Abstract: Aim. Individual education promoting healthy behaviour is an important, frequently unappreciated

Transkrypt

1 Wpływ indywidualnej edukacji chorych z nadciśnieniem tętniczym na poprawę kontroli ciśnienia tętniczego, redukcję masy ciała i zaprzestanie palenia papierosów The influence of individual education of patients with arterial hypertension on improvement of blood pressure control, reduction of body weight and smoking cessation Jerzy Chudek Katedra i Zakład Patofizjologii, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr hab. n. med. Jerzy Chudek Kierownik Katedry Słowa kluczowe: nadciśnienie tętnicze, redukcja masy ciała, zaprzestanie palenia Key words: arterial hypertension, body weight reduction, smoking cessation Streszczenie: Wstęp. Edukacja indywidualna promująca zachowania prozdrowotne stanowi istotną, często niedocenianą składową leczenia nadciśnienia tętniczego. Celem powiązanego z programem edukacyjnym badania obserwacyjnego była ocena możliwości poprawy skuteczności leczenia nadciśnienia tętniczego, ocena działań podejmowanych w celu redukcji nadmiernej masy ciała oraz zaprzestania palenia. Pacjenci i metody. W programie edukacyjnym i powiązanym z nim obserwacyjnym badaniu ankietowym wzięło udział pacjentów z nadciśnieniem tętniczym. Wyniki. Przeprowadzenie indywidualnej edukacji pacjentów przyniosło obniżenie ciśnienia tętniczego zarówno skurczowego, jak i rozkurczowego odpowiednio o 10±13 mmhg i 5±9 mmhg bez zastosowania dodatkowego leku, oraz o 16±12 mmhg i 7±9 mmhg przy zastosowaniu dodatkowego leku. Odsetek chorych osiągających prawidłową kontrolę ciśnienia tętniczego wzrósł 2-krotnie (z 22,6 do 47,9%) wśród chorych, którzy nie otrzymali dodatkowego leku i 11-krotnie wśród chorych, którzy otrzymali dodatkowy lek przeciwnadciśnieniowy (z 2,3 do 25,4%). Jedynie 12,8% palących papierosy zerwało z nałogiem (w tym 40,0% nieświadomych szkodliwości palenia). W grupie chorych, którzy nie zaprzestali palenia, uzyskano zmniejszenie liczby wypalanych papierosów średnio o 2 dziennie. Uzyskano zmniejszenie masy ciała średnio o 0,6 kg u 47,7% chorych z nadwagą i o 1,7 kg u 75,0% chorych z otyłością. Działania niepożądane wiązane ze stosowanymi lekami przeciwnadciśnieniowymi zgłosiło 13,1% chorych, najczęściej był to kaszel, uczucie zmęczenia, zawroty głowy oraz obrzęki. Wnioski. 1. Edukacja pacjentów z nadciśnieniem tętniczym stanowi ważne uzupełnienie farmakoterapii przeciwnadciśnieniowej. 2. Jedynie u osób nieświadomych szkodliwości palenia edukacja prowadzi do częstego zaprzestania palenia. 3. Działania edukacyjne mają korzystny wpływ na podjęcie działań prowadzących do redukcji nadmiernej masy ciała u większości chorych, chociaż wielkość redukcji masy ciała nie jest satysfakcjonująca. Abstract: Aim. Individual education promoting healthy behaviour is an important, frequently unappreciated part of antihypertensive therapy. The aim of this observational, combine with educational program, study was the evaluation of a potential possibility of improvement of antihypertensive treatment efficacy, undertaken actions for excessive weight reduction and smoking cessation. Material and methods. 17,540 patients with arterial hypertension were enrolled into this educational program and joined, questionnaire based observational study. Results. Conduction of individual education resulted in a decline of both systolic and diastolic blood pressure by 10±13 mmhg and 5±9 mmhg if no additional drug was added or by 16±12 mmhg and 7±9 mmhg if additional drug was prescribed, respectively. The percentage of patients with adequate blood pressure control doubled (from 22.6 to 47.9%) among patients without prescription of additional drug, and increased 11-times among those with prescription of additional drug (from 2.3 do 25.4%). Only 12.8% of smoking patients cut it out (including 40.0% unaware of its harmful influence). Patients who continued smoking decreased the number of cigarettes by 2 daily. The reduction of body weight was obtained in 47.7% of overweight patients by mean of 0.6 kg and in 75.0% of obese patients by 1.7 kg. Side effects related to antihypertensive medication were reported in 13.1% of patients. Usually they were: cough, dizziness, vertigo or oedema. Conclusions. 1. Education of patients with arterial hypertension is complementary for antihypertensive medication. 2. Only patients unaware of the harmful effect of smoking are prone for education and smoking cessation. 3. Education has beneficial effect on undertaking of actions leading to excessive weight reduction in majority of patients, however its size is not satisfactory. (Probl Med Rodz 2009;1(26):63 69) 63

2 Otrzymano: r. Przyjęto: r. Adres do korespondencji: dr hab. Jerzy Chudek, Katedra Patofizjologii SUM, ul. Medyków 18, Katowice; Wstęp Najczęstszą przyczyną nieskuteczności leczenia chorób przewlekłych, jaką jest również nadciśnienie tętnicze, jest brak współpracy pacjenta z lekarzem w zakresie modyfikacji stylu życia jak i systematyczności prowadzenia farmakoterapii 1. Wielu chorych po kilku miesiącach zaprzestaje leczenia, a inni stosują leki nieregularnie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest niedostateczna świadomość o następstwach nieleczenia, jak i złego leczenia nadciśnienia tętniczego, brak zaufania do lekarza, jak również negacja zasadności leczenia przy braku objawów choroby 1. Przeprowadzone w Polsce badania epidemiologiczne wskazują, że wśród chorych z leczonym farmakologicznie nadciśnieniem tętniczym skutecznie jest leczonych tylko 28% mężczyzn i 29% kobiet (WOBASZ) 2. Aż 39% mężczyzn i 29% kobiet z rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym nie leczy się, co wskazuje na niedostateczną świadomość w zakresie odległych powikłań nadciśnienia tętniczego 2. Badania epidemiologiczne przeprowadzone w innych krajach Europy i Stanach Zjednoczonych Ameryki wskazują, że możliwe jest uzyskanie lepszej sięgającej 63% skuteczności leczenia nadciśnienia tętniczego 3. Europejskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego i Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego uznają edukację pacjentów, obejmującą szczególnie postępowanie niefarmakologiczne, za metodę podstawową u wszystkich chorych z nadciśnieniem tętniczym 4. Podejmowane programy edukacyjne obejmują zazwyczaj szkolenia zorganizowane lub indywidualne pacjentów i zdrowych członków ich rodzin 1. W wielu programach edukacyjnych lekarze zaopatrywali pacjentów w różnorodne materiały edukacyjne na temat nadciśnienia tętniczego i jego powikłań. Tego typu programy edukacyjne były prowadzone również w Polsce 1. Niniejszy program edukacyjny obejmował przeprowadzenie indywidualnej edukacji przez lekarza w zakresie zachowań prozdrowotnych: redukcji nadmiernej masy ciała przez stosowanie diety niskokalorycznej i zwiększenie aktywności fizycznej, oraz zaprzestania palenia papierosów. Celem powiązanego z programem edukacyjnym badania obserwacyjnego była ocena możliwości poprawy skuteczności leczenia nadciśnienia tętniczego, obiektywna ocena działań podejmowanych w celu redukcji nadmiernej masy ciała oraz skuteczności edukacji w zakresie zaprzestania palenia. Pacjenci i metodyka W programie edukacyjnym Występowanie chorób współistniejących z nadciśnieniem tętniczym wzięło udział 877 lekarzy prowadząc edukację indywidualną chorych z nadciśnieniem tętniczym w zakresie zachowań prozdrowotnych. Program edukacyjny obejmował udzielenie informacji w zakresie szkodliwości nadmiernej masy ciała i szkodliwości palenia papierosów, oraz ustalenie należnej masy ciała. Dostarczono informacji, jak uzyskać redukcję nadmiernej masy ciała przez stosowanie diety niskokalorycznej i zwiększenie aktywności fizycznej. Przekonywano o celowości zaprzestania palenia papierosów. Kryterium włączenia do udziału w programie edukacyjnym było rozpoznanie nadciśnienia tętniczego na podstawie kryteriów WHO. Dobór pacjentów pozostawiono decyzji lekarza. Przygotowana ankieta badania obserwacyjnego obejmowała dane demograficzne (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie), antropometryczne (masa ciała, wzrost, obwód talii), wartości ciśnienia tętniczego skurczowego i rozkurczowego (pomiar gabinetowy), czas leczenia z powodu nadciśnienia tętniczego, liczbę stosowanych leków przeciwnadciśnieniowych, choroby współistniejące (choroba wieńcowa, lewokomorowa niewydolność serca, przebyty udar, cukrzyca, dna, zaburzenia lipidowe, astma oskrzelowa, przewlekła obturacyjna choroba płuc, łagodny rozrost prostaty, przewlekła choroba nerek stadium co najmniej 3, choroba nowotworowa, zmiany zwyrodnieniowe stawów utrudniające mobilność), oraz stosowanie innych leków kardiologicznych (przeciwnadciśnieniowych, przeciwpłytkowych, antykoagulantów, hipolipemizujących), a także pierwszy zastosowany u chorego lek przeciwnadciśnieniowy. W części edukacyjnej ankiety pytano o czynne palenie tytoniu, liczbę wypalanych dziennie papierosów, świadomość związku palenia z chorobami serca i naczyń, podejmowane w przeszłości próby rzucenia tego nałogu oraz o ewentu 64

3 alne zamierzenia dotyczące zaprzestania palenia. Pytano również o samoocenę własnej masy ciała (czy jest nadmierna), podejmowane próby redukcji masy ciała, zamierzenia odnośnie do podjęcia próby redukcji masy ciała poprzez modyfikację diety i zwiększenie aktywności fizycznej. W ramach wizyty kontrolnej przeprowadzanej po 2 3 miesiącach oceniano ciśnienie tętnicze (pomiary gabinetowe), działania niepożądane prowadzonego leczenia przeciwnadciśnieniowego, zwiększenie liczby leków przeciwnadciśnieniowych, masę ciała. Pytano o efekty podjętych prób zaprzestania palenia, a tych, którym się nie udało, o liczbę wypalanych dziennie papierosów; o podjęte działania w zakresie modyfikacji diety i aktywności fizycznej i czy uzyskano redukcję masy ciała. Nadwagę i otyłość rozpoznawano zgodnie z powszechnie uznanym kryterium BMI, wynoszącym odpowiednio kg/m 2 i 30 kg/m 2. Otyłość trzewną rozpoznawano na podstawie kryteriów IFD z 2005 roku dla rasy kaukaskiej (obwód talii 80 cm dla kobiet i 94 cm dla mężczyzn) 5. Za prawidłowe wyrównanie ciśnienia tętniczego przyjmowano wartości <140/90 mmhg z wyjątkiem chorych z cukrzycą i przewlekłą chorobą nerek, dla których przyjęto wartość <130/80 mmhg 4. Przeprowadzono analizę statystyczną struktury wiekowej, zamieszkania, wykształcenia, czasu leczenia nadciśnienia tętniczego i liczby stosowanych leków, struktury chorób współistniejących. Obliczono częstość występowania nadwagi, otyłości i otyłości brzusznej, palenia papierosów, częstość zaprzestania palenia wśród palących, wielkość redukcji masy ciała oddzielnie u chorych z nadwagą i otyłością, wielkość obniżenia ciśnienia tętniczego skurczowego i rozkurczowego. Oddzielną analizę przeprowadzono dla grupy chorych, u których zalecono bądź nie zalecono stosowania dodatkowego leku przeciwnadciśnieniowego. Analizę statystyczną wykonano korzystając z oprogramowania STATISTICA 7,0 PL. Wyniki analizy przedstawiono jako wartości odsetkowe lub średnie z odchyleniami standardowymi. Wyodrębnione grupy porównano z zastosowaniem testu chi 2 oraz testu ANOVA z analizą post-hoc (test rozsądnej istotnej różnicy Tukeya) dla zmiennych niepołączonych. Istotność zmiany ciśnienia tętniczego w czasie wykazano na podstawie testu t-studenta dla zmiennych połączonych. Za znamienną przyjęto wartość p<0,05. Wyniki przedstawiono w tabelach i na rycinach. Wyniki W programie edukacyjnym wzięło udział pacjentów z nadciśnieniem tętniczym (Tabela I). Struktura zamieszkania była zróżnicowana z zaznaczoną nadreprezentatywnością ludności miejskiej. Jedynie u 13,2% chorych ciśnienie tętnicze było dobrze kontrolowane, w tym tylko u 1,5% chorych z cukrzycą. Monoterapię nadciśnienia tętniczego prowadzono u 25,8% pacjentów, natomiast aż 33,8% stanowili chorzy z nadciśnieniem tętniczym opornym na leczenie. 79,4% pacjentów charakteryzowało się nadmierną masą ciała, 29,8% chorych (37,3% mężczyzn i 22,8% kobiet) paliło papierosy. 38,7% chorych było obciążonych chorobą niedokrwienną serca. 26,8% było leczonych z powodu cukrzycy (Tabela I). Pierwszym zaleconym lekiem przeciwnadciśnieniowym był najczęściej inhibitor enzymu konwertującego (31,3%) lub sartan (21,7). Leki moczopędne początkowo zalecono 20,0% chorych (głównie tiazydowy lub tiazydopodobny), β-adrenolityki 13,4%, a antagonistów wapnia 8,9% badanych. U 55,5% pacjentów poniżej 55. r.ż. leczenie nadciśnienia rozpoczynano od inhibitorów enzymu konwertującego lub sartanu. Natomiast u 31,2% chorych powyżej 55. r.ż. leczenie rozpoczęto od leku moczopędnego lub blokera kanałów wapniowych. W trakcie wizyty połączonej z indywidualną edukacją chorego u 48,6% pacjentów zalecono dodatkowy lek przeciwnadciśnieniowy. Na wizytę kontrolną (po 2 3miesiącach) zgłosiło się 99% pacjentów. Kontrola ciśnienia tętniczego Przeprowadzony program edukacyjny przyniósł istotną poprawę kontroli ciśnienia tętniczego. Ciśnienie skurczowe obniżyło się o 13±13 mmhg, a ciśnienie rozkurczowe o 6±9 mmhg. Wzrósł 3-krotnie (z 13,2 do 36,9%) odsetek chorych osiągających prawidłową kontrolę ciśnienia tętniczego (Tabela II), w tym 5-krotnie u chorych z cukrzycą (z 1,5 do 7,6%). Poprawa kontroli ciśnienia tętniczego była nie tylko następstwem zastosowania dodatkowych leków przeciwnadciśnieniowych (sartan 67,9%, 65

4 Tabela I. Charakterystyka edukowanej grupy chorych z nadciśnieniem tętniczym Wiek [lat] 60±11 >65 lat [%] 29,9 Płeć m/k [%] 46,9/53,1 Miejsce zamieszkania [%] Wieś i miasto <10 tys. 26,3 Miasto tys. 19,6 Miasto tys. 17,7 Miasto >100 tys. 36,4 Wykształcenie [%] Podstawowe 14,2 Zawodowe 31,4 Średnie 36,7 Wyższe 17,7 BMI [kg/m 2 ] 28,6±4,6 Nadwaga [%] 43,8 Otyłość [%] 35,6 Otyłość trzewna [%] 68,6 Palący papierosy [%] 29,8 Codziennie 17,3 Prawie codziennie 8,0 Okazjonalnie 4,5 Liczba wypalanych dziennie papierosów 13±8 Nadciśnienie tętnicze leczone od [lata] 6,8±5,6 Liczba leków przeciwnadciśnieniowych 2,2±1,0 Monoterapia [%] 25,8 2 leki [%] 40,4 3 5 leków [%] 33,8 Ciśnienie skurczowe [mmhg] 149±16 Ciśnienie rozkurczowe [mmhg] 89±11 Nadciśnienie tętnicze dobrze kontrolowane [%] 13,2 Choroby towarzyszące [%]: Choroba wieńcowa 38,7 Przebyty zawał 16,9 PTCA lub CABG 6,3 Niewydolność lewej komory 7,4 Przebyty udar 4,6 Miażdżyca kończyn dolnych 3,0 Zaburzenia lipidowe Hipercholesterolemia 65,9 Niskie stężenie frakcji HDL cholesterolu 12,4 Hipertriglicerydemia 39,4 Cukrzyca 26,8 Astma lub POChP 7,2 Zespół bezdechu sennego 0,9 Przewlekła choroba nerek (egfr<60 ml/min) 1,6 Łagodny rozrost prostaty u mężczyzn 18,1 Choroba nowotworowa 0,3 Zmiany zwyrodnieniowe stawów ograniczające mobilność 7,0 Tabela II. Efekty edukacji i intensyfikacji leczenia pacjentów z nadciśnieniem tętniczym w zakresie kontroli ciśnienia tętniczego Ciśnienie skurczowe na początku programu [mmhg] Ciśnienie rozkurczowe na początku programu [mmhg] Nadciśnienie tętnicze dobrze kontrolowane na początku programu [%] Liczba leków przeciwnadciśnieniowych na początku programu Ciśnienie skurczowe na końcu programu [mmhg] Ciśnienie rozkurczowe na końcu programu [mmhg] Redukcja ciśnienia tętniczego skurczowego [mmhg] Redukcja ciśnienia tętniczego rozkurczowego [mmhg] Liczba leków przeciwnadciśnieniowych na końcu programu Nadciśnienie tętnicze dobrze kontrolowane na końcu programu [%] Odsetek chorych, którzy otrzymali dodatkowy lek przeciwnadciśnieniowy 149±16 89±11 13,2 2,2±1,0 136±11 82±8 13±13 6±9 2,6±1,1 36,9 48,6 lek moczopędny 12,6%, antagonista kanału wapniowego 8,3%, β-adrenolityk 5,8%, inhibitor enzymu konwertującego 3,7%, β-adrenolityk 1,7%). Istotne obniżenie ciśnienia tętniczego obserwowano zarówno w podgrupie chorych, u których zwiększono liczbę stosowanych leków przeciwnadciśnieniowych (skurczowego o 16±12 mmhg i rozkurczowego o 7±9 mmhg), jak i w podgrupie chorych, u których nie zwiększano liczby stosowanych leków przeciwnadciśnieniowych (skurczowego o 10±13 mmhg i rozkurczowego o 5±9 mmhg) Rycina 1. Wielkość obniżenia ciśnienia tętniczego była istotnie większa (p<0,001) wśród chorych, u których zwiększono liczbę stosowanych leków. Odsetek chorych z prawidłową kontrolą ciśnienia tętniczego zwiększył się 11-krotnie wśród chorych, którzy otrzymali dodatkowy lek przeciwnadciśnieniowy (z 2,3 do 25,4%) i 2-krotnie wśród chorych, którzy nie otrzymali dodatkowego leku (z 22,6 do 47,9%) Rycina 2. Gorszą kontrolę ciśnienia tętniczego uzyskiwano u chorych, u których wystąpiły działania niepożądane wiązane ze stosowanym leczeniem przeciwnadciśnieniowym w porównaniu z podgrupą, w której takich działań nie obserwowano (32,7% vs 37,7%; p<0,001). 66

5 Rycina 1. Zmiany ciśnienia tętniczego w następstwie programu edukacyjnego (*p<0,001 znamienność statystyczna vs przed programem) projekty badawcze informacje, raporty przed programem na zakończenie programu Ciśnienie tętnicze [mmhg] Wszyscy Dodatkowy lek skurczowe Bez dodatkowego leku Wszyscy Dodatkowy lek Bez dodatkowego leku rozkurczowe Rycina 2. Poprawa kontroli ciśnienia tętniczego w następstwie programu edukacyjnego (*p<0,001 znamienność statystyczna vs przed programem) Odsetek chorych z prawidłową kontrolą ciśnienia tętniczego przed programem na zakończenie programu ,4 13,2 2,3 Wszyscy Dodatkowy lek 22,6 47,9 Bez dodatkowego leku Palenie papierosów 90,3% osób palących było świadomych szkodliwości palenia papierosów. 69,1% palących w przeszłości podejmowało (nieskutecznie) próby zaprzestania palenia, a 75,8% zadeklarowało, że zamierza rzucić palenie. Jednak jedynie 12,8% w trakcie okresu obserwacji zerwało z nałogiem, w tym 11,8% osób świadomych szkodliwości palenia i 40,0% osób nieświadomych (p<0,001). W grupie chorych, którzy nie zaprzestali palenia, uzyskano zmniejszenie liczby wypalanych papierosów średnio o 2 dziennie (Tabela III). Nadwaga i otyłość Świadomość nadmiernej masy ciała przed podjęciem programu edukacyjnego posiadało 42,6% chorych z nadwagą i 50,4% chorych z otyłością. 55,9% chorych z nadwagą i 82,3% chorych z otyłością zadeklarowało chęć podjęcia działań w celu zmniejszenia 67

6 Tabela III. Efekty edukacji palących pacjentów z nadciśnieniem tętniczym Świadomi szkodliwości palenia [%] 90,3 Podejmowali próby rzucenia palenia [%] 69,1 Zamierzają rzucić palenie [%] 75,8 Rzucili palenie [%] 12,8 Liczba wypalanych papierosów na koniec programu edukacyjnego Zmniejszenie liczby wypalanych papierosów 11±7 2±4 nadmiernej masy ciała. Chorzy częściej akceptowali konieczność zastosowania diety niskokalorycznej niż zwiększenie aktywności fizycznej (Tabela IV). Na koniec programu edukacyjnego 53,7% chorych z nadwagą i 76,7% chorych z otyłością deklarowało stosowanie diety niskokalorycznej. Ponadto 40,9% chorych z nadwagą i 61,0% chorych z otyłością deklarowało, że zwiększyło aktywność fizyczną. W efekcie podjętych działań uzyskano zmniejszenie masy ciała średnio o 0,6 kg u 47,7% chorych z nadwagą oraz o 1,7 kg u 75,0% chorych z otyłością (Tabela IV). Dyskusja Zanim zostaną omówione wyniki programu edukacyjnego, należy scharakteryzować populację chorych z nadciśnieniem tętniczym wybranych przez lekarzy, którym zaproponowano udział w niniejszym programie. Była to grupa chorych z gorszą od przeciętnej kontrolą ciśnienia tętniczego. Jedynie 13,2% chorych spełniało powszechnie uznane kryteria. Jeśli za punkt odniesienia przyjąć wyniki badania WOBASZ, odsetek chorych z prawidłowo kontrolowanym ciśnieniem był o ponad połowę niższy (28% mężczyzn i 29% kobiet) 2. Uwagę zwraca zwłaszcza odsetek chorych z cukrzycą nieosiągających zalecanych wartości ciśnienia 98,5%. Tak złe wyrównanie ciśnienia tętniczego u chorych z cukrzycą nabiera szczególnego znaczenia w świetle wyników badania ADVANCE, wskazującego na ważniejsze znaczenie kontroli ciśnienia tętniczego niż wyrównania metabolicznego cukrzycy u pacjentów z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym 6. Uwagę zwraca również wysoki odsetek chorych z nadciśnieniem opornym w omawianej grupie 33,8%. Wobec powyższego można przypuszczać, że znaczny odsetek wybranych przez lekarzy pacjentów stanowili chorzy źle współpracujący, najczęściej z nadmierną Tabela IV. Efekty edukacji pacjentów z nadciśnieniem tętniczym oraz nadwagą lub otyłością Nadwaga Otyłość Świadomi nadmiernej masy ciała na początku programu [%] 42,6 50,4 Chorzy deklarujący chęć zmniejszenia masy ciała [%] 55,9 82,3 Chorzy deklarujący chęć zastosowania diety niskokalorycznej [%] 62,6 82,0 Chorzy deklarujący chęć zwiększenia aktywności fizycznej [%] 58,7 74,7 Odsetek chorych, którzy zmniejszyli masę ciała [%] 47,7 75,0 Redukcja masy ciała [kg] 0,6±2,4 1,7±2,3 Odsetek chorych, którzy zastosowali dietę niskokaloryczną [%] 53,7 76,7 Odsetek chorych, którzy zwiększyli aktywność fizyczną [%] 40,9 61,0 Działania niepożądane wiązane ze stosowaniem leków przeciwnadciśnieniowych Działania niepożądane wiązane ze stosowanymi lekami przeciwnadciśnieniowymi zgłosiło 13,1% chorych: kaszel (4,8%), uczucie zmęczenia (4,2%), zawroty głowy (3,4%), obrzęki (2,0%), zaparcia (1,3%), bradykardia (1,2%), duszność (1,0%), bezsenność (0,9%), reakcje alergiczne (0,6%). masą ciała (79,4%). Odsetek chorych palących (37,3% mężczyzn i 22,8% kobiet) był nieco niższy od prezentowanego w przeprowadzonym przed kilkoma laty badaniu WOBASZ (42% mężczyzn i 25% kobiet) 7. Program edukacyjny przyniósł istotną poprawę kontroli ciśnienia tętniczego. Ciśnienie tętnicze skurczowe obniżyło się o 13 mmhg, a rozkurczowe o 6 mmhg. Odsetek chorych z prawidłową kon 68

7 trolą ciśnienia tętniczego wzrósł 3-krotnie z 13,2 do 36,9%. Natomiast u chorych z cukrzycą odsetek chorych z prawidłową kontrolą ciśnienia wzrósł jedynie do 7,6%. Poprawę kontroli ciśnienia uzyskano również bez zastosowania dodatkowych leków przeciwnadciśnieniowych. Można więc przypuszczać, że program edukacyjny wpłynął korzystnie na systematyczność stosowania leków. Być może pewien efekt przyniosło również zwiększenie aktywności fizycznej i zastosowanie diety niskokalorycznej. Redukcja masy ciała nawet u osób otyłych, sięgając 1,7 kg w ciągu 2 3 miesięcy, mogła przynieść jedynie niewielkie obniżenie ciśnienia. Szacuje się, że 4,5 kg redukcja masy ciała przynosi redukcję ciśnienia tętniczego o 4 mmhg. Przeprowadzona ankieta wykazała, że aż połowa chorych z otyłością nie jest świadoma nadmiernej masy ciała. Co ciekawe, chorzy z otyłością chętniej podejmują stosowanie diety niskokalorycznej (76,7% chorych) niż zwiększenie aktywności fizycznej (61,0%). Prowadzona obserwacja była zbyt krótka, aby ocenić, jak trwałe były podjęte przez chorych działania. Na uwagę zasługuje fakt, że co czwarty chory z otyłością nie jest skłonny do zmiany prowadzonego stylu życia pomimo prowadzonej edukacji. Nie wiemy, jak często przyczyną tego stanu rzeczy jest depresja. Prowadzona edukacja była też mało skuteczna wobec osób palących, świadomych szkodliwości tego nałogu. Jedynie 11,8% świadomych chorych zerwało z nałogiem. Wyższą skuteczność uzyskano natomiast wobec pacjentów nieposiadających wiedzy na temat szkodliwości palenia. Dziwny może się obecnie wydawać brak świadomości szkodliwości palenia prawie 10% badanych, wobec informacji umieszczanych na każdym opakowaniu, jak również Piśmiennictwo: 1. Szczęch R, Szyndler A, Wizner B, Narkiewicz K. Edukacja chorych na nadciśnienie tętnicze [w:] Nadciśnienie tętnicze (red. Januszewicz A, Januszewicz W, Szczepańska-Sadowska E, Sznajderman M). Medycyna Praktyczna: Kraków, 2007, s Tykarski A, Posadzy-Małaczyńska A, Wyrzykowski B i wsp. Rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego oraz skuteczność jego leczenia u dorosłych mieszkańców naszego kraju. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005;63[Supl. 4]:S614 S Rywik S, Broda G, Zdrojewski T. Epidemiologia nadciśnienia tętniczego [w:] Nadciśnienie tętnicze (red. Januszewicz A, Januszewicz W, Szczepańska-Sadowska E, Sznajderman M). Medycyna Praktyczna: Kraków, 2007, s licznych akcji medialnych, których celem była edukacja na temat szkodliwości tego nałogu. Leczenie przeciwnadciśnieniowe wiąże się stosunkowo często z wystąpieniem działań niepożądanych. W niniejszym badaniu obserwacyjnym działania niepożądane raportowano u 13,1% chorych. Do najczęstszych należał kaszel, uczucie zmęczenia, zawroty głowy oraz obrzęki. Wystąpienie działania niepożądanego często wiąże się z przerwaniem stosowania leku przeciwnadciśnieniowego lub nawet przerwaniem leczenia. Do leków charakteryzujących się najniższą częstością działań niepożądanych należą sartany i inhibitory enzymu konwertującego. Jest to jedna z przyczyn, dla których leki te są szczególnie zalecane u osób przed 55. rokiem życia. W niniejszym badaniu obserwacyjnym wykazano, że wystąpienie działania niepożądanego zmniejszało szansę na uzyskanie dobrej kontroli ciśnienia, a leki hamujące aktywność układu renina-angiotensyna są pierwszymi stosowanymi lekami u 55,5% pacjentów z nadciśnieniem, którzy nie ukończyli 55. roku życia. Podsumowanie 1. Edukacja pacjentów z nadciśnieniem tętniczym stanowi ważne uzupełnienie farmakoterapii przeciwnadciśnieniowej. 2. Jedynie u osób nieświadomych szkodliwości palenia edukacja prowadzi do częstego zaprzestania palenia. 3. Działania edukacyjne mają korzystny wpływ na podjęcie działań prowadzących do redukcji nadmiernej masy ciała u większości chorych. 4. Wystąpienie działania niepożądanego wiązanego ze stosowaniem leku przeciwnadciśnieniowego zmniejsza szansę na uzyskanie dobrej kontroli ciśnienia. 4. Mancia G, De Backer G, Dominiczak A i wsp guidelines for the management of arterial hypertension. J Hypertens 2007;25: Alverti KGMM, Zimmet P, Shaw J. Metabolic syndrome a new world-wide definition. A consensus statement from the International Diabetes Federation. Diabet Med 2006;23: Patel A, MacMahon S, Chalmers J i wsp. Effects of a fixed combination of perindopril and indapamide on macrovascular and microvascular outcomes in patients with type 2 diabetes mellitus (the ADVANCE trial): a randomised controlled trial. Lancet 2007;370: Polakowska M, Piotrowski W, Tykarski A i wsp. Nałóg palenia tytoniu w populacji polskiej. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005;63[Supl. 4]:S626 S