family of ligands: their putative role in atherogenesis. Atherosclerosis 2006; 186(1): Citri A, Yarden Y. EGF-ERBB signalling: towards the systems level. Nat Rev Mol Cell Biol 2006; 7:

7 178 Alergia Astma Immunologia 2012, 17 (4): Okumura S, Sagara H, Fukuda T i wsp. FcRI-mediated amphiregulin production by human mast cells increases mucin gene expression in epithelial cells. J Allergy Clin Immunol 2005; 115: Kasper M, Schnidar H, Neill GW i wsp. Selective modulation of Hedgehog/GLI target gene expression by epidermal growth factor signaling in human keratinocytes. Mol Cell Biol 2006; 26: Rappolee DA, Mark D, Banda MJ, Werb Z. Wound macrophages express TGF-α and other growth factors in vivo: analysis by mrna phenotyping. Science 1988; 241: Schnackenberg BJ, Jones SM, Pate C i wsp. The β-agonist isoproterenol attenuates EGF-stimulated wound closure in human airway epithelial cells. Am J Physiol Lung Cell Mol Physiol 2006; 290: L485-L Venkatakrishnan G, Salgia R, Groopman JE. Chemokine receptors CXCR-1/2 activate mitogen-activated protein kinase via the epidermal growth factor receptor in ovarian cancer cells. J Biol Chem 2000; 275: Kohri K, Ueki IF, Nadel JA. Neutrophil elastase induces mucin production by ligand-dependent epidermal growth factor receptor activation. Am J Physiol Lung Cell Mol Physiol 2002; 283: L531-L Shao MX, Ueki IF, Nadel JA. Tumor necrosis factor-α converting enzyme mediates MUC5AC mucin expression in cultured human airway epithelial cells. Proc Natl Acad Sci USA 2003; 100: Puddicombe SM, Polosa R, Richter A i wsp. Involvement of the epidermal growth factor receptor in epithelial repair in asthma. FASEB J 2000; 14: Wang Q, Li H, Yao Y i wsp. The overexpression of heparin-binding epidermal growth factor is responsible for Th17-induced airway remodeling in an experimental asthma model. J Immunol 2010; 185(2): Allahverdian S, Harada N, Singhera GK i wsp. Secretion of IL-13 by airway epithelial cells enhances epithelial repair via HB-EGF. Am J Respir Cell Mol Biol 2008; 38: Puddicombe SM, Polosa R, Richter A i wsp. Involvement of the epidermal growth factor receptor in epithelial repair in asthma. FASEB J 2000; 14(10): Hamilton LM, Torres-Lozano C, Puddicombe SM i wsp. The role of the epidermal growth factor receptor in sustaining neutrophil inflammation in severe asthma. Clin Exp Allergy 2003; 33: Venge P. The eosinophil and airway remodelling in asthma. Clin Respir J 2010; 4(Suppl 1): Torrego A, Hew M, Oates T i wsp. Expression and activation of TGF-beta isoforms in acute allergen-induced remodelling in asthma. Thorax 2007; 62(4): Wahl SM. Transforming growth factor-beta: innately bipolar. Curr Opin Immunol 2007; 19(1): Bottoms SE, Howell JE, Reinhardt AK i wsp. Tgf-Beta isoform specific regulation of airway inflammation and remodelling in a murine model of asthma. PLoS One 2010; 5(3): e Bossé Y, Stankova J, Rola-Pleszczynski M. Transforming growth factor-beta1 in asthmatic airway smooth muscle enlargement: is fibroblast growth factor-2 required? Clin Exp Allergy 2010; 40(5): Shin JH, Shim JW, Kim DS, Shim JY. TGF-beta effects airway smooth muscle cell proliferation, VEGF and signal transduction pathways. Respirology 2009; 14(3): Zhang M, Zhang Z, Pan HY i wsp. TGF-β1 Induces Human Bronchial Epithelial Cell-to-Mesenchymal Transition in Vitro. Lung 2009; 187(3): Ito I, Fixman ED, Asai K i wsp. Platelet-derived growth factor and transforming growth factor-beta modulate the expression of matrix metalloproteinases and migratory function of human airway smooth muscle cells. Clin Exp Allergy 2009; 39(9): Matsukura S, Odaka M, Kurokawa M i wsp. Transforming growth factor-beta stimulates the expression of eotaxin/cc chemokine ligand 11 and its promoter activity through binding site for nuclear factor-kappab in airway smooth muscle cells. Clin Exp Allergy 2010; 40(5): Chen G, Khalil N. TGF-beta1 increases proliferation of airway smooth muscle cells by phosphorylation of map kinases. Respir Res 20063; 7: Puszczewicz M, Białkowska-Puszczewicz G. Przeciwciała przeciw receptorom dla płytkopochodnego czynnika wzrostu (PDGF) w twardzinie układowej. Reum 2006; 44(5): Li M, Jendrossek V, Belka C. The role of PDGF in radiation oncology. Radiat Oncol 2007; 2: Nowak M, Mucha K, Forocewicz B. Znaczenie PDGF w patogenezie wybranych jednostek chorobowych. Pol Arch Med Wew 2005; 113: Di Pasquale G, Davidson BL, Stein CS i wsp. Identification of PDGFR as a receptor for AAV-5 transduction. Nat Med 2003; 9(10): Parameswaran K, Cox G, Radford K i wsp. Cysteinyl leukotrienes promote human airway smooth muscle migration. Am J Respir Crit Care Med 2002; 166(5): Vincent L, Rafii S. Vascular frontiers without borders: multifaceted role of platelet-derived growth factor (PDGF) in supporting postnatal angio genesis and lymphangiogenesis. Cancer Cell 2004; 6(4): Govindaraju V, Michoud MC, Al-Chalabi M i wsp. Interleukin-8: novel roles in human airway smooth muscle cell contraction and migration. Am J Physiol Cell Physiol 2006; 291(5): C Nystrom HC, Lindblom P, Wickman A i wsp. Platelet-derived growth factor B retention is essential for development of normal structure and function of conduit vessels and capillaries. Cardiovasc Res 2006; 71(3): Clark JG, Madtes DK, Raghu G. Effects of platelet-derived growth factor isoforms on human lung fibroblast proliferation and procollagen gene expression. Exp Lung Res 1993; 19(3): Chanez P, Vignola M, Stenger R i wsp. Platelet-derived growth factor in asthma. Allergy 1995; 50(11): Lewis CC, Chu HW, Westcott JY i wsp. Airway fibroblasts exhibit a synthetic phenotype in severe asthma. J Allergy Clin Immunol 2005; 115(3): Ingram JL, Antao-Menezes A, Mangum JB i wsp. Opposing actions of Stat1 and Stat6 on IL-13-induced up-regulation of early growth response-1 and platelet-derived growth factor ligands in pulmonary fibroblasts. J Immunol 2006; 177(6): Seidel P, Goulet S, Hostettler K i wsp. DMF inhibits PDGF-BB induced airway smooth muscle cell proliferation through induction of heme-oxygenase-1. Respir Res 2010; 11: Kouzaki H, Seno S, Fukui J i wsp. Role of platelet-derived growth factor in airway remodeling in rhinosinusitis. Am J Rhinol Allergy 2009; 23(3): Hirota JA, Ask K, Farkas L i wsp. In vivo role of platelet-derived growth factor-bb in airway smooth muscle proliferation in mouse lung. Am J Respir Cell Mol Biol 2011; 45(3): Tuder RM, Yun JH. Vascular endothelial growth factor of the lung: friend or foe. Curr Opin Pharmacol 2008; 8(3):

8 Czarniakowska-Bołtuć M i wsp. Rola wybranych czynników wzrostowych w astmie Tokunaga Y, Yamazaki Y, Morita T. Specific distribution of VEGF- F in Viperinae snake venoms: isolation and characterization of a VGEF-F from the venom of Daboia russelli siamensis. Arch Biochem Biophys 2005; 439(2): Detoraki A, Staiano RI, Granata F i wsp. Vascular endothelial growth factors synthesized by human lung mast cells exert angiogenic effects. J Allergy Clin Immunol 2009; 23(5): 142-9, 1149.e Ribatti D, Puxeddu I, Crivellato E i wsp. Angiogenesis in asthma. Clin Exp Allergy 2009; 39(12): Walters EH, Reid D, Soltani A, Ward C. Angiogenesis: a potentially critical part of remodelling in chronic airway diseases? Pharmacol Ther 2008; 118(1): Chetta A, Zanini A, Foresi A i wsp. Vascular endothelial growth factor up-regulation and bronchial wall remodelling in asthma. Clin Exp Allergy 2005; 35(11): Feltis BN, Wignarajah D, Zheng L i wsp. Increased vascular endothelial growth factor and receptors: relationship to angiogenesis in asthma. Am J Respir Crit Care Med 2006; 173(11): Asai K, Kanazawa H, Kamoi H i wsp. Increased levels of vascular endothelial growth factor in induced sputum in asthmatic patients. Clin Exp Allergy 2003; 33(5): Lee K, Lee K, Park S i wsp. Clinical significance of plasma and serum vascular endothelial growth factor in asthma. J Asthma 2008; 45: Ribatti D. The crucial role of vascular permeability factor/ vascular endothelial growth factor in angiogenesis: a historical review. Br J Haematology 2005; 128(3): Zanini A, Chetta A, Imperatori AS i wsp. The role of the bronchial microvasculature in the airway remodelling in asthma and COPD. Respir Res 2010; 11: Kanazawa H, Tochino Y, Ichimaru Y i wsp. Role of vascular endothelial growth factor in pulmonary endothelial cell injury by exercise challenge in asthmatic patients. J Asthma 2006; 43(4): Wilson JW, Kotsimbos T. Airway vascular remodeling in asthma. Curr Allergy Asthma Rep 2003; 3(2): Walters EH, Soltani A, Reid DW, Ward C. Vascular remodelling in asthma. Curr Opin Allergy Clin Immunol 2008; 8(1):