On the Selection of the Linear Ordering Method for the Evaluation of Waste Management in Poland in Spatial Approach

Transkrypt

1 Zesyty Naukowe Skoy Gówe Gospoarstwa Weskego w Warsawe Probley Rolctwa watowego to 8 (III), esyt 2, 208: DOI: /PRS Karol Kukua, La Luty 2 Uwersytet Rolcy. Hugoa Kotaa w Krakowe O wybore etoy porkowaa lowego o ocey gospoark opaa w Polsce w ucu prestrey O the Selecto of the Lear Orerg Metho for the Evaluato of Waste Maageet Pola Spatal Approach Syopss. Cele artykuu est prestawee techk wyboru etoy porkowaa lowego obektów e wglu a poo awska ooego ak est sta gospoark opaa w woewótwach Polsk. Do realac tego celu wyselekcoowao cechy agostyce opsuce baae awsko ora wytypowao etoy porkowaa lowego. Nastpe wykorystuc proceur wyboru etoy porkowaa okoao wytypowaa sposobu kostrukc cechy sytetyce, który powol buowa rakg woewótw e wglu a poo aalowaego awska. W alse koleoc okoao poau woewótw a ctery grupy: baro wysokego, wysokego, prectego skego poou rowou oawaego awska. Baaa pokaay, e wybór proceury kostrukc cechy sytetyce wpywa a rakg baaych obektów. Otryay rakg powala sforuowa wosek, gospoarka opaa w Polsce est regoale rócowaa. Sowa klucowe: etoa porkowaa lowego, cecha sytetyca, opay kouale Abstract. The a of the artcle s to preset the techque of selecto of the etho of the lear orerg of obects ue to the level of a coplex pheoeo, whch s the status of waste aageet vovoeshps Pola. For ths purpose there were selecte agostc varables escrbg the aalye pheoeo a lear orerg ethos were selecte. The, usg the selecto proceure for orerg ethos, t was chose the etho of costructo of a sythetc varable, that allowe to bul rakg of vovoeshps ue to the level of the aalye pheoeo. The the vovoeshps were ve to four groups: very hgh, hgh, average a low level of the scusse pheoeo. The research showe that the selecto of proceure for the costructo of sythetc varable affects the rakg of teste obects. The obtae rakg allows to coclue that waste aageet Pola s regoally fferetate. Key wors: lear orerg etho, sythetc varable, ucpal waste JEL Classfcato: C0, R0 Wprowaee Rowó gospoarcy ese sob wele poytywów ale wywoue take pewe uee skutk. Opay powstace arówo w gospoarstwach oowych opay kouale ak w preyle s róe truych o rowaa probleów.. e prof. w. r hab., Katera Statystyk Ekooetr, Wya Rolco-Ekoocy, UR w Krakowe, al. Mckewca 2, 3-20 Kraków, e-al: ks@ur.krakow.pl 2 r, Katera Statystyk Ekooetr, Wya Rolco-Ekoocy, UR w Krakowe, al. Mckewca 2, 3-20 Kraków, e-al: rrutka@cyf-kr.eu.pl;

2 84 K. Kukua, L. Luty wglu a to, e s groaoe a wysypskach pobawoych ure o ch kowers (Kukua, 207). Gospoarka opaa, est way eleete bogospoark, która powala achowa cysto roowska aturalego w poceu wykorystae surowców wtórych, pryosc ty say koryc ekooce. Zaraa w te ee oe e welk wpyw a prebeg ekooco-spoecych procesów (Aaowc, 204). W scególoc cele racoale gospoark opaa koualy est popularyaca selekc opaów u róa ch powstawaa, cyl w gospoarstwach oowych, a ty say uolwee realac recyklgu. Metoy Welowyarowe Aaly Porówawce (WAP) uolwa prowaee kopleksowych baa róoroych awsk ooych 3, stwarac ty say olwoc serokego obektywego sporea a te awska. W scególoc agaea spoeco-ekooce posaace wyar prestrey s aalowae wykorystae eto WAP. W Polsce po ra perwsy prób opsu awsk ooych a pooc cechy sytetyce po Hellwg (968). Newykle wa cyoc w procese buowy rakgu e wglu a poo awska ooego est okoae wacwego wyboru cech agostycych, które wywera wpyw a koleo obektów klasyfkowaych. W lterature preotu stawa s klka postulatów wobec cyoc kwalfkowaa cech o boru cech agostycych, w ty: - kryteru erytoryce - stote charakteryowae locowych akocowych aspektów staów baaych obektów, cyl uwglee: eraloc cech, ostpoc aych lcbowych, warygooc aych, ekoococ (kost ebraa forac), terpretowaloc, a take charakteru cech, - kryteru etoologce - charakteryowae s cech wysok eoc w bore baaych obektów. Welu autorów, w ty.. Grabsk (984) postulue poato, e pryte cechy o buowy rakgu wy by sabo skorelowae y sob. Zaoee take est stote w oelowau ekooetrycy, a e w procese buowy rakgu obektów w oparcu o ch ocey welokryterale, cyl uwglace pew lcb waych erytoryce cech. Kole baro wa kwest wystpucych pry buowe rakgu e wglu a poo awska ooego est wybór etoy porkowaa. W scególoc w etoach porkowaa lowego opartych a ee sytetyce way etape est uorowae cech agostycych ora sposób kostrukc ee sytetyce. stycych. W lterature preotu oa ale wele orygalych poysów w ty akrese: Perkal (953); Hellwg (968); Wesoowsk (975); Bartosewc (976); Nowak (977); Strahl (978); Borys (978); Hwag, Yoo (98); Kukua (994, 2000); Lra, Wager, Wysock (2002); Paweek (2008); Moak (2006); Walesak (204); Kselska (206). Welu autorów prac eprycych ropocyac swe baaa, ace a celu buow rakgu obektów e wglu a ch ocey welokryterale, aga s yleate: któr eto porkowaa lowego wybra? Gówy cele pracy est prestawee eprycego wykorystaa proceury wspoagace wybór ee welu csto stosowaych eto (Kukua, Luty, 205, 207). Poewa awsko gospoark opaa koualy est ooy awske, 3 Zawske ooy aywa s awsko, które est opsywae bore skocoe lcby cech > (Strahl, 978).

3 O wybore etoy porkowaa lowego o ocey gospoark opaa w Polsce 85 st ego baae est olwe pry uycu etoy wae welowyarow aal porówawc. W pracy stworoo rakg woewótw w 205 roku e wglu a poo gospoarowaa opaa, a astpe wyróoo ctery grupy woewótw, które charakteryu s opoweo: baro wysok, wysok, re ora sk poo rowou baaego awska. Dae etoy Aal gospoark opaa koualy prowaoo a postawe aych wtórych Gówego Uru Statystycego w Warsawe (tabela ). Tabela. Wartoc cech agostycych Table. The values of agostc varables Woewótwo róo: opracowae wase a postawe Ochroa roowska Evroet 206, GUS. Do aaly pryto astpuce cechy agostyce: - opay kouale a eskaca w kg: - ebrae, 2 - preacoe o recyklgu, - preacoe o kopostowaa lub feretac, preacoe o kowers techce, - ebrae selektywe gospoarstw oowych; 5 - skaowska: Cechy agostyce ololske , , 0,3 23,3 4,4 kuawsko-poorske , 8 8 0,0,7 6,9 5,6 lubelske ,7 3 2,5 0,0 0,7 0, lubuske ,3 0 3,5 0,0 7,0,2 óke , 9 4 0,6 0,0 0,2 0,0 aopolske , ,5 70,0 55,2 3,5 aowecke , ,0 24,7 5,6 34, opolske , ,8 0,0 8,5 0,4 pokarpacke , ,0,7 4,7 2,5 polaske ,4 4,8 0,0 0,0 0,8 poorske , ,8 2,7 6,3 4,0 lske , ,0 0,0,2 2, wtokryske ,6 2 0,0 0,0 0,8 0,4 warsko-aurske , ,0 0,0 3,2 2,4 welkopolske , ,0 0,0,5 0,7 achoo-poorske , ,8 2,2 32,7 5,4

4 86 K. Kukua, L. Luty 6 - lcba skaowsk kotrolowaych, a których skaowae s opay kouale, wyposaoe w stalace ogaowywaa, - lcba skaowsk stalac gaow pocoe oyskae eerg ceple 7 elektryce, - powercha skaowsk opaa koualy o akocoe eksploatac 8 rekultywoway w ha; - opay opakowaowe a eskaca w tys. kg: - sko poae recyklgow, 9 0 paper tektura poae recyklgow, plastk tworywa stuce poae recyklgow. Wyberac cechy agostyce o opsu gospoark opaa koualy kerowao s aal: erytoryc - borc po uwag acee wskaka w ocee awska ooego, statystyc - opowe poo eoc (wspócyk eoc co ae 0,; lora skraych wartoc co ae 2) ora ostpoc aych (tabela ). Wsystke cechy s styulata. Wartoc charakterystyk lcbowych cech agostycych prestawoo w tabel 2. Tabela 2. Postawowe charakterystyk prytych cech agostycych Table 2. The basc characterstcs for selecte agostc varables Charakterystyk lcbowe róo: opracowae wase a postawe tabel. Cechy agostyce ax 340,0 02,0 64,0 7,0 8, 33,0 6,0 38, 24,7 5,6 34, 66,0 37,0 8,0 5,0,7 0,0,0 0,0 0,0 0,05 0,04 rea 273,6 70,9 44,3 34, 4,3 8,9 5,5 5,6 3,3 20,2 4,9 eaa 28,5 78,5 44,5 33,0 3,8 8,0 4,5 2,0 0,0 5,8 2,3 eaa Webera 280,8 73,6 47,2 28,6 3,7 7,6 5,4 3,8 4,0 2,3 3,3 ochylee staarowe 54,5 20,3 2,9 7,5,6 7,7 4,4 9,3 33,3 36,9 8,2 wspócyk eoc 0,2 0,3 0,3 0,5 0,4 0,4 0,8,7 2,5,8,7 ax/ 2,0 2,8 3,6 4,2 4,7 3,3 6, ,7 967,6 Zauwayy, e cechy 7 w baae grupe obektów charakteryue baro ue rócowae o cy wac wartoc ar rócowa. Wpywa to take a róce y re eaa tych cech. W perwsy etape baa wytypowao see proceur porkowaa lowego (tabela 3).

5 O wybore etoy porkowaa lowego o ocey gospoark opaa w Polsce 87 Tabela 3. Wybrae etoy porkowaa lowego Table 3. Chose lear orerg ethos Metoa Cecha sytetyca. Hellwga Q 2. TOPSIS Q 3.POZYCYJNA 0 Q 4. SSW Q 0 5. MUZ Q 6. STRAHL Q 7. NOWAK Q 2 0 S, ) (, 2 x x, ax, S, S ( ) 2 ( ), 2 ( ), ax,, x x S x e, 0,,4826a ~ ( ) ~, : ax, a( ) e x 0 e( ) 2,5a( ) 0, 2 a( ) e e( ) x S x x x ax x x x ax x x x 2 róo: opracowae wase, ge: uorowaa -te cechy la -tego obektu; x - warto te cechy la -tego woewótwa; - warto x, S to opoweo rea arytetyca ochylee staarowe -te cechy; Q - warto cechy sytetyce la -tego obektu; eay Webera. 0 - warto -te wspóre Nastpe sporoo a ch postawe see rakgów baaych obektów. W rug etape aaly sporó sporoych rakgów (ty say wykorystaych eto) wybrao te, który est abare pooby o poostaych, cyl te la którego u est awkse (Kukua, Luty 205; 207), gy: p

6 88 K. Kukua, L. Luty v u p : pq, p, q, 2,..., v v q pq () ge: v - lcba rakgów; pq 2 cp cq (Kukua, 989), take, e: 2 0, P,, P 0,. c p, cq - opoweo poyca obektu w rakgu o uere p, q ; P - bór lcb aturalych parystych; pq Wybraa, w wye opsay sposób etoa staow postaw o sporea terpretac rakgu woewótw e wglu a gospoark opaa koualy w 205 roku. Wyk baa Dk astosowau wyeoych eto w tabel 3, bauc a wytypoway estawe cech okoao herarchac woewótw weug wartoc sytetycych erków wykorystae seu proceur porkowaa lowego (rys. ). Aaluc wyk preetowae a rysuku oa auway, e ukay porkowe ró s. Jeye wa woewótwa aowecke wtokryske we wsystkch rowaaych waratach e eay poyc byy to opoweo esca perwse ostate w rakgu. Dla kae pary prestawoych ukaów porkowych osacowao warto ary pq. Wsystke wylcoe wartoc pq apsao w acery M, w które uer wersa (koluy) opowaa etoe oacoe w tabel 3.,000 M 0,875,000 0,797 0,89,000 0,922 0,938 0,859,000 0,922 0,953 0,875 0,984,000 0,922 0,906 0,844 0,953 0,938,000 0,875 0,78 0,750 0,828 0,828 0,844,000

7 O wybore etoy porkowaa lowego o ocey gospoark opaa w Polsce 89 Wektor wartoc ary poobestwa ( u ), w który uer koluy opowaa etoe weug porku prestawoego w tabel 3: 0,94 0,97 0,90 0,88 0,885 0,89 0,836 u. p W ropatryway problee rakg woewótw uyskay a postawe cechy sytetyce wyacoe eto MUZ est ablsy w stosuku o wsystkch poostaych wyacoych rakgów ( u =0,97). p p achoopoorske ololske 6 kuawsko-poorske welkopolske 2 lubelske warsko-aurske 8 4 lubuske wtokryske 0 óke lske poorske polaske pokarpacke opolske aopolske aowecke HELLWIGA TOPSIS POZYCYJNA SSW MUZ STRAHL NOWAK Rys.. Rag woewótw weug eto porkowaa lowego prestawoych w tabel 3 Fg.. Raks of vovoeshps accorg to a lear orerg ethos show table 3 róo: opracowae wase a postawe aych tabel. Rakg polskch woewótw e wglu a gospoark opaa koualy w 205 roku prestawoo w tabel 4. Poato, woewótwa ostay poeloe e wglu a poo rowou gospoarowaa opaa a ctery grupy o pooe: Q ax Q 0,25R; ax Q, baro wysok (grupa I): - wysok (grupa II): Q ax Q 0,5R; ax Q 0, 25R, - re (grupa III): Q ax Q 0,75R; ax Q 0, 5R, - sk (grupa IV): Q Q ; ax Q 0, 75R, ge R axq Q.

8 90 K. Kukua, L. Luty Tabela 4. Rakg woewótw e wglu a wartoc cechy sytetyce wyacoe eto MUZ poae a grupy Table 4. Rakg of the vovoeshps ue to value of sythetc varable esgate by the Utary Zero Metho wth vso to groups Woewótwo aowecke 0,795 I Q ololske 0,567 lske 0,488 welkopolske 0,456 poorske 0,42 achoopoorske 0,383 aopolske 0,380 kuawsko-poorske 0,33 lubuske 0,302 óke 0,283 warsko-aurske 0,239 opolske 0,236 polaske 0,26 lubelske 0,206 pokarpacke 0,60 wtokryske 0,047 róo: opracowae wase a postawe aych tabel. Grupa II III IV poorske karskoaurske achoopoorske kuawskopoorske polaske aowecke lubuske welkopolske ololske opolske óke lubelske wtokryske lske pokarpacke aopolske grupa I grupa II grupa III grupa IV Rys. 2. Prestree rócowae woewótw e wglu a poo rowou gospoark opaa koualy w 205 roku Fg. 2. Groups of slar vovoeshps ue to the waste aageet the year 205 róo: opracowae wase a postawe tabel 4.

9 O wybore etoy porkowaa lowego o ocey gospoark opaa w Polsce 9 Grupa I est ooa eego obektu. Jest woewótwo aowecke, które charakteryue s awysy pooe rowou gospoark kouale. Grup o wysok pooe awska twor ctery woewótwa, s to: ololske, lske, welkopolske, poorske. Nalces grup (III) twory a see woewótw (achoopoorske, aopolske, kuawsko-poorske, lubuske, óke, warskoaurske, opolske). Wyróa s oe re aawasowae gospoarowaa opaa. Z kole asabe rowty poo wyróa woewótwa: polaske, lubuske, pokarpacke wtokryske. Posuowuc aley auway, ako gospoarowaa opaa koualy est acco regoale rócowaa. wacy o ty lora wartoc skraych te ee sytetyce a pooe 6,8. Posuowae. Zastosowae welowyarowe aaly statystyce est uytecy are w baaach regoalych. 2. Buowa rakgu e wglu a poo okreloego awska ooego, pry wykorystau aparatu baawcego welowyarowe aaly porówawce wyaga okoaa wyboru: cech agostycych ora etoy porkowaa lowego. 3. Cechy typowae o opsu awska ooego wy posaa walor waoc erytoryce. Tu aley polega a wey aaltyka o echae a awska ooego. Poato, cechy akwalfkowae o boru cech agostycych wy spea waruek ostatece eoc. 4. Wyk baa wskau, e wybór etoy porkowaa lowego rutue a rakg baaych obektów. Zastosowaa proceura staow, pooce are wyboru etoy porkowaa lowego obektów. 5. Preetoway sposób wyboru etoy porkowaa lowego oparty a porówaach yrakgowych charakteryue prostota kostrukc ora ue olwoc aplkacye w kwatytatywych aalach regoalych. 6. W ocee poou rowou gospoark opaa koualy rakg woewótw uyskay a postawe cechy sytetyce wyacoe eto MUZ est ablsy w stosuku o wsystkch poostaych wyacoych rakgów. 7. Poo rowou gospoark opaa e rokaa s rówoere a poscególe woewótwa. Iste ogroe róce w ty akrese y woewótwe proucy w rakgu (aowecke) a poostay woewótwa, w ty w scególoc woewótwe wtokrysk. 8. Woewótwa Polsk charakteryu s w ace wksoc co awye re pooe rowou gospoark opaa koualy. Lteratura Aaowc, M. (204). Europeska kocepca bogospoark e preoee a aaa praktyce (Europea cocept of boecooy a ts bearg o practcal use). Stua Ekooce Regoale, 7 (4), 5-2. Bartosewc, S. (976). Propoyca etoy tworea eych sytetycych (Propose etho for creatg sythetc varables.). Zesyty Naukowe AE we Wrocawu, 84, 5-7. Borys, T. (978). Metoy orowaa cech w statystycych baaach porówawcych (Methos of oralg characterstcs statstcal coparatve stues). Pregl Statystycy, 2,

10 92 K. Kukua, L. Luty Grabsk, T. (984). Welowyarowa aala porówawca w baaach yak awsk ekoocych (Multesoal coparatve aalyss the stuy of the yacs of ecooc pheoea). Zesyty Naukowe AE w Krakowe, Sera specala: Moografe, 6, Kraków. Hellwg, Z. (968). Zastosowae etoy taksooce o typologcego poau kraów e wglu a poo ch rowou ora asoby struktur wykwalfkowaych kar (Applcato of the taxooc etho to the typologcal vso of coutres ue to the level of ther evelopet a the resources a structure of qualfe persoel). Pregl Statystycy, 4, Hwag, C.L., Yoo, K. (98). Multple Attrbute Decso Makg: Methos a Applcatos, Sprger Verlag. Kselska, J. (206). Rakg pastw UE e wglu a potecale olwoc aspokoea apotrebowaa a proukty rolce wykorystae eto porkowaa lowego (Rakg of EU coutres ue to the potetal possbltes of eetg the ea for agrcultural proucts usg lear orerg ethos). Probley Rolctwa watowego, 6(3), Kukua, K. (989). Statystyca aala strukturala e astosowae w sfere usug proukcyych la rolctwa (Statstcal structural aalyss a ts applcato the sphere of proucto servces for agrculture). Zesyty Naukowe AE w Krakowe, Sera specala: Moografe, 89, Kraków. Kukua, K. (2000). Metoa utaryac erowae (The etho of ero-staarato). PWN, Warsawa. Kukua, K., Luty, L. (205). Propoyca proceury wspoagace wybór etoy porkowaa lowego (Proposto of proceures supportg the choce of the etho of lear orerg). Pregl Statystycy, 62(2), Kukua, K. (207). Zaecyscea roowska a aalo proekologca w Polsce w 205 roku w wetle welowyarowe aaly porówawce (Evroetal Polluto a Pro-ecologcal Actvty Pola 205 the Aspect of Multesoal Coparatve Aalyss). Probley Rolctwa watowego, 7(3), Kukua, K., Luty, L. (207). Jesce o proceure wyboru etoy porkowaa lowego (Stll about the proceure of choosg the etho of lear orerg). Pregl Statystycy, 64(2), Lra, J., Wager, W., Wysock, F. (2002). Meaa w agaeach porkowaa obektów welocechowych (Mea the probles of orerg ult-feature obects). W: Parays J. (re.), Statystyka regoala w sube saoru lokalego besu, Iteretowa Ofcya Wyawca Cetru Statystyk Regoale, AE, Poa, Moak, A. (2006). Aala Taksooca w statystyce regoale (Taxooc aalyss regoal statstcs). Df, Warsawa. Nowak, E. (977). Sytetyce erk ploów w kraach europeskch (Sythetc easure of crops Europea coutres). Waooc Statystyce, 0, Ochroa roowska 206 (Evroet 206). GUS, Warsawa, Paek, T. (205). Aala porówawca subektywego obrostau w Europe (Coparatve aalyss of subectve aal welfare Europe). Waooc Statystyce, 2, -26. Paweek, B. (2008). Metoy oralac eych w baaach porówawcych ooych awsk ekoocych (Methos of oralato of varables coparatve stues of coplex ecooc pheoea). Zesyty Naukowe UE, Sera specala: Moografe, 87, Kraków. Perkal, J. (953). Taksooa wrocawska (Wrocaw s taxooy). Pregl Atropologcy, t. 9, Polske Towarystwo Atropologce Polske Zakay Atropolog, Poa, Strahl, D. (978). Propoyca kostrukc ary sytetyce (A proposal for the costructo of a sythetc easure). Pregl Statystycy, 25(2), Walesak, M. (204). Pregl foru oralac wartoc eych ora ch wasoc w statystyce aale welowyarowe (Revew of forulas for oralato of the values of varables a ther propertes statstcal ultesoal aalyss). Pregl Statystycy, r 4, Wesoowsk, W.J. (975). Prograowae owe techk (Prograg a ew techque). PWN, Warsawa. Do cytowaa / For ctato: Kukua K., Luty L. (208). O wybore etoy porkowaa lowego o ocey gospoark opaa w Polsce w ucu prestrey. Probley Rolctwa watowego, 8(2), 83 92; DOI: /PRS Kukua K., Luty L. (208). O the Selecto of the Lear Orerg Metho for the Evaluato of Waste Maageet Pola Spatal Approach ( Polsh). Probles of Worl Agrculture, 8(2),83 92; DOI: /PRS