NIGERIA DZIEDZICTWO KULTURALNE I PRZYRODNICZE UNESCO

Transkrypt

1 Opracowanie: PATRYCJA KOZIEŁ grudzień 2015 Nigeria może poszczycić się wieloma osiągnięciami kulturowymi, zyskując uznanie na arenie międzynarodowej. O randze walorów przyrodniczo kulturowych świadczy obecność dwóch miejsc, które zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. ŚWIĘTY GAJ OSUN OSOGBO Pierwsze z nich to Święty gaj Osun Osogbo święte miejsce kultu bogini płodności imieniem Osun, położone wzdłuż brzegów rzeki Osun, w pobliżu miasta Oshogbo stanie Osun w Nigerii. Jest największym i jednym z ostatnich świętych fragmentów pierwotnego wilgotnego lasu tropikalnego, które dawniej pozostawiano na obrzeżach miast jorubskich w celach kultowych. W zbiorze mitów Jorubów woda oznacza życie, a las i rzeka traktowane są jako przestrzeń spotkania trzech elementów: natury, bóstw i ludzi. Gaj został wpisany na listę UNESCO w roku 2005 i uznawany jest przez Jorubów za symbol ich kultury i tożsamości etnicznej. Święty gaj wypełniony jest czterdziestoma ołtarzami i sanktuariami oraz dziełami sztuki pozostawionymi tam w ofierze bogini Osun. Wierzy się, że ołtarze same w sobie mogą stanowić czasową siedzibę tego bóstwa. Dwie główne świątynie to gliniane budynki, o stożkowatym kształcie, z trawą umieszczoną na okrągłym dachu. Drzwi pokryte są kolorowymi płaskorzeźbami, w środku znajdują się rzeźby i posążki wykute w kamieniu, wykonane z żelaza lub drewna. Z miejscem tym związany jest festiwal celebrowany dorocznie na przełomie lipca i sierpnia. Trwa niecałe tygodnie i przyciąga wielu uczestników, w tym dostojników władzy i turystów, wyznawców dawnej religii jorubskiej, którzy odbywają do tego miejsca specjalne pielgrzymki z prośbą o wstawiennictwo, pomoc lub dobre plony. Drugiego dnia z okazji festiwalu odbywa się procesja prowadzona przez kapłanów i na znak łączności z bóstwem zapala się wysoką lampę zbudowaną z pochodni zwaną Ina Olojumerindinlogun. 1 Materiały edukacyjne Karkandoo

2 KRAJOBRAZ KULTUROWY SUKUR Drugim ważnym miejscem wpisanym na listę UNESCO w 1999 roku jest Krajobraz kulturowy Sukur, będący wydzielonym obszarem krajobrazu górskiego w stanie Adamawa we wschodniej Nigerii (góry Mandara przy granicy z Kamerunem). Nad Sukur, okolicznymi wsiami i tarasowymi polami góruje położony na niewielkim wzniesieniu pałac przedstawiciela lokalnej władzy (hidi). Dzięki prowadzonym tam badaniach archeologicznych udało dotrzeć się do licznych pozostałości wytopu żelaza po prężnie rozwijającym się tu dawniej rzemiośle i kowalstwie. Niedawno na liście Reprezentatywnej Niematerialnego Dziedzictwa UNESCO umieszczone zostały trzy pozycje obrazujące różnorodność i bogactwo Nigerii w zakresie kultury duchowej i sztuki. Są to: parada masek Ijele, dziedzictwo przekazu ustnego Gelede oraz system przepowiadania przyszłości Ifa. PARADA MASEK IJELE Pierwszy z wymienionych osiągnięć to Parada masek Ijele uświetniająca wiele uroczystości organizowanych przez mieszkańców stanu Anambra w południowo wschodniej Nigerii. Maski te towarzyszą Nigeryjczykom podczas festiwali, świąt, pogrzebów czy zgromadzeń mających na celu złożenie prośby o dobry urodzaj. Maski, wykonane z wielobarwnych materiałów rozpiętych na bambusowej konstrukcji, mają około 4 metrów wysokości i przywdziewane są przez tancerzy, których przed paradą obowiązuje okres trzymiesięcznej izolacji. Udekorowane są figurkami i ilustracjami obrazującymi wszystkie aspekty życia. Ponadto tancerz w otoczeniu sześciu strażników niesie przed sobą magiczne lustro mające moc karania przestępców i złoczyńców. W przebiegu parady uwidacznia się jej kulturowa i polityczna funkcja. Jest ona bowiem środkiem legitymizacji lokalnej władzy i okazją do potwierdzenia lojalności w stosunku do króla, a także pomaga zachować w pamięci społecznej treści muzyczne, dostarczając młodym ludziom okazji do wykonywania pieśni i tańców do muzyki zwanej Akunechenyi.

3 PRZEKAZ USTNY GELEDE Dziedzictwo Przekazu ustnego Gelede przejawia się w formie obrzędu połączonego z prezentowaniem pieśni w języku joruba i widowiskiem tanecznym z użyciem masek zwierzęcych. Odbywa się ono każdego roku po zbiorach lub podczas ważnych wydarzeń, na przykład w czasie suszy lub epidemii i trwa przez kilka dni. Gelede wywodzi się ze zrytualizowanych form kultowych, będących wyrazem obrzędowej działalności tajnego związku, który nawiązuje do kultu przodków. Poprzez bogatą symbolikę i ikonografię zoomorficzną maski wskazują na wartości cenione przez Jorubów i stanowią formę hołdu składaną duchom przodków i starym kobietom, dla których przyjmuje się wspólną nazwę matek. Mówi się, że celem obrzędu jest złagodzenie złości matek i oddanie czci pierwotnej matce Iya Nia. Jorubowie wierzą bowiem, iż posiadają one szczególną duchową siłę życiową ase, która może zostać wykorzystana na korzyść lub szkodę całej zbiorowości. W pozytywnym aspekcie tej siły zawiera się spokój, opiekuńczość, w negatywnym złośliwość. Matkom przypisuje się wiedzę na temat ziołolecznictwa, umiejętności doradcze w zakresie władzy, opiekę nad moralnością i obyczajami całego społeczeństwa.drewniane i kolorowe maski biorące udział w obrzędzie Gelede mają pomóc w ochronie przed złymi siłami czarownic. Składają się zwykle z podobizny zwierzęcia, między innymi jaszczurki, ślimaka, węża, pytona, żółwia, ptaków, barana, szakala, goryla i hieny. Prezentacji masek towarzyszy śpiew, a jego treścią są historia i mity dotyczące panteonu bóstw Jorubów. Zgodnie z tradycją społeczność Jorubów wystawia swoje widowisko po południu na publicznym placu. Poprzedzone jest ono nocną ceremonią Efe, zarezerwowaną jedynie dla wtajemniczonych. Tancerze i muzycy w maskach wykonują przy akompaniamencie bębniarza i orkiestry pieśni pochwalne, refrenowe dialogi i modlitwy, przed którymi składana jest jeszcze ofiara ze zwierząt. Ich celem jest również ukazanie mądrości płynących z przysłów oraz upamiętnienie cech osobowości ważnych bóstw czy kapłanów. Przede wszystkim są środkiem wyrazu artystycznego i religijnego widowisk Jorubów, formą transu, przybliżając świat bytów nadprzyrodzonych, w które część Jorubów wierzy. 3 Materiały edukacyjne Karkandoo

4 SYSTEM WRÓŻBIARSKI IFA Trzecim przykładem dorobku kulturowego Nigeryjczyków jest System przepowiadania przyszłości Ifa, należący do tradycji i stanowiący zapis historii i wierzeń Jorubów. Ifa to zarazem imię bóstwa przepowiedni i mądrości, zawiadującego ludzkim losem, znanego również jako Orunmila. System opiera się na rozbudowanym zestawie tekstów wróżbiarskich i formuł matematycznych, składającym się z 16 rozdziałów, zwanych odu, 240 podrozdziałów (omo odu), w których znajduje się około 16 wierszy (ese). Wróżenie odbywa się na podstawie układu znaków interpretowanych przez wróżbitę, czyli kapłana Ifa (babalawo), co w dosłownym tłumaczeniu oznacza osobę będącą ojcem kapłana. Posługuje się on orzechami palmowymi, muszelkami kauri, wróżbiarskim łańcuchem i orzechami kola w sytuacji podejmowania przez kogoś ważnej decyzji indywidualnej lub zespołowej. Odnosi on dany problem do konkretnego rozdziału lub wiersza, który recytowany jest poetyckim językiem. Warto zaznaczyć, iż społeczności nigeryjskie mają rozbudowane tradycje z zakresu sztuki i rzemiosła. Utrzymana na wysokim poziomie rzeźba stanowi przykład kultury materialnej, która do dziś rozwijana jest pod postacią artefaktów przeznaczonych dla turystów i kolekcjonerów. Są to wizerunki i głowy bóstw sporządzane z brązu i żelaza, figurki postaci, lalki zrobione z włókien palmy oraz rytualne drewniane maski, polichromowane i dekorowane kolorowymi tkaninami, koralikami. Istotną częścią kultury i sztuki są instrumenty muzyczne, charakterystyczne dla całej Afryki Zachodniej. W kulturze Jorubów i innych grup etnicznych dużą rolę odgrywają bębny. Jedne z nich noszą łączną nazwę dundun, inne z kolei bata. Składają się nią cztery bębny: iya ilu, emele abo, emele ako oraz kundi. Gra się na nich podczas festiwali ulicznych, świąt religijnych, świąt państwowych i wydarzeń rodzinnych, a także w czasie wielu uroczystości, na przykład odprawiania kultu bóstw. Według wierzeń Bata był mitycznym przodkiem, czczonym po śmierci jako bóstwo. Niezbędnym elementem występu skierowanym do niektórych bóstw jorubskich są rytmy wydobywające się z bębnów oraz grzechotki na nogach iku oraz sekere. U Hausańczykow podczas występów chętnie wykorzystuje się misy z kalebasy ƙwarya (podczas domowych form bębnienia w wodzie), liczne bębny (jako akompaniament do śpiewów podczas świąt) oraz

5 instrumenty strunowe: skrzypce goge, gitary garaya, instrument molo. Przy brzęku grzechotek gora, piszczałek i rogów odbywają się tańce i śpiewy. Ponadto gra się na balafonach. 5 Materiały edukacyjne Karkandoo