ANALFABETYZM WTÓRNY, EKSKLUZJA CZY INKLUZJA SPOŁECZNA

Transkrypt

1 ROLAND ŁUKASIEWICZ ANALFABETYZM WTÓRNY, EKSKLUZJA CZY INKLUZJA SPOŁECZNA Wprowadzenie Początek niniejszego opracowania to zadanie sobie pytania czy obecne stadium analfabetyzmu jest konsekwencją cyfrowego włączenia (inkluzji) czy też może wykluczenia (ekskluzji) cyfrowego? Praktycznie oba zjawiska mają swoje miejsce w społeczeństwie zinformatyzowanym, to znaczy objętym siecią informatyczną posiadającą zarówno dostęp do Internetu, jak i narzędzia pozwalające na funkcjonowanie w globalnej sieci oraz kompetencje pozwalające na prawidłowe, bezpieczne i prorozwojowe wykorzystanie tych narzędzi. Czy posiadane kompetencje cyfrowe mają charakter prawidłowego rozwoju społecznego, czy też wprowadzają coraz szersze rzesze społeczne w stronę braku umiejętności komunikacyjnych i interpersonalnych? To pytanie jest dziś pytaniem dość kłopotliwym i póki co niemożliwym do pełnego wyjaśnienia. Można jedynie w sposób dość ostrożny i szacunkowy określić kierunek i skalę wpływu nowych technologii informatycznych na wzrost skali analfabetyzmu z jednoczesną skalą kompetencji społecznych. Cyfryzacja przestrzeni społecznej Rozwój społeczny jest dziś nierozerwalny z zanikiem prostych umiejętności pisania, czytania i rozumienia tekstu, jeśli ten posiada więcej niż 160 znaków 1. W dobie zmian społecznych odbywających się na wielu płaszczyznach codzienności najważniejszym elementem rozwoju jest wiedza, która wpływa na rozwój różnych przestrzeni życia społecznego. Współczesne rozwinięte społeczeństwa określane są mianem społeczeństw opartych na informacji będącej fundamentem rozwoju i prężnego dostosowywania się do zmian i kształtowania otoczenia 2. Zmiany zachodzące w codzienności nie mogą odbywać się bez czynnego udziału członków społeczeństwa. Dokonują się pod wpływem nowych mediów i poszerzają sferę techniki, umożliwiając rozwój wielu gałęzi nauki. Są one traktowane jako dobra rewolucjonizujące świat. W procesie coraz większej technicyzacji codzienności, praktycznie na każdym etapie życia coraz większym zagrożeniem staje się niski poziom komunikacji międzyludzkiej. Swobodny przekaz danych zmienił formę nadawanych treści. Często mówi się o upadku kultury słowa pisanego i wspomnianym analfabetyzmie wtórnym. Rozwój nowych technologii oraz procesy informatyzacji wpływają na 1 Badania własne, patrz także: Badania UNESCO, agenda ONZ ds. oświaty, nauki i kultury. Według badań międzynarodowych organizacji PISA (Międzynarodowego Programu Oceny Umiejętności Uczniów) i OECD (Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju). A także (dostęp dnia ). 2 R. Brett, Creating Intelligent Organization, The Journal for Quality & Participation 12,

2 zjawisko analfabetyzmu wtórnego, bezsprzecznie mamy do czynienia z cywilizacją informacyjną 3. Termin społeczeństwo informacyjne jest pojęciem kluczowym, które wyznacza kierunek przeobrażenia i zmiany współczesnego świata społecznego. Termin ten zaczął funkcjonować w nomenklaturze naukowej w 1963 r. wprowadzony przez Tadao Umesao 4. Rozwój technologii komunikacyjnych opartych na informacji jest charakterystyczny dla porządku społecznogospodarczego. Intensyfikacja działań środowiska informatycznego zmusza do rewizji metod i założeń obowiązujących w nowej gospodarce. Pomocne w tym zadaniu są narzędzia w postaci oprogramowania komputerowego, a dziś konkretnie Internetu z jego nieprzebranym źródłem informacji, z której praktycznie nie jesteśmy obecnie w stanie zrezygnować ani też bez niej żyć. Współcześnie każde zadanie, niezależnie od tego, kto ma je wykonać, z jakiej grupy społecznej pochodzi, jakie jest jego wykształcenie i zawód, pierwsze kroki kieruje do Internetu. Właściwym dziś określeniem świata informacyjnego jest stwierdzenie, że czego nie ma w Google, to nie istnieje. Funkcjonowanie w świecie całkowicie cyfrowym wypchnęło poza nawias tradycyjne umiejętności pisania i czytania, powoli przechodząc do kultury obrazka i komiksu, o czym wspominał już R. Kapuściński 5. Dziś emotikon zastępuje słowo, a to, które znamy, pisane jest najczęściej zapisem fonetycznym bez jakichkolwiek umiejętności gramatyki i ortografii. Ikoniczność odbioru komunikatu jest bezpośrednim skutkiem przemian technicznych polegających na redukcji sfery słowa na rzecz sfery obrazowej. Pojawia się nowy gatunek wypowiedzi z reguły maksymalnie usystematyzowany. Sprzyja temu z jednej strony pośpiech, z drugiej zaś możliwości dostarczane przez media elektroniczne 6. Takie są konsekwencje wprowadzenia nowych technologii, a proces ten odzwierciedla codzienność na każdej płaszczyźnie. Proces ten pogłębiany jest przez tłumaczenie wszystkich dysfunkcji chorobą, którą często określa się mianem dysleksji, dysgrafii, dyskalkulii itp. Powoli stajemy się wytłumaczeni z kompletnej ignorancji i analfabetyzmu wtórnego i funkcjonalnego. Postępująca cyfryzacja powoduje, że proces ten zaczyna się już na etapie wieku młodzieńczego. Na poziomie akademickim widać już daleko posunięty proces analfabetyzmu wtórnego i funkcjonalnego z bardzo silnie zarysowanym brakiem umiejętności zrozumienia tekstu pisanego wystarczy zrobić krótki test pisemny. Internet wpłynął na codzienne życie i na sposób nawiązywania i utrzymywania relacji międzyludzkich 7. Internet jest obecnie jednym z mediów, które z jednej strony daje możliwość bardzo szerokiego uczestnictwa w świecie społecznym, poprzez np. czaty, portale, możliwość bezpośredniego (z użyciem narzędzia informatycznego komputera, telefonu) kontaktu, z drugiej 3 A. Moryś, Geneza i ewolucja wywiadu gospodarczego. Część pierwsza, infotezy Wol. 1, J. S. Nowak, Społeczeństwo informacyjne geneza i definicje, [w:] Bliźniak G., Społeczeństwo informacyjne, Katowice 2005, s R. Kapuściński, Lapidaria, Warszawa 2002, s S. Gajda, Język polski w europejskiej przestrzeni kulturowo-językowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1999, s J. P. Gałkowski, Internet a rzeczywistość wirtualna, [w:] Jednostka, grupa, cybersieć, red. M. Radochoński, B. Przywara, Wydawnictwo WSZIiZ, Rzeszów 2004, s

3 jednak skutecznie odseparowuje jednostki, zamykając je w świecie własnego domu. Idąc za F. Znanieckim zmienia się nasze środowisko sąsiedzkie 8. Kiedyś bezpośrednie, częste kontakty z sąsiadami z bloku, osiedla itp., dziś nasi sąsiedzi to osoby będące po drugiej stronie słuchawki telefonu lub też po drugiej stronie komputera. Nie dziwi zatem fakt, że informatyzacja i język używany w komunikacji posiadają silny związek. Upowszechnienie się telewizji, komputera i sieci nadaje przewagę komunikacji o charakterze wizualnym i pośrednim. Stajemy się bierni komunikacyjnie, to znaczy nastawiamy się na odbiór, a nie na nadawanie. Determinowane jest to przez wpływ kilku elementów: kultury masowej i potocznego języka w obiegu publicznym, szczególnie widocznym wśród młodych ludzi oraz przechodzącym do sfer wyższych polityki i administracji. Drugi element to dominacja przekazu ustnego, umożliwianego przez wszelkiego typu komunikatory, szybciej i łatwiej się mówi niż pisze. Kolejny element to występowanie przekazu pisanego z przekazem wizualnym związane także z jakością przekazu 9. Zachodzące procesy społeczne sprzyjają i prawdopodobnie nadal będą sprzyjać utrwaleniu odmiany potocznej języka. Taki stan rzeczy prowadzi do zjawiska analfabetyzmu. W szczególności do jego wtórnej odmiany 10. Umiejętność pisania i czytania w cyfrowym świecie Podążając za cytowanymi częściowo słowami R. Kapuścińskiego: Historia ludzkości zaczęła się od obrazków (malarstwo naścienne) ( ) i kończy się obrazkami (telewizja, Internet). Wnet okaże się, że pismo literowe, druk i książka były krótkim epizodem w historii kultury 11. Zadziwiająca aktualność tych słów wskazuje na występowanie dziś problemu braku umiejętności rozumienia treści pisanej oraz umiejętności samego pisania. Przejawia się to w zjawisku analfabetyzmu wtórnego i funkcjonalnego. Analfabetyzm z greckiego analphabetos nie znający abecadła to brak umiejętności czytania, pisania i wykonywania czterech podstawowych działań arytmetycznych u osób, które osiągnęły określony wiek 12. Aspekt analfabetyzmu na świecie dotyczy ponad 960 mln osób, w tym analfabetów funkcjonalnych, czyli osób, które nauczyły się pisać i czytać, lecz w późniejszym czasie utraciły umiejętności w stopniu uniemożliwiającym im swobodne posługiwanie się pismem i rozumieniem prostych przekazów zarówno w formie werbalnej, jak i niewerbalnej. Obecnie analfabetyzm funkcjonalny odbierany jest jako językowe świadectwo kulturowych zmian idących w kierunku cyfryzacji codzienności. Niewątpliwie przemiany cywilizacyjno-technologiczne doprowadzają do pogłębiania się zarówno sfery analfabetyzmu wtórnego i funkcjonalnego (dotyczy pisania i czytania), jak i digianalfabetyzmu i cyfrowego analfabetyzmu (dotyczy braku 8 F. Znaniecki, Socjologia wychowania, PWN, 2001, s I. Bajerowa, Zarys historii języka polskiego, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2003, s A. Skudrzyk, Czy zmierzch kultury pisma?, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s Tamże, s Definicja UNESCO. Zob. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej ( ), Opinia Komitetu Regionów Zwalczanie analfabetyzmu funkcjonalnego Opracowanie ambitnej europejskiej strategii przeciwdziałania wykluczeniu i wspierania rozwoju osobistego (2010/C 175/07). Patrz także: Stochmiałek J., Alfabetyzacja informatyczna w kontekście procesu wykluczenia społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005, s

4 umiejętności korzystania z nowych technologii) 13. Jak widać, nowe technologie mogą sprowadzić na manowce zarówno tych, co nadużywają nowych technologii, jak i tych, którzy nie mają do nich dostępu. W literaturze przedmiotu można wyróżnić wiele typów analfabetyzmu, są to między innymi: analfabetyzm całkowity, w przypadku którego występuje pełny brak umiejętności pisania i czytania, półanalfabetyzm, czyli posiadanie częściowych umiejętności w zakresie czytania i pisania, występuje jednak brak pełnych umiejętności ich wykorzystania i wspomniany analfabetyzm wtórny. W tym przypadku widać wspólne elementy z analfabetyzmem funkcjonalnym, z tym że w tym drugim przypadku wchodzi w grę częsty brak umiejętności korzystania z nowoczesnych technologii informatycznych (digianalfabetyzm). Analfabetyzm funkcjonalny jest także przejawem niezdolności podejmowania działań, czy dobrego funkcjonowania wewnątrz grupy lub wspólnoty, wymagających umiejętności czytania i pisania, choć to nie jedyny czynnik. Analfabeta nie jest także w stanie uczestniczyć w życiu społecznym i gospodarczym społeczeństwa. Kraje trzeciego świata mają praktycznie wpisane w swoją codzienność najniższe wskaźniki rozwoju w zakresie szkolnictwa podstawowego. Wiele państw rozwijających się jest także biednych. Kiedy rządy tych krajów mają problemy finansowe, to najpierw odczuwają to szkoły i nauczyciele, gdyż ogromne środki wydaje się tam przede wszystkim na obronę i wojsko. W sytuacjach ekstremalnych systemy oświatowe są nawet zagrożone załamaniem. Międzynarodowe instytucje starają się nie dopuścić do zbyt silnego odpływu z tych krajów kapitału, by miały one jednak szansę na wyrównanie swojego bilansu handlowego i odbudowanie gospodarki z myślą o rozwoju kulturowo-edukacyjnym. Ponadto można wyróżnić istotny w dalszych rozważaniach analfabetyzm społeczny objawiający się brakiem aktywności zawodowej i społecznej. Osoba będąca analfabetą społecznym posiada wprawdzie umiejętność czytania i pisania, jednakże zamknięta na sprawy świata i środowiska nie ma możliwości ich wykorzystania. Badania wskazują na trzy poziomy prowadzące do analfabetyzmu funkcjonalnego. Pierwszy z nich to niezdolność rozumienia tekstów pisanych, występujących w codziennym otoczeniu. Drugi poziom to brak umiejętności niezbędnych do zrozumienia i wypełnienia dokumentów oraz formularzy, jakimi człowiek powinien posługiwać się w codziennym życiu. Trzeci natomiast to nieumiejętność wykonywania prostych obliczeń 14. Przestrzenna struktura analfabetyzmu przedstawiona jest na rysunku 1. Ponad 50% wszystkich analfabetów na świecie mieszka w Indiach i Chinach. W Afryce tylko około 50% dzieci chodzi do szkoły. Jest to spowodowane między innymi niskim poziomem szkolnictwa. W konsekwencji nie mogą one pokonać opóźnienia cywilizacyjnego i gospodarczego. Na początku lat 90. w około 40 państwach świata wskaźnik alfabetyzacji nie przekraczał 50%. Analfabetyzm kształtował się na 13 A. Skudrzyk, Analfabetyzmy współczesne, Uniwersytet Śląski, Instytut Języka Polskiego, 2004, s Tamże. Patrz także: Badania UNESCO, agenda ONZ ds. oświaty, nauki i kultury. Według badań międzynarodowych organizacji PISA (Międzynarodowego Programu Oceny Umiejętności Uczniów) i OECD (Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju). A także (dostęp dnia ). 4

5 poziomie 95% w Etiopii i Erytrei. Zjawisko to nie występuje w krajach europejskich wyjątek stanowią Albania i Portugalia 15. Rysunek 1. Analfabetyzm na świecie Źródło: National Human Development Report 2010, United Nations Przestrzenne rozłożenie analfabetyzmu posiada nierównomierne rozłożenie. Ponad dwie trzecie niepiśmiennych dorosłych znajduje się w ośmiu krajach: Bangladesz, Chiny, Egipt, Etiopia, Indie, Indonezja, Nigeria i Pakistan 16. Niskie stopy alfabetyzmu koncentrują się także w trzech regionach arabskich, Ameryce Południowej, Azji Zachodniej oraz Afryki Subsaharyjskiej, gdzie około jedna trzecia mężczyzn i połowa wszystkich kobiet to analfabeci 17. Procentowe rozłożenie skali alfabetyzmu w wybranych krajach świata przedstawia tabela 1. Tabela 1. Procentowe rozłożenie alfabetyzmu w wybranych krajach świata Kraj Alfabetyzm ogółem Mężczyźni Kobiety Kryteria World 83.7% 88.3% 79.2% Umiejętność pisania i czytania w wieku powyżej 15 lat Afghanistan 28.1% 43.1% 12.6% jw. Algeria 69.9% 79.6% 60.1% jw. Argentina 97.2% 97.2% 97.2% jw. Australia 99% 99% 99% jw sesja plenarna 9-10 lutego 2010 r. Opinia Komitetu Regionów Zwalczanie Analfabetyzmu Funkcjonalnego. Opracowanie ambitnej europejskiej strategii przeciwdziałania wykluczeniu i wspierania rozwoju osobistego. Dokument EDUC-IV (dostęp dnia ). 17 Tamże. 5

6 Austria 98% N/A N/A jw. Bangladesh 56.8% 61.3% 52.2% jw. Belgium 99% 99% 99% jw. Cambodia 73.6% 84.7% 64.1% jw. Chad 34.5% 45% 24.2% jw. Czech Republic 99% 99% 99% jw. Denmark 99% 99% 99% jw. Egypt 72% 80.3% 63.5% Ethiopia 42.7% 50.3% 35.1% Umiejętność pisania i czytania w wieku powyżej 10 lat Umiejętność pisania i czytania w wieku powyżej 15 lat Finland 99% 99% 99% jw. France 99% 99% 99% jw. Germany 99% 99% 99% jw. Liechtenstein 100% 100% 100% Nepal 60.3% 73% 48.3% Umiejętność pisania i czytania w wieku powyżej 10 lat Umiejętność pisania i czytania w wieku powyżej 15 lat Niger 28.7% 42.9% 15.1% jw. Nigeria 61.3% 72.1% 50.4% jw. Norway 100% 100% 100% jw. Poland 99.5% 99.7% 99.4% jw. Sweden 99% 99% 99% jw. Switzerland 99% 99% 99% jw. United Kingdom 99% 99% 99% jw. United States 99% 99% 99% Źródło: National Human Development Report 2010, United Nations Umiejętność pisania i czytania w wieku powyżej 6 lat Jak widać z tabeli, skala umiejętności pisania i czytania uzależniona jest od poziomu rozwoju kraju. Im mniej rozwinięty kraj, tym głębsza skala analfabetyzmu. Należy zaznaczyć jednak, że tabela obejmuje jedynie kryteria umiejętności pisania i czytania. Przy ujęciu kryterium rozumienia tekstu sytuacja jest znacznie mniej pozytywna 18. Jak podają źródła raportów UE 18 Badania UNESCO, agenda ONZ ds. oświaty, nauki i kultury. Według badań międzynarodowych organizacji PISA (Międzynarodowego Programu Oceny Umiejętności Uczniów) i OECD (Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju). Patrz także: (dostęp dnia ). 6

7 i UNESCO 19, problem braku umiejętności czytania i pisania nie dotyczy wyłącznie krajów rozwijających się. Jak podają źródła europejskie ma z tym problem co piąty 15-latek w Europie 20. Podobny problem może dotyczyć ok. 75 milionów mieszkańców UE. Skale analfabetyzmu wtórnego oraz funkcjonalnego nie są proste do zmierzenia. Badanie tych zagadnień daje czasem bardzo różne wyniki w zależności od przyjętych kryteriów. Odsetek ten w bogatych krajach może sięgać 50 i więcej procent. Ocenia się np., że 77% Amerykanów, 47% Polaków i 28% Szwedów ma problemy ze zrozumieniem tekstów, a mianem sprawnych językowo można nazwać w tych trzech krajach odpowiednio tylko 2%, 21% i 32% mieszkańców 21. Porównując z danymi z tabeli, jest to skala nieposiadająca korelatu. Badania przeprowadzone we Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii wykazały, że ok. 20% osób dorosłych nie posiada wystarczających umiejętności w zakresie czytania i pisania, aby radzić sobie z podstawowymi wymaganiami stawianymi przez dzisiejsze społeczeństwo i państwo 22. Problematyka analfabetyzmu jest dziś bardzo szeroka i oczywiste jest, że nie można zamykać jej jedynie w powyższym wyszczególnieniu. Jednakże rozdrabnianie jej nie jest istotą niniejszego opracowania. Głównymi jej elementami są analfabetyzm wtórny i funkcjonalny jako czynniki/zjawiska determinujące ekskluzję i zarazem inkluzję społeczną. Pojęcia analfabetyzmu używa się ostatnio nader często w różnych kontekstach i odmianach. Odbywa się to zarówno na poziomie akademickim, jak i w publicystycznych debatach. Jest to zjawisko pogłębiające się i posiadające przemożny wpływ na jakość dzisiejszego życia i determinujące przyszłość opartą na ograniczonych komunikatach społecznych w ograniczonej przestrzeni informacji. Konsekwencja tych działań to pomniejszenie roli kultury narodowej na rzecz kultury masowej. Wiek XXI to pogłębiająca się sfera analfabetyzmu wtórnego. Wiąże się to z niską efektywnością nauczania, a także z rozwojem audiowizualnych środków masowego przekazu. Badania pokazują, że kontakt ze słowem pisanym ma w Polsce tylko nieco więcej niż połowa Polaków, reszta to praktycznie wtórni analfabeci. Gdyby zapytać przeciętnego Polaka o to, co pamięta z serwisu wiadomości, to najprawdopodobniej była by to pogoda i wiadomości sportowe, natomiast z ostatnio przeczytanej gazety pamiętamy proste (żeby nie powiedzieć prostackie) informacje dotyczące plotek ze świata kultury niższej (mass mediów). Badania wskazują, że 44% Polaków nie jest zainteresowanych książką i jej czytaniem. Do lektury przyznaje się 56% Polaków. Wśród tych 56% tylko co dziesiąta osoba czyta miesięcznie trzy 19 Raport UE dot. analfabetyzmu oraz badania UNESCO, agenda ONZ ds. oświaty, nauki i kultury. Według badań międzynarodowych organizacji PISA (Międzynarodowego Programu Oceny Umiejętności Uczniów) i OECD (Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju). 20 Dane Komisarza ds. edukacji, kultury i młodzieży Unii Europejskiej. Patrz także surveys/all/ (dostęp dnia ). 21 International Adult Literacy Society, (dostęp dnia ). 22 Badanie PISA (Programme for International Student Assessment). PISA sprawdza myślenie naukowe i matematyczne oraz czytanie, pod którym kryje się cała wiązka umiejętności: krytyczna analiza tekstu, wyszukiwanie istotnych informacji, związków i sprzeczności, wyciąganie wniosków. Aktualna skala problemu będzie na pewno ukazana w wynikach programu międzynarodowej oceny kompetencji osób dorosłych (PIAAC). Mają się ukazać w październiku 2013 r., (dostęp dnia ). 7

8 książki (w tym broszurki). Tylko 12% Polaków ma choćby niewielki księgozbiór domowy 23. Najczęściej czytamy to, co wpadnie nam w biegu w ręce, czyli przykładowo w Warszawie Metro. Prosty nieskomplikowany zestaw krótkich informacji przeplatanych reklamami, można użyć określenia SMS na papierze. W Polsce analfabetyzm był spuścizną po polityce zaborców dążących do ograniczania szkolnictwa. W roku 1938 skala analfabetyzmu sięgała około 20% głównie w wyniku wprowadzenia obowiązku szkolnego i programu zwalczania analfabetyzmu wśród dorosłych. Kampania zwalczania analfabetyzmu w latach przeprowadzona wraz z rozwojem szkolnictwa obniżyła relatywny wskaźnik analfabetyzmu do poziomu 2,7% w roku Natomiast w latach 70. wynosił już 1,2%. Duże znaczenie w likwidacji analfabetyzmu miało upowszechnianie kształcenia na poziomie podstawowym 24. Alfabetyzacja kraju przeprowadzona w połowie ubiegłego wieku skutecznie zlikwidowała analfabetyzm strukturalny powodowany historycznymi i przede wszystkim wojennymi doświadczeniami Polski. Dziś wydaje się być koniecznością ponowne przeprowadzenie alfabetyzacji. Może nie na kształt działań z lat , jednakże w postaci systemowych działań. Taki zabieg w zakresie alfabetyzacji cyfrowej postuluje między innymi Komisja do Rady, Parlamentu Europejskiego 25. Alfabetyzm cyfrowy jest działaniem zapewniającym społeczeństwu szerokie, konieczne i prawidłowe umiejętności pozwalające w pełni i skuteczne wykorzystać dostępne narzędzia informatyczne. Kompetencje cyfrowe, czy inaczej ujmując informatyczne, powinny zagwarantować dostęp do treści i usług pozwalających zapobiec dalszemu pogłębianiu nierówności w zakresie znajomości technologii cyfrowych. Jest to o tyle fakt istotny ze względu na prognozy demograficzne diagnozujące, iż w 2020 roku w niektórych państwach UE osoby powyżej 65. roku życia będą stanowić około 40 % ogółu populacji. Fakt współistnienia problemu alfabetyzacji cyfrowej i analfabetyzmu wtórnego w sposób skuteczny dzieli społeczeństwo na tych, którzy potrafią korzystać z dóbr nowoczesności, i tych, którzy z różnych powodów mają deficyty w tym zakresie. Jednocześnie ci, którzy korzystają, zasilają inną grupę analfabetów. Ta ironia występuje w dużej skali w Europie. Zadanie alfabetyzacji, choć tożsame z tym z połowy lat ubiegłego wieku, ma jednak zupełnie inny wymiar i znaczenie, choć cel jest podobny. Jest to zadanie stosunkowo trudne ze względu na rozwój techniki i spowodowane tym procesem lenistwo. Naturalną bowiem rzeczą jest korzystanie z dóbr techniki, niż uczenie się czytania ze zrozumieniem. W przypadku osób starszych jest to w ogóle niewykonalne. Każdemu bowiem wydaje się, że analfabetyzm wtórny, jak i funkcjonalny, go nie dotyczy lub też wyraźnie zaznaczone jest, że ta umiejętność dziś jest zbędna. Sytuacja analfabetyzmu w Polsce jest jeszcze stosunkowo niewielka w porównaniu z krajami Europy Zachodniej. Odsetek uczniów zagrożonych wtórnym analfabetyzmem spadł z 25% w porównaniu 23 Raport po badaniach czytelnictwa w Polsce przeprowadzonych przez Instytut Kultury i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej, Człowiek Niepełnosprawność Społeczeństwo 1(9)2009, red. M. Bielska-Lach, wyd. APS. 25 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu europejskiego, europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Społecznego oraz Komitetu Regionów Wyzwania stojące przed Europejskim Społeczeństwem Informacyjnym po roku 2005 /* COM/2004/0757 końcowy*/. Patrz także: IPTS/ESTO ehealth w kontekście starzejącego się społeczeństwa europejskiego. Badanie prospektywne, raport końcowy, kwiecień 2004 r. 8

9 z 2000 r. do 15% w 2009 r. Nie oznacza to jednak, że działań alfabetyzacji można póki co zaniechać. Jednakże obserwując sytuację analfabetyzmu, można spostrzec, że coraz więcej osób powinno już dziś poduczyć się w tym zakresie 26. Realizowane przez OECD badania wskazują, że proces alfabetyzacji jest progresywny, mimo tego konieczne jest zintensyfikowanie działań, by obniżyć do poziomu 15% odsetek uczniów osiągających słabe rezultaty w 2020 r. O ile bowiem Europa idzie w kierunku naprawy efektów procesu cyfryzacji, o tyle w Polsce problem ten jest ciągle aktualny. Szczególnie w zakresie działań w grupie wiekowej 50+. Według danych niemal 80 mln dorosłych osób w Europie ma niskie lub podstawowe umiejętności pisania i czytania 27. Analfabetyzm obejmuje wszystkie grupy społeczne. Współczesny typ analfabetyzmu w krajach rozwiniętych, posiadających wysoką skalę technicyzacji, wywołany jest zmianami technologicznymi, w krajach trzeciego świata i rozwijających się związany jest przede wszystkim z niskim poziomem wykształcenia i generalnie brakami szkolnictwa podstawowego. Można także wyróżnić silną korelację z wiekiem oraz stosunkiem do czytelnictwa, stylem życia, zawodem i płcią. Na dalszym miejscu znajdują się: miejsce zamieszkania oraz wykształcenie rodziców czy tradycje i kultura rodzinna. Ireneusz Białecki przekonuje, że przeciętni Polacy nie tylko uczą się krócej, ale także nauka jest na niższym poziomie. Dowodem na to jest najwyższy spośród badanych krajów odsetek osób, które legitymując się wyższym wykształceniem, lokują się na najniższym poziomie analfabetyzmu (w zadaniach na tekście 11%, w zadaniach z dokumentami 16%, najwięcej słabych wyników wśród osób z wyższym wykształceniem i w najstarszej grupie lata). Najstarsza grupa badanych w Polsce, podobnie jak we wszystkich krajach, ma najniższy poziom alfabetyzacji 28. W analizach socjologicznych uwypuklony jest głównie element determinujący analfabetyzm. Jest to najczęściej bieda, która stanowi największą przeszkodę w uczeniu się w krajach rozwijających się. W przypadku krajów uprzemysłowionych najczęściej spotykane są analfabetyzm wtórny i funkcjonalny. Konsekwencją wyparcia z posiadanych kompetencji rudymentarnych jest umiejętności pisania i czytania oraz rozumienia tekstu pisanego i korzystania z informacji 29. Zatem wymiar współczesnego analfabetyzmu ma dualną postać, z jednej strony jest to efekt ciągłego zacofania edukacyjnego krajów trzeciego świata i rozwijających się, z drugiej jest konsekwencją szybkiego marszu cyfryzacji przestrzeni społecznej i gospodarczej. 26 Badania własne zrealizowane w latach pt. Wykluczenie cyfrowe i analfabetyzacja jako efekt nierównomiernego rozwoju. Projekt i realizacja: R. Łukasiewicz (w druku) (dostęp dnia ). 28 I. Białecki, Analfabetyzm funkcjonalny, Res Publica Nowa 6, 1996, s Badania własne w środowisku szkolnym: uczniowie wobec wykluczenia, Warszawa 2013 (w druku), patrz także: J. Fox, J. Powell, Eine Alphabetisierte Welt. Internationale Erziehungsburo, UNESCO, Genf

10 Analfabetyzm wtórny a zjawisko współistnienia społecznego Dziś bez komputera, sieci, Google praktycznie nie istniejemy. Obserwując codzienność, realizując badania w środowisku szkolnym oraz seniorów, odnosi się wrażenie, że (wskazują na to wyniki aktywności społecznej) na aktualności zyskuje powiedzenie: brak papierów, brak człowieka, z tym że dziś tym przysłowiowym papierem jest komputer i sieć. W realizowanych badaniach nad uczestnictwem w sieci przeprowadzono także badanie towarzyszące, dotyczące wykluczenia cyfrowego. Badanie przeprowadzono w grupie młodych osób w wieku gimnazjalnym oraz w grupie pokoleniowej 40+ (włączając seniorów). Obie grupy pochodziły z miejscowości podwarszawskich i liczyły kolejno po 800 osób z każdej grupy. Badanie zostało przeprowadzone w latach metodą ankietową oraz przy użyciu arkusza tekstowego i danych wizualnych (kilka informacji telewizyjnych). Ankieta miała za zadanie wyodrębnić uczestnictwo w czytelnictwie oraz ogólne zasadny funkcjonowania w sieci. Natomiast arkusze tekstów i dane wizualne miały za zadanie zbadać umiejętności rozumienia tekstu oraz pisania i czytania ze zrozumieniem 30. Niewątpliwą zaletą metody był bezpośredni kontakt ankietera z respondentem umożliwiający uzyskanie odpowiedzi na maksymalną liczbę pytań oraz możliwość bezpośredniej obserwacji respondenta wraz z jego komunikatami niewerbalnymi i komentarzami podczas realizacji badania 31. Próba badawcza została dobrana wg kryterium ilości szkół gimnazjalnych na Mazowszu. Ze względu na brak finansowania badań nie miały one tak szerokiego zakresu jak mógłby sobie autor życzyć. W badaniu podjęto próbę zbadania gimnazjalistów i rodziców gimnazjalistów oraz losowo dobraną grupę osób z kategorii 50+. Podjęcie badań miało służyć, między innymi, odpowiedzi na pytanie: czy uczestnictwo w globalnej sieci i środowisku cyfrowym wpływa na formę inkluzji czy ekskluzji społecznej? Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na ogromną przepaść pomiędzy pokoleniami w zakresie wykorzystania Internetu oraz nowych technologii cyfrowych. Młodzi ludzie (gimnazjaliści) korzystają z dóbr pełnymi garściami. Uczestnictwo w sieci ma charakter codziennego rytuału, który rozpoczyna się rano i kończy wieczorem. Łącznie z tym, że w szkole uczniowie korzystają z tabletów, smartphonów, będąc w stałym kontakcie 32. Nawet lekcje nie są pozbawione łączności, choć nauczyciele zabraniają korzystania ze sprzętu na zajęciach. Dzieci już od przedszkola korzystają z komputera i dysponują dość zaawansowanymi umiejętnościami. Sprawność w korzystaniu z bardzo skomplikowanych i trudnych gier komputerowych często jest odbierana przez rodziców jako ich pozytywny rozwój. Bezkrytyczne i często niekontrolowane zezwalanie dzieciom na korzystanie z Internetu powoduje nie tylko nadmierne użytkowanie, wręcz uzależnienie od nowych technologii, ale ogranicza uczestnictwo dzieci w innych sferach życia społecznego lub innych 30 Przykładowe badanie obejmowało między innymi zadanie obejrzenia krótkiego fragmentu informacji telewizyjnej, po czym respondent miał sporządzić krótką informację na temat tego, co obejrzał. Dodatkowo poproszono respondenta o przeczytanie przygotowanego tekstu i wypowiedź dotyczącą treści. 31 R. Łukasiewicz, Zasady działania w cyberprzestrzeni, edukacja i bezpieczeństwo sieci, [w:] Metody biometryczne i kryptograficzne w zintegrowanych systemach bezpieczeństwa, red. B. Hołyst, J. Pomykała, WSM, Warszawa 2011, s Tamże. 10

11 zadaniach związanych z prawidłowym rozwojem, takich jak czytanie i pisanie. Mimo faktu wykonywania tych zadań w szkole nie tworzy to kultury używania słowa czytanego i pisanego, zastępowanego przez kulturę internetową, chaotyczną, nieskoordynowaną, niekontrolowaną i często bezmyślnie kopiowaną. Ponadto działanie w sieci ma charakter rozproszonej uwagi, która wzmacniana jest przez elementy graficzne i dźwiękowe. W przypadku nieinteresującej treści jest ona odrzucona już na samym początku. Jest to pierwszy krok do analfabetyzmu funkcjonalnego. Zwolennicy pozytywnej teorii cyfryzacji twierdzą, że komputer i ogólna cyfryzacja przestrzeni społecznej ma pozytywny aspekt i nie sposób się z tym nie zgodzić jednakże powinno mieć to charakter narzędzia wykorzystywanego w rozwoju, a nie zastępującego rozwój. Potwierdzeniem tego może być przykład wielokrotnie spotykany w szkołach. Wystarczy zadać jakiekolwiek zadanie młodzieży. Niezależnie od tego, w jakiej grupie byśmy go nie zadali, to pierwszy, automatyczny ruch, jaki jest wykonywany, to sięgniecie do komputera czy smartphona. Bez tego czują się bezbronni i bezmyślni. Bezmyślne jest także samo korzystanie z możliwości Internetu 33. Analizując dane uzyskane z badań i analiz dokumentarnych, można wyróżnić zależności: im częstsze korzystanie z komputera, tym większa analfabetyzacja. Jednocześnie zwiększają się kompetencje cyfrowe, często związane z samą umiejętnością korzystania z nowych technologii. Jednakże korzystanie z nowoczesnego medium nie jest równoważne z umiejętnością wykorzystywania danych, wyszukiwania informacji i zapamiętywania ich. W konsekwencji zmniejszają się umiejętności pisania (ręcznego korzystania z długopisu), czytania ze zrozumieniem i korzystania z książek. Wniosek jaki się nasuwa to bezmyślne korzystanie z nieprzebranych źródeł i wpadanie w coraz większą sferę wykluczenia z elementarnych umiejętności pisania i czytania, czyli wciąż podstawowych umiejętności komunikowania społecznego, im mniejszy kontakt z nowymi technologiami, tym większa swoboda pisania odręcznego i rozumienia tekstu. Jednakże występuje tu zależność wieku. Im starsza osoba, tym większe wykluczenie cyfrowe i mniejszy analfabetyzm uwarunkowany wykształceniem rudymentarnym. Istnieje także granica wieku, poza którą wzrasta stopień pełnego wykluczenia cyfrowego oraz zwiększenia analfabetyzmu (związane także z poziomem wykształcenia osób starszych). Seniorzy generalnie lepiej wypadli w przypadku umiejętności pisania i rozumienia tekstu. Mają jednak ograniczony dostęp do sprzętu komputerowego i niskie kompetencje informatyczne, w przypadku rodziców gimnazjalistów występuje połowiczne uczestnictwo uzależnione od rodzaju pracy i wieku. Widać tu szczególną zależność pomiędzy rodzajem pracy i wykonywanych obowiązków a stopniem i skalą kompetencji oraz poziomem analfabetyzacji. Jeśli w pracy rodzic używa komputera, kompetencje są wyższe, ponieważ mają charakter konieczności dla zachowania pracy 34, największym zakresem analfabetyzmu w skali umiejętności pisania i rozumienia tekstu oraz przekazu medialnego wykazały się dwie grupy gimnazjalistów [sic!] oraz rodzice pracujący w zawodach fizycznych, którzy nie korzystają z nowych zdobyczy technologii. Jest to o tyle zadziwiające, że uczniowie gimnazjum uczestniczą 33 Badanie własne w środowisku gimnazjalnym oraz wśród studentów pierwszych lat studiów. 34 R. Łukasiewicz, Bezpieczeństwo w sieci dzieci i dorośli wobec zagrożeń, WSM, Warszawa 2012, s

12 w nauczaniu w sposób systemowy i ciągły, zatem ich wiedza i umiejętności powinny mieć charakter rozwojowy. Tymczasem badania wskazują, że już od szkoły podstawowej brak jest budowania umiejętności wykorzystywania zdobytej wiedzy, a ta przekazywana nie jest utrwalona. W konsekwencji kolejne etapy nauczania wprowadzają nowe zadania i konieczność ponownego uczenia się elementarnych umiejętności. Chociażby umiejętności pisania wypowiedzi dłuższych niż SMS-owe 160 znaków [sic!] 35. Istotny w tym kontekście jest także brak używania polskich znaków, co zmienia nasz sposób myślenia i przekazywania komunikatu i jego odczytywanie. Osoby, które korzystają z Internetu, zapamiętują nie tyle same informacje czy ich treść, ale przede wszystkim to, gdzie ich szukać. Ponadto osoby takie tracą dużo umiejętności komunikacyjnych w obszarze przekazywania kodów niewerbalnych 36. Dochodzimy obecnie do swoistego paradoksu rozwoju, w którym z jednej strony konieczne jest prowadzenie alfabetyzacji cyfrowej, która determinuje prawidłowy rozwój w świecie cyfrowym, z drugiej strony ta sama alfabetyzacja doprowadza do poważnego zmniejszenia roli słowa pisanego, czytelnictwa i umiejętności komunikacji interpersonalnej w szerokim znaczeniu, czyli do analfabetyzmu wtórnego i funkcjonalnego 37. Paradoksem w tej sytuacji jest fakt braku konkretnych działań zmierzających do równomiernego rozwoju obu kierunków. Żyjemy w świecie paradoksu. Mimo iż w kontekście naszego cyfrowego świata czytanie i pisanie są ważniejsze i bardziej przydatne niż dawniej, to nasze umiejętności w tym zakresie są niewystarczające i należy jak najszybciej odwrócić tę niepokojącą tendencję. Nowoczesne technologie pozwalają na szersze funkcjonowanie w codzienności zawodowej. Posiadając większe kompetencje, jesteśmy bardziej pożądani na rynku pracy. Dziś wręcz trudno sobie wyobrazić młodego człowieka szukającego pracy bez umiejętności korzystania z komputera. Pozwalają one także na podtrzymywanie kontaktów społecznych (bez znaczenia dotyczącego jakości). Wykluczenie cyfrowe to kulturowa, towarzyska i zawodowa nieobecność w nowej rzeczywistości. Wykluczenie cyfrowe występuje także wtedy, gdy mimo dostępu do sieci jej zasoby nie są wykorzystywane w ogóle lub jedynie w minimalnym zakresie. Czyli to, co zostało przedstawione wcześniej. Osoby starsze są w sferze wykluczenia cyfrowego ze względu na brak umiejętności i możliwości korzystania z nowych technologii (wciąż bardzo popularne są wszelkiego typu szkolenia komputerowe). Osoby młode, mimo że korzystają od najmłodszych lat z nowych technologii, także są w sferze wykluczenia społecznego i kulturowego. Dziś można analfabetyzm rozumieć dwojako. Po pierwsze jako analfabetyzm cyfrowy, czyli wykluczenie ze sfery nowych technologii, czego konsekwencją jest brak możliwości korzystania ze źródeł wiedzy i ze wszystkich dóbr oferowanych poprzez media sieciowe. Druga forma to analfabetyzm rozumiany jako ten, z którym mieliśmy do czynienia po II wojnie światowej, czyli 35 Tamże. 36 K. Krzysztofek, WEBski Świat: mądrość tłumów sieciowych czy zbiorowe nieuctwo, [w:] A. Keen, Kult amatora. Jak Internet niszczy kulturę, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s R. Łukasiewicz, Zasady działania w cyberprzestrzeni, edukacja i bezpieczeństwo sieci, [w:] Metody biometryczne i kryptograficzne, op. cit., s

13 prosta umiejętność czytania, pisania i przekazywania zdobytych informacji. Korzystając z podanego wcześniej przykładu studentów pierwszego roku, wystarczy wprowadzić ćwiczenie polegające na przygotowaniu i przedstawieniu określonego tematu na zajęciach. Nawet na studiach kierunkowych pedagogika jest to ogromny problem. Jeśli jest to problem na studiach, to jak będzie miało kształt, kiedy te osoby zajmą się dziećmi? Analfabetyzm funkcjonalny, oznaczający nieumiejętność radzenia sobie w sytuacjach wymagających porozumiewania się za pomocą słowa pisanego, mimo opanowania umiejętności czytania i pisania, jest dziś faktem. Wspominane w niniejszym opracowaniu przyczyny takiego stanu rzeczy to między innymi błędy w systemie edukacji, które nie kreują umiejętności stosowania wiedzy w praktyce, ponadto spadający poziom czytelnictwa oraz dominująca kultura obrazu i dźwięku. Analfabetyzm funkcjonalny jest postrzegany jako problem w krajach postindustrialnych, dzieje się tak głównie z powodu rozwoju myśli naukowej oraz towarzyszącej mu postępującej komputeryzacji społeczeństwa. Funkcjonowanie w świecie przekazu informacji wymaga od jednostki coraz więcej kompetencji, niekoniecznie kładąc nacisk na jakość rozwijanych umiejętności oraz poziom przekazywanych komunikatów 38. Skutki takiego stanu rzeczy to utrwalone podziały społeczne wspomniana Polska A i B m.in. obniżenie poziomu kultury społecznej i wytworów nowej kultury, a także tradycja przekazywania tożsamości kulturowej własnego kraju, zanik innych form aktywności kulturowej (teatr, kino, książka itp.). Ponadto malejąca aktywność obywatelska przejawiająca się w braku uczestnictwa w życiu społecznym zarówno na płaszczyźnie lokalnej, jak i szerszej ogólnospołecznej. Zadajmy sobie pytanie: ile osób głosujących w wyborach powszechnych brało pod uwagę program kandydata, a ilu jego wygląd? Przeciwdziałanie postępowi analfabetyzacji nie jest rzeczą prostą. Podstawowym problemem w tych działaniach jest brak umiejętności przyznania się dorosłych do deficytów analfabeci niechętnie przyznają się do tego, że mają problemy z czytaniem i pisaniem brak zainteresowania dodatkowym lub ciągłym kształceniem. Dorośli bardzo szybko się nudzą pod wpływem metod nauczania, które zostały opracowane dla dzieci. Prowadzi to do przerywania przez nich uczestnictwa w szkoleniu lub marnotrawienia własnego wysiłku 39. Ponadto istotna jest poprawa poziomu czytelnictwa i korzystania z dobytków kultury. Nicholas Carr pisał, że Internet z Google zmieniają umysły i sposób myślenia. Coraz trudniej czytać długie teksty, przestajemy czytać, a zaczynamy skanować ogromne ilości tekstu w poszukiwaniu interesujących informacji. Coraz mniej ludzi radzi sobie z podstawowymi kompetencjami komunikacyjnymi. Informatyzacja ma zatem ogromny wpływ na zjawisko analfabetyzmu i co najważniejsze, powinniśmy z uwagą przyglądać się tym zmianom, a nie bagatelizować problem, gdyż jego zasięg obejmuje coraz większy obszar społeczny 40. Według zebranych danych Instytutu Kultury i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej w 2002 r. tylko 37% nabyło choćby jedną publikację (wliczono podręczniki, które są pozycjami obowiązkowymi). Czytelnictwo w 2010 r. pokazuje, że aż 20% osób z wyższym wykształceniem (czyli tych, którzy 38 B. Śliwerski, Problem analfabetyzmu w świetle raportów UNESCO, Nowa Szkoła 2, 2000, s Tamże, s N. Carr, Płytki umysł. Jak Internet wpływa na nasz mózg, Helion, 2012, s

14 nas uczą, leczą, budują nam domy i mosty) w ogóle nie czyta, a więc nie podnosi i nie aktualizuje swoich kwalifikacji zawodowych, umiejętności, kompetencji, (strach sprawdzić, jak wygląda poziom analfabetyzmu) 41. Kontakt z książką w 2010 r. deklaruje zaledwie 44% badanych. Aż 46% badanych Polaków w ciągu ostatniego miesiąca nie przeczytało nie tylko książki, ale nawet dłuższego niż trzy strony artykułu czy opowiadania, choćby w Internecie 42. Wykres 1. Czytelnictwo w latach Źródło: Społeczny zasięg książki 2010, oprac. Koryś I., Dawidowicz-Chymkowska O., Pracownia badań czytelnictwa, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2010 Zbieranie potrzebnych informacji pochłania dużo czasu, dążymy wobec tego do minimalizowania wiedzy, by była dostępna w gotowej i przetworzonej już formie. Powoduje to, że nie zastanawiamy się nad sensem i sednem tego, co czytamy, czujemy się zwolnieni od myślenia i rozumowania, bo przecież inni zrobili to już za nas. Bezrefleksyjnie działamy na zasadzie kopiuj-wklej i takie też jest nasze komunikowanie. W badaniach przeprowadzonych w 2000 r. w programie Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (OECD/PISA) prawie co dziesiąty uczeń jest funkcjonalnym analfabetą i nie rozumie najprostszych informacji. 6% badanych znalazło się w grupie radzącej sobie z informacją i jej przetwarzaniem. Umiejętność myślenia w kategoriach matematycznych i naukowych jest niezbędna dla zrozumienia problemów ekonomicznych, środowiskowych oraz związanych ze współczesnymi technologiami i współczesną nauką. Niewielka grupa uczniów, którzy dzisiaj mają wysokie kompetencje matematyczne i naukowe, już w niedalekiej przyszłości będzie decydować o sukcesie swojego kraju i uczestniczyć w rozwoju, reszta będzie tylko biernymi i często nieświadomymi obserwatorami. 41 Badania Biblioteki Narodowej i TNS OBOP Tamże. 14

15 Bardzo ciekawie w tym kontekście przedstawiają się Wyniki Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów OECD/PISA realizowane w roku Wyszczególnienie poziomów w tym badaniu pokazuje zakres umiejętności posiadanych przez badanych. Widać wyraźne zróżnicowanie w zależności od rodzaju szkoły (gimnazjum, szkoła zawodowa, liceum) i jej profilu. Wykres 2. Zróżnicowanie między szkołami w ramach każdego typu szkół ponadgimnazjalnych (ponadpodstawowych). Odsetek zróżnicowania wyników wszystkich pierwszoklasistów w danym typie szkół wyjaśniany przez różnice między szkołami tego typu Źródło: Badanie PISA 2009 (Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów Programme for International Student Assessment), PISA Ministerstwo Edukacji Narodowej 2009 Wyniki badania PISA pokazują, że prócz zróżnicowania poziomu kształcenia w różnego rodzaju szkołach istotne znaczenie ma także rozmieszczenie geograficzne danej szkoły, tzn. czy jest w małej miejscowości czy w dużym mieście. Generalne wnioski z badania pokazują również, że poziom nierozumienia tekstu jest niski w każdym rodzaju szkoły. Nie radzimy sobie także z obrazami, które docierają do nas z telewizora podstawowego dla większości źródła informacji 43. Najistotniejszą sferą jest także powiązanie analfabetyzmu z edukacją. Skoro na poziomie szkoły dokonuje się proces selekcji i formowania się dużej grupy funkcjonalnych analfabetów, to tu należy szukać sposobów poprawy warunków kształcenia, dokształcania, tworzenia dodatkowych programów dla uczniów najsłabszych i tym samym najbardziej zagrożonych. 43 Raport Ministerstwo Edukacji Narodowej 2011, s

16 Podsumowanie Według danych UNESCO na początku XXI wieku 70% analfabetów zamieszkiwało Afrykę i znaczne obszary Azji. Korzystniejsza sytuacja kształtowała się na Dalekim Wschodzie i w rejonie Pacyfiku 14%, a w Ameryce Południowej i Basenie Morza Karaibskiego 11%. W przypadku Europy zjawisko analfabetyzmu nie występuje w przeciwieństwie do występowania analfabetyzmu wtórnego i funkcjonalnego. Co prawda nie można w sposób jednoznaczny określić, że konsekwencją coraz większego stopnia informatyzacji przestrzeni społecznej staje się analfabetyzm wtórny i funkcjonalny, można jednak z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że nie pozostaje to bez znacznego wpływu. Zwalczanie analfabetyzmu wtórnego i funkcjonalnego jest procesem o wiele bardziej skomplikowanym i trudniejszym do przeprowadzenia. Chociażby na fakt trudności w dotarciu do grupy osób zaliczanych do analfabetów nie przyznają się do tego i unikają konfrontacji. Należy zatem wprowadzać do zasad edukacji takie programy, które w sposób bezpośredni wpłyną na zwiększenie się skali udziału uczniów w czytelnictwie, czy programach wykorzystujących umiejętność pisania i korzystania z informacji. Posłużyć temu mogą coraz częściej wprowadzane do szkolnictwa projekty edukacyjne służące do aktywizacji uczniów na zajęciach szkolnych. Czy istnieje tylko możliwość poprawy rzeczywistości w szkołach, a dorośli są na straconej pozycji? Bez zmiany mentalności, upowszechnienia czytelnictwa wśród ogółu ludności zachęcania do korzystania z bibliotek, księgarni, prasy, a przede wszystkim do znalezieniu metody dojścia do osób z problemem analfabetyzmu można niestety odpowiedzieć tak. W przypadku braku systemowej reakcji na problem analfabetyzacji może dojść do sytuacji, w której niewielka liczba osób w pełni wykształconych, czynnych społecznie i zawodowo będzie jedyną grupą mogącą prowadzić rozwój społeczny i państwa, natomiast cała reszta będzie niewykorzystana na potrzeby państwa. Porzucone zostanie jedno z głównych działań współczesnej polityki społecznej, mianowicie społeczeństwo obywatelskie. Dlaczego dziś jest z tym problem? Właśnie dlatego, że spora część społeczeństwa jest analfabetami, nie jest zatem w stanie kreować najbliższej sobie rzeczywistości. Źródła [1] Bajerowa I., Zarys historii języka polskiego, Wydawnictwo PWN, Warszawa [2] Białecki I., Analfabetyzm funkcjonalny, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 7, 1996, s [3] Bobrowicz W., Internet, kultura, edukacja, Oficyna Wydawnicza Vebra, Lublin [4] Bugajski M., Język w komunikowaniu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [5] Brett R., Creating Intelligent Organization, The Journal for Quality & Participation 12, [6] Gałkowski J. P., Internet a rzeczywistość wirtualna, [w:] Jednostka, grupa, cybersieć, red. M. Radochoński, B. Przywara, Wydawnictwo WSZIiZ, Rzeszów [7] Łukasiewicz R., Zasady działania w cyberprzestrzeni, edukacja i bezpieczeństwo sieci, [w:] Metody biometryczne i kryptograficzne w zintegrowanych systemach bezpieczeństwa, red. B. Hołyst, J. Pomykała, WSM, Warszawa

17 [8] Łukasiewicz R., Bezpieczeństwo w sieci dzieci i dorośli wobec zagrożeń, WSM, Warszawa [9] Siciński A., Społeczeństwo informacyjne, próba nazwania naszych czasów, [w:] W drodze do społeczeństwa informacyjnego, red. Lubacz J., Oficyna Wydawnicza OWPW, Warszawa [10] Targowski A., Informatyka klucz do dobrobytu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa [11] Skudrzyk A., Czy zmierzch kultury pisma?, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice [12] Stochmiałek J., Alfabetyzacja informatyczna w kontekście procesu wykluczenia społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice Źródła internetowe [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] Analfabetyzm wtórny, ekskluzja czy inkluzja społeczna Streszczenie Współczesny wymiar cyfryzacji rzeczywistości społecznej ma przemożny wpływ na poziom elementarnych umiejętności pisania i czytania ze zrozumieniem oraz wykorzystania dostępnych informacji w interakcjach społecznych, w grupie zawodowej i ogólnym procesie autorozwoju. Wraz ze wzrostem uczestnictwa w cyfrowym świecie występuje coraz większe zjawisko analfabetyzmu wtórnego i funkcjonalnego, które wyklucza jednostki z pełnego korzystania z kultury, a przez to alienuje je od kluczowych zadań rozwoju państwa. Słowa kluczowe: analfabetyzm, ekskluzja społeczna, inkluzja społeczna Secondary illiteracy, inclusion or social exclusion Abstract Present stage of social reality digitalisation, significantly influences the level of primary abilities of writing and reading with understanding, as well as using available information within social interactions, in a professional group and in the general proces of self-development. Together with 17

18 the growing particiption in the digital world, the bigger and bigger phenomeon of secondary and funcional illiteracy can be observed, which prevents individuals from making use of culture in full, and consequently they become alienated from the crucial tasks of the country development. Keywords: illiteracy, social exclusion, social inclusion Вторичная неграмотность, социальная эксклюзия или инклюзия Аннотация Современное измерение оцифровки социальной реальности иммеет огромное влияние на уровень элементарных способностей таких как письмо и чтение с пониманием, а также использование доступных информаций и социальное взаимодействие в профессиональной группе и общем процессе саморазвития. Вместе с растущим количеством участников в оцифрованном мире выступает растущее явление вторичной и функциональной неграмотности, которое исключает индивида с полного пользования культурой, и тем самым отдаляет их от тех ключевых задач развития государства. Ключевые слова: неграмотность, социальная эксклюзия, социальная инклюзия 18