ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW PROGNOZA ROZWOJU SEKTORA MŚP W KONTEKŚCIE RYNKU PRACY

Transkrypt

1 ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW PROGNOZA ROZWOJU SEKTORA MŚP W KONTEKŚCIE RYNKU PRACY Adam Jabłoński Marek Jabłoński Recenzenci Prof. dr hab. Mirosław Kwieciński Prof. dr hab. Wiesław Waszkielewicz Publikacja opracowana w ramach projektu pt. Badania i analizy kierunków zmian sektora MSP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Człowiek najlepsza inwestycja Katowice, 2012

2 Publikacja w ramach projektu: Badania i analizy kierunków zmian sektora MSP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata Działanie 8.1 Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie Poddziałanie Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie Instytucja Pośrednicząca: Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach Autorzy: dr Adam Jabłoński dr Marek Jabłoński Recenzenci Prof. dr hab. Mirosław Kwieciński Prof. dr hab. Wiesław Waszkielewicz ISBN Skład i druk Grupa MARIS

3 Spis treści WSTĘP... 5 CZĘŚĆ I: ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW Wartość i zarządzanie wartością regionów Pojęcie wartości regionów Modele zarządzania wartością regionów Zarządzanie wartością regionu poprzez strategię Rozwój inicjatyw klastrowych jako narzędzia kreacji wartości regionu Parki technologiczne jako centrum kompetencyjne regionu Rynek pracy a wzrost wartości regionów Czynniki kształtujące rynek pracy w regionie Mechanizmy kreowania rynku pracy w regionie Małe i średnie przedsiębiorstwa a wzrost wartości regionu Pojęcie małych i średnich przedsiębiorstw w zarządzaniu Miejsce i rola małych i średnich przedsiębiorstw w kształtowaniu wartości regionów Uwarunkowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw a wartość regionów CZEŚĆ II: WYNIKI BADAŃ Podstawowe informacje Model badawczy Metodyka badań terenowych Obszar badań Strategie zmian sektora MSP w kontekście rynku pracy CZEŚĆ III: REKOMENDACJE STRATEGICZNE Rekomendacje dla organów administracji publicznej, samorządów (oraz regionów) Rekomendacje dla instytucji otoczenia biznesu Rekomendacje dla małych i średnich przedsiębiorstw Rekomendacje dla placówek edukacyjno-szkoleniowych CZEŚĆ IV: PROGNOZA ROZWOJU GOSPODARCZEGO SUBREGIONU ZAGŁĘBIA DĄBROWSKIEGO SPIS RYSUNKÓW SPIS TABEL LITERATURA

4

5 WSTĘP N iniejsza publikacja jest efektem projektu pn. Badania i analizy kierunków zmian sektora MŚP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy realizowanego w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt został zrealizowany przez firmę OTTIMA plus Sp. z o.o. z siedzibą w Katowicach Lider Projektu oraz Agencję Rozwoju Lokalnego S.A. w Sosnowcu Partner Projektu Rynek pracy w ostatnich latach uległ silnej transformacji. W wyniku przeobrażeń gospodarczych liczba dużych przedsiębiorstw, dominujących kiedyś w gospodarce centralnie sterowanej, zmalała o około 30%. Ich miejsce zajęły dynamicznie powstające i rozwijające się prywatne małe i średnie firmy. Obecnie sektor MŚP odgrywa fundamentalną rolę w procesie zrównoważonego rozwoju regionu i funkcjonowania systemów gospodarczych w Polsce. W trakcie działalności operacyjnej firmy zderzają się z wieloma czynnikami, mającymi większy, bądź mniejszy wpływ na ich rozwój lub takimi, których obecności może stanowić szansę czy zagrożenie dla dalszego funkcjonowania w systemie gospodarczym. Jednym z nich, jest rynek pracy, stanowiący źródło pozyskania kapitału ludzkiego, który w obecnych czasach może stanowić o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Dla płynnego i niezakłóconego rozwoju gospodarki, zwłaszcza w ujęciu lokalnym istotnym jednak jest, aby kadra pracownicza odpowiadała potrzebom rynku. Żeby takie dopasowanie mogło nastąpić niezbędna jest ścisła współpraca pomiędzy głównymi graczami na rynku. Co oznacza, iż niezbędna jest synergia pomiędzy działalnością firm, a instytucjami kreującymi rynek, w tym placówkami edukacyjnymi. Zagłębie Dąbrowskie jest regionem, który od lat boryka się ze skutkami restrukturyzacji, przeprowadzonej w latach dziewięćdziesiątych. Przesłanek potwierdzających potrzebę realizacji projektu Badania i analizy kierunków zmian sektora MSP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy jest bardzo dużo. Przede wszystkim potwierdza- 5

6 ją to dane statystyczne wskazujące, iż tendencje podregionu sosnowieckiego są inne niż w całym województwie śląskim. Subregion ten jest najliczniejszym pod względem ludności oraz liczby podmiotów gospodarczych w całym województwie. Mimo wydawałoby się idealnych warunków rozwojowych boryka się z dużym wskaźnikiem bezrobocia z istotnym udziałem kobiet w tej strukturze oraz wyraźnym niedopasowaniem kadry pracowniczej do potrzeb przedsiębiorców. Z jednej strony zauważany jest w regionie szybki rozwój gospodarczy, za którymi jednak nie idą żadne przeobrażenia w systemie edukacyjnym i szkoleniowym, czego efektem jest brak wykwalifikowanej kadry, która byłaby odpowiedzią na zapotrzebowanie zagłębiowskich przedsiębiorców. Badanie które zostało przeprowadzone wśród przedsiębiorców MŚP i z przedstawicielami placówek edukacyjnych prowadzących swoją działalność na terenie subregionu Zagłębia Dąbrowskiego pozwoliło dokonać analizy trendów i zmian sektora MŚP na płaszczyźnie rynku pracy. Dlatego też jednym z celów projektu było znalezienie wskazówek, które wypełnią lukę informacyjną na temat niedopasowania struktury podaży pracy do popytu. Zostały zweryfikowane, zbadane i usystematyzowane potrzeby przedsiębiorców. Otrzymane wyniki potwierdzają, iż współpraca miedzy tymi dwiema gałęziami jest niezbędna dla poprawy i stworzenia warunków dla dynamicznego rozwoju sektora gospodarczego w subregionie Zagłębia Dąbrowskiego. W efekcie przeprowadzonego badania Autorzy wskazali również rekomendacje dla instytucji kreujących rynek pracy i instytucji szkoleniowych, które mamy nadzieję będą pomocne przy budowie strategii działalności operacyjnej na następne lata. W publikacji zwrócono uwagę na to, iż czynnikiem sprzyjającym zwiększaniu wartości regionu jest efekt synergii celów różnych uczestników gospodarki a mianowicie przedsiębiorstw, instytucji otoczenia biznesu, pracowników i jednostek edukacyjnych i samorządowych. Wspólna polityka rozwoju tych instytucji sprzyja zwiększaniu wartości regionu umożliwiając przy tym poprawę jakości życia jej mieszkańców oraz przyciąga pozostałych interesariuszy. Region poprzez realizację strategii wzrostu wartości poprawia atrakcyjność inwestycyjną, zwiększa kapitał społeczny, umożliwia osiągniecie celów finansowych i rozwój kapitału ludzkiego. Problematyka wartości regionów w warunkach polskich jest zagadnieniem nowym i słabo rozpoznanym. Do tej pory koncentrowano się głównie na realizacji strategii wzrostu konkurencyjności regionów w wielu przypadkach nie analizując systemowo podejścia do kreacji wartości regionu. Tematyka ta według autorów książki może stanowić nowy nurt w zarządzaniu regionalnym a jego praktyczna implementacja może przyczynić się w znacznym stopniu do podniesienia wartości całego państwa. 6

7 Celem publikacji jest opracowanie prognozy rozwoju sektora MŚP w kontekście rynku pracy. Dokonano również sformułowania rekomendacji dla organów administracji publicznej, samorządów, regionów, rekomendacji dla instytucji otoczenia biznesu, mikro, małych i średnich przedsiębiorców oraz placówek edukacyjno-szkoleniowych. Rozdział pierwszy został poświęcony zarządzaniu wartością regionu poprzez rozwój i wzrost sektora. W rozdziale tym założenia wartości regionów, odniesiono do rynku pracy w kontekście kreacji wartości regionu a także miejsca i roli przedsiębiorstw sektora MŚP w tym procesie. W rozdziale drugim podjęto się badań i analiz zmian sektora MSP w kontekście rynku pracy. Przedstawiono wyniki badań przedsiębiorstw sektora MSP w subregionie Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy, oczekiwań wobec pracowników, jakości edukacji i szkolenia. Rozdział trzeci zawiera syntetyczne zestawienie wniosków wypływających z analizy, przedstawione za pomocą konkretnych rekomendacji do wdrożenia dla organów administracji publicznej, samorządów, regionów, instytucji otoczenia biznesu, mikro, małych i średnich przedsiębiorców placówek edukacyjno-szkoleniowych. Autorzy pragną szczególnie podziękować zespołowi Panelu Ekspertów oraz recenzentom za cenne uwagi oraz Pani Katarzynie Zgajewskiej - Klucznej za zaangażowanie i pracę na rzecz realizacji projektu. Adam Jabłoński Marek Jabłoński 7

8

9 CZĘŚĆ I

10

11 CZĘŚĆ I ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW P 1. Wartość i zarządzanie wartością regionów rzed przystąpieniem do rozważań na temat zarządzania wartością regionu poprzez rozwój i wzrost sektora małych i średnich przedsiębiorstw zasadnym będzie wprowadzenie pojęcia region oraz pojęć wartość i zarządzanie wraz z uzupełnieniem ich definicji o aspekt regionalny. Region jest to umownie wydzielony obszar, względnie jednorodny, różniący się od terenów sąsiednich cechami naturalnymi bądź nabytymi na przestrzeni dziejów. Wśród cech różnicujących regiony wyróżnia się cechy naturalne (np. położenie geograficzne i cechy przyrody) oraz cechy antropogeniczne (np. odrębność językową, kulturową, religijną, etniczną) 1. Regiony są zazwyczaj uporządkowanymi i sztucznymi tworami, które poprzez koordynację działalności i zależności jej członków oraz zasobów rzeczowych przeprowadza planowe transakcje z otoczeniem, realizując cele (administracyjne lub gospodarcze) założycieli oraz w pewnym zakresie jej uczestników. Region niczym organizacja jest tworzony do realizacji określonych funkcji, a przy tym jest całością, której poszczególne składniki współprzyczyniają się do powodzenia całości. 1 Mazurski K., Ekonomiczne aspekty regionalistyki, Oficyna Wydawnicza Oddziału Wrocławskiego PTTK, Wrocław 2000, s

12 Termin wartość pojawił się w XIX wieku, jako synonim siły, zdrowia fizycznego, odwagi, męstwa i mocy charakteru. Początkowo funkcjonował on jedynie w języku potocznym, jednak z czasem zaczęły się nim posługiwać nauki szczegółowe, takie jak: matematyka, muzyka, nauki społeczne, nauki prawne i nauki ekonomiczne. Współcześnie pojęcie wartości jest niezwykle szerokie i co za tym idzie trudne do zdefiniowania. W mowie potocznej funkcjonuje ono w odniesieniu do wartości ogólnych (czyli zasad i przekonań będących podstawą przyjętych w danej społeczności norm etycznych. a także cechy tego, co jest pod jakimś względem dobre ) lub wartości gospodarczych (czyli określenia tego, ile coś jest warte pod względem materialnym, a także liczba określająca, ile jednostek zawiera dana wielkość fizyczna lub wielkość mogąca zastąpić wyrażenie algebraiczne, jego zmienne) 2. Synonimami słowa wartość są słowa: atut, walor, zaleta, plus, ideał, jakość, koszt i cena, natomiast jego antonimami są słowa: bezwartościowość, zbędność, nieprzydatność, marność, taniość, defekt, wada, pustota. Z kolei w opracowaniach naukowych za definicję nadrzędną i podstawową w stosunku do innych, uważa się definicję z zakresu nauki aksjologii, czyli nauki o wartościach i rozważań nad wartościami określonego rodzaju. W rozumieniu aksjologicznym wartość obejmuje wszystko to, co uchodzi za ważne, cenne i jest godne pożądania dla jednostki oraz społeczeństwa 3. Co istotne, w nauce o wartościach wyróżnia się dwie odmienne koncepcje istnienia wartości: koncepcję subiektywistyczną i koncepcję obiektywistyczną. W myśl koncepcji subiektywistycznej o wartości rzeczy decydują subiektywne odczucia i doznania człowieka, które są zależne od czasu, miejsca i okoliczności oraz od tego, kto się do nich odnosi i w nich uczestniczy. Oznacza to, że wartości poza świadomością człowieka nie istnieją i są pozbawione sensu. Natomiast w myśl koncepcji obiektywistycznej wartości istnieją w sposób obiektywny, czyli niezależnie od tego, jak oceniają je ludzi, niezależnie od ich upodobań czy zainteresowań. W tym przypadku wartościom przysługuje charakter absolutny i autonomiczny. Aktualnie przyjmuje się, że wszelkim wartościom przysługuje charakter obiektywno- -subiektywny (przedmiotowo-podmiotowy). Inne definicje wartości, tworzone przez różne dziedziny nauki, są podrzędne w stosunku do definicji aksjologicznej, a jednocześnie stanowią podmiot rozważań aksjologii Łobocki M., Pedagogika wobec wartości, [w:] Kontestacje pedagogiczne, Śliwerski B. (red.), IMPULS, Kraków 1993, s

13 W publikacjach naukowych wyróżnia się trzy główne kategorie definicyjne wartości 4 : 1. psychologiczną, w której wartości traktuje się albo jako postawy, czyli wewnętrzne cele, przeżycia i przekonania jednostki, albo jako przedmiot, który zaspakaja potrzeby jednostki; 2. socjologiczną, w której wartości traktuje się jako określone przez społeczeństwo cele i działania, które są powszechnie akceptowalne, godne pożądania i charakterystyczne dla tej społeczności (mogą to być zarówno przedmioty materialne, jak i przedmioty niematerialne, idee, teorie czy instytucje); 3. kulturową, która podejmuje uniwersalny wymiar wartości możliwie zewnętrznych wobec człowieka, dominujących w danym społeczeństwie. Z punktu widzenia niniejszej publikacji istotny jest także ekonomiczny wymiar pojęcia wartości. W ekonomii wartość wynika z podstawowego celu istnienia jednostki gospodarczej, jakim jest pomnażanie bogactwa właścicieli 5 i jest to kwota, jaką kupujący są skłonni zapłacić 6. Wartość w ujęciu ekonomicznym jest wyrazem cech podmiotu będącego przedmiotem wyceny w kontekście atrakcyjności tego waloru dla interesariuszy. Aby uznać coś za wartościowe to rzecz ta powinna być pożądana dla zainteresowanego. Nie musi on przy tym być przedmiotem zakupu lecz jak w przypadku regionów swoistego użytkowania, a wiec na przykład życia, przebywania, inwestowania, pracowania w regionie, korzystania z dóbr regionu ect. Jednym z kluczowych walorów wartości regionu jest jego potencjał do zatrudnienia osób i przyciągania w tym celu ludzi z innych regionów. Wartość regionu wzrasta, gdy wzrasta liczba propozycji zatrudnienia. Jednym ze wskaźników wartości regionu może być zatem poziom bezrobocia. Tematyka ta jest przedmiotem niniejszej publikacji. 4 Misztal M., Problematyka wartości w socjologii, PWN, Warszawa 1980 s Hirigoyen G., Caby J., Historie de la Valeur an Finance d Enterprise, Valeur. Marche et Organisation, Actes des XIVeme Journees Nationales des I.A.E.Nantes, 1998, s. 133, [za:] Ahmed W.B., Yannou B., Polysemy of Values or Conflict of Interests, s Porter M.E., Competitive Advantage. Creating and Sustaining Superior Performance, The Free Press, New York 1985, s.3. 13

14

15 P 1.1. Pojęcie wartości regionów atrząc na region jako miejsce tworzenia, gromadzenia i przetwarzania wielorakich wartości można stwierdzić, że wartość regionu obejmuje sumę różnorodnych wartości wytwarzanych przez region (w tym: wartości finansowej, wartości inwestycyjnej, wartości społecznej, wartości kapitału ludzkiego), które są cenne, pożądane i możliwe do wyceny, a przy tym budują potencjał, na którym można oprzeć rozwój i przyszłość regionu. Warunkiem tworzenia dodatniej wartości przez region jest realizacja założonych celów i zdolność do zachęcania społeczności do uczestnictwa w kreowaniu dodatniej wartości regionu. Oznacza to, że region jest taką całością, która również przyczynia się do powodzenia swych części składowych 7. Dla wzrostu wartości niezbędne jest przyjęcie koncepcji zarządzania wartością. Co się tyczy zarządzania, to najprościej rzecz ujmując jest to zestaw działań skierowanych na zasoby organizacji i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny i skuteczny 8. Innymi słowy, zarządzanie to funkcja taktyczna 9, formalna i naukowa 10, posługująca się określonymi narzędziami i technikami opartymi na rozumowaniu 11, które mogą być wykorzystywane w różnych organizacjach z podobnym efektem 12. Wyróżnia się dwa podstawowe podejścia do wyjaśniania pojęcia zarządzanie : podejście funkcjonalne traktujące zarządzanie jako ogół kierowniczych zadań, które muszą być wykonywane przez organizację, by osiągnąć założone przez siebie cele, a także podejście instytucjonalne koncentrujące się na stanowiskach w hierarchii przedsiębiorstwa, które realizują określone funkcje zarządzania. Zarządzanie może odnosić się do organizacji, w tym przedsiębiorstwa jak i regionu. 7 Koźmiński A., Obłój K., Zarys teorii równowagi organizacyjnej, PWE, Warszawa 1989, s Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s.6. 9 Jachnis A., Psychologia organizacji, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007, s DuBrin A.J., Przywództwo, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2000, s DuBrin A.J., Przywództwo, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2000, s Zieleniewski J., Organizacja i zarządzanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1969, s

16 Funkcjonalne ujęcie zarządzania, jak nazwa wskazuje, koncentruje się na funkcjach zarządzania. W myśl pierwszych teorii wśród funkcji zarządzania wyróżniano: planowanie, organizowanie, przewodzenie i kontrolowanie, jednakże współcześnie podział ten ewoluował do wersji zaproponowanej przez H. Fayola i obejmuje: planowanie, organizowanie decydowanie, motywowanie i kontrolowanie 13. Te funkcje można wyjaśnić następująco: 1. planowanie to proces ustalania kierunków działania, który występuje w takich formach jak: misja, strategia, polityka, procedura, program, budżet; 2. organizowanie przejawia się w sprawnym, racjonalnym i efektywnym wykonaniu zadania/celu, przy pełnym wykorzystaniu posiadanych zasobów; 3. decydowanie to złożony proces, na który składają się: rejestracja i ocena informacji, identyfikacja problemu decyzyjnego i zastosowanie przyjętego kryterium wyboru, określenie i wydanie decyzji oraz rejestracja informacji o jej wykonaniu; 4. motywowanie stanowi formę bezpośredniego oddziaływania menadżera na podległego pracownika w kierunku wykonania zadania wynikającego z założonych celów; 5. kontrolowanie polega na sprawdzaniu wykonania zleconej pracownikowi pracy, porównaniu założonego celu z efektem pracy i wyciągnięciu z tego porównania wniosków na przyszłość. W ujęciu instytucjonalnym zarządzania uwaga koncentruje się na systemie zarządzania, który stanowi hierarchiczną nadbudowę układu wykonawczego i złożony jest z różnorodnych stanowisk. Charakteryzując istotę systemu zarządzania można wskazać na następujące cechy 14 : podstawowym zadaniem systemu zarządzania jest podnoszenie sprawności funkcjonowania układu wykonawczego, poprzez rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów pojawiających się w układzie wykonawczym oraz w otoczeniu systemu wytwórczego, spełnia funkcje planowania, organizowania, decydowania zatrudniania, motywowania i kontroli, stanowi kompleksowy organ, składający się ze stanowisk kierowniczych oraz ze stanowisk funkcjonalnych, zgrupowanych w zespołach pracowniczych, 13 Kaczmarek B., Sikorski C., Podstawy zarządzania, Wydawnictwo Absolwent, Łódź 1999, s Nalepka A., Problem zdolności kierowania w badaniu systemu zarządzania, Zeszyty Naukowe nr 309, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1990, s.4. 16

17 ma określony zakres uprawnień decyzyjnych ze względu na podporządkowane mu obiekty zarządzania; uprawnienia te związane są ze swobodą podejmowania decyzji, nie wytwarza nowych wartości, ale dzięki specyficznym oddziaływaniom na układ wykonawczy powoduje wzrost ilości i jakości wytwarzanych przez niego produktów. Konkludując, zarządzanie może być rozumiane z jednej strony funkcjonalnie jako kompleks zadań, które muszą zostać zrealizowane w celu kierowania systemem, zaś z drugiej strony może być ono pojmowane instytucjonalnie jako stanowisko w hierarchii organizacyjnej, posiadające uprawnienia do rozwiązywania zadań kierowniczych i wydawania poleceń podwładnym. W wymiarze funkcjonalnym istotną rolę odgrywają przedmioty zarządzania, którymi są zasoby, natomiast w wymiarze instytucjonalnym główną rolę odgrywa podmiot zarządzania, czyli osoba zarządzająca. W klasycznym ujęciu wyróżnia się trzy typy zasobów 15 : ziemię oraz naturalne surowce posiadane przez ludzi, pracę, rozumianą jako wysiłek ludzki włożony w wytworzenie danego dobra, kapitał, czyli dobra wytworzone uprzednio przez ludzi, używane do produkcji innych dóbr. Wśród najpopularniejszych dziedzin zarządzania zasobami wyróżnia się: zarządzanie zasobami ludzkimi, zarządzanie finansowe, zarządzanie aktywami, zarządzanie czasem, zarządzanie środowiskiem, zarządzanie wiedzą, zarządzanie kulturą, zarządzanie relacjami, zwłaszcza istotne ostatnio zarządzanie związkami z klientem, zarządzanie kapitałem niematerialnym, zarządzanie problemami, zarządzanie konfliktami, zarządzanie stresem, zarządzanie jakością, zarządzanie ryzykiem, zarządzanie emocjami, zarządzanie nieruchomościami i zarządzanie wartością firmy. Obecnie jedną z najbardziej popularnych koncepcji w naukach o zarządzaniu stanowi koncepcja zarządzania wartością firmy, co wyraża się nie tylko w dużej ilości artykułów naukowych powstających na jej temat, lecz także w dużej ilości rzeczywistego stosowania jej w formie wdrożeń i implementacji w praktyce światowego biznesu. Przyczyn popularności tej koncepcji należy się upatrywać w jej wysokiej skuteczności. 15 Smith A., Bogactwo narodów, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2012, s

18 Zarządzanie wartością firmy (ang. Value Based Management VBM) jest to pewien system zarządzania zawierający narzędzia i procedury podejmowania strategicznych i operacyjnych decyzji, mających na celu długoterminowy wzrost wartości przedsiębiorstwa i pomnażanie bogactwa jego właścicieli 16. Faktyczna wartość przedsiębiorstwa zasadza się na wielkości zdyskontowanych odpowiednią stopą dochodów, jakie wygeneruje ono w przyszłości na rzecz inwestorów, niezależnie od formy ich występowania a zatem nie tylko dochodów możliwych do osiągnięcia w wyniku kontynuacji działalności, lecz także powstałych na skutek likwidacji nie jest ona natomiast rezultatem osiąganych przez przedsiębiorstwo historycznych wyników finansowych, czy też wyłącznie ceny, jaką w danym momencie można za nie osiągnąć na rynku 17. Wartość przedsiębiorstwa tworzą: wartość ekonomiczna (ang. economic value added) mierzona w kategoriach zysku ponadprzeciętnego, wartość rynkowa (ang. market value added) dająca przewagę konkurencyjną, wartość społeczna (ang. social value added) wyrażająca dbałość o pracowników i społeczność lokalną oraz wartość ekologiczna (ang. ecological value added) odzwierciedlająca dbałość o środowisko. Wartość przedsiębiorstwa tworzą również takie elementy, jak: reputacja, zdolny zarząd i personel, dobre warunku kredytowe, marka produktu czy korzyści lokalizacyjne 18. Podobnie rzecz się ma z efektywnością przedsiębiorstwa, która może przybierać postać efektywności ekologicznej, ekonomicznej i społecznej. Oznacza to, że zorientowanie przedsiębiorstwa na szerokie grono interesariuszy czyli społeczeństwa, klientów, dostawców, kooperantów, pracowników, instytucji rządowych, pozarządowych i innych pozwala na zwiększenie efektywności firmy 19. Zarządzanie wartością regionu będzie to zatem zestaw działań, skierowanych na zasoby regionu i wykorzystywanych z zamiarem osiągnięcia celów regionu, obejmujących: planowanie, czyli ustalanie celów i kierunków działania regionu (w tym: misji, strategii, polityki, procedury, programu i budżetu, a także scenariusze przyszłości); organizowanie, czyli tworzenie formalnej struktury organizacyjnej regionu (hierarchii, podziału zadań, kanałów komunikacji, systemów motywacji), a także tworzenie różnorodnych relacji (wspólnoty lokalne, inicjatywy lokalne, partnerstwo publiczno-prywatne itp.); 16 Szablewski A., Strategie wzrostu wartości firmy, Poltext, Warszawa 2000, s Michalski M., Zarządzanie przez wartość. Firma z perspektywy interesów właścicielskich, Wig Pressm Warszawa 2001, s Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009, s Jabłoński A., Corporate Social Responsibility in Value Based Management, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2009, s

19 zatrudnienie, czyli w znaczeniu węższym proces obejmujący: selekcję i dobór pracowników, ich szkolenie i ocenę, tworzenie ścieżek kariery i zapewnianie możliwości awansu, a także w znaczeniu szerszym edukacja regionalna, kształcenie na rzecz rozwoju lokalnego, środowiska biznesu i stowarzyszeń obywatelskich; kierowanie, czyli bezpośrednie oddziaływanie na personel w kierunku wykonania zadania wynikającego z założonych celów; motywowanie, czyli w znaczeniu węższym zachęcanie pracowników do jak najlepszego wykonywania zadań, a także w znaczeniu szerszym zachęcanie społeczności lokalnej do zachowań zgodnych z planami rozwoju lokalnego; kontrolowanie, czyli sprawdzanie pracy zleconej pracownikom, porównywanie założonego celu z efektem pracy oraz wyciągnięcie z tego porównania wniosków na przyszłość; wprowadzenie systemu monitoringu, wykorzystanie służb kontrolnych (m.in. nadzoru budowlanego, urbanistycznego, sanitarnego, ekologicznego itp.) 20. Celem zarządzania wartością regionu jest kreowanie wartości dla różnych grup interesariuszy zwiększając przy tym atrakcyjność regionu. Region zwiększa wartość gdy osiąga oczekiwane i lepsze wskaźniki dotyczące jakości życia, wartości inwestycji i zmniejszania bezrobocia w tym szczególnie w obszarze dochodów Zarządzania wartością regionu nie należy przy tym mylić z rządzeniem. Zarządzanie to działalność polegająca na ustalaniu celów i kierowaniu poczynaniami personelu w celu ich realizacji na podstawie własności środków produkcji lub dyspozycji nimi 21, natomiast rządzenie to wykonywanie władzy za pomocą legalnego przymusu 22. Koncepcja zarządzania wartością regionu, podobnie jak koncepcja zarządzania wartością firmy, skupia się na sterowaniu działalnością operacyjną i inwestycyjną regionu w celu osiągnięcia nadrzędnych celów jego istnienia: 20 Budziński M., Sprawność zarządzania miastem, [w:] Rozwój miast i regionów w procesie integracji europejskiej, (pod red.) Nowakowska A., Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Łódź 2002, s Peszko A., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwa AGH, Kraków 1997, s Penc J., Menedżer w działaniu. Sekrety prowadzenia biznesu. Tom I., C.H. Beck, Warszawa 2003, s

20 zwiększania wielkości budżetu (kreowania wartości finansowej), zwiększenia ilości i wielkości inwestycji zewnętrznych (kreowania wartości inwestycyjnej), zwiększenia w regionie ilości osób posiadających wykształcenie umożliwiające samodzielne funkcjonowanie na nowoczesnym rynku pracy (kreowanie wartości kapitału ludzkiego), poprawy jakości życia (kreowanie wartości społecznej). W takim ujęciu koncentracja władz samorządowych na kreacji wartości regionu wyraża się w ciągłym, mozolnym szukaniu możliwości osiągnięcia lepszych wyników finansowych od konkurentów (innych regionów) w okresie krótkoterminowym, a także zwiększenia wartości rynkowej regionu w okresie długoterminowym poprzez zwiększanie ilości i wielkości inwestycji zewnętrznych i poprawę jakości życia mieszkańców. Model wzrostu wartości regionu powinien opierać się na czterech podstawowych wartościach generujących strumień ogólnej wartości regionu. Do wartości tych należą: wartość finansowa, czyli suma zaplanowanych i zrealizowanych budżetów w okresie wyznaczonej prognozy strategicznej, powiększona o wartość zasobów miejskich stanowiących ich kapitał własny, wartość inwestycji, czyli zdolność miasta do przyciągania inwestycji zewnętrznych, powiększona o sumę własnych inwestycji, wartość kapitału społecznego, czyli zdolność społeczności do efektywnej współpracy, budowy pozytywnych relacji, kreowania pozytywnych zależności międzyludzkich, w kierunku otrzymania akceptowalnego poziomu społeczeństwa obywatelskiego, wartość kapitału ludzkiego, czyli potencjał kompetencyjny mieszkańców miasta, powalający na znalezienie atrakcyjnej pracy, gwarantującej stabilność życiową i zawodową. Kapitał społeczny to normy, obyczaje, stosunki wzajemne oraz rozwiązania organizacyjne ułatwiające łączenie się ludzi w celu wykonywania wspólnych działań 23. Kreowanie 23 Kwiatkowski S., Bogactwo z wiedzy, [w:] Gospodarka Oparta na Wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, (red.) Kukliński A., KBN, Warszawa 2001, s

21 wartości kapitału społecznego następuje poprzez takie mechanizmy kulturowe jak: religia, tradycja, nawyk historyczny 24 oraz system polityczny i prawo 25. Ważną cechą kapitału społecznego jest to, iż jest on zasobem społeczności, nie zaś jednostki. Wyróżnia się kapitał wiążący, który jest zakorzeniony w strukturach społecznych najniższego poziomu (tzn. od rodziny do małej społeczności lokalnej), a jego cechą jest to, że wszyscy członkowie społeczności znają się osobiście, a ich wzajemne zaufanie oparte jest na bliskich związkach społecznych, często o charakterze powiązań krwi. Drugi typ kapitału społecznego, to kapitał pomostowy odnosi się on do zaufania i umiejętności współpracy z osobami obcymi i nieznanymi. Kapitał społeczny należy pojmować jako dobro publiczne, którego pozytywną cechą jest tworzenie tzw. wspólnego dobra. Udany rozwój regionów oparty jest nie tylko na działaniach narzuconych odgórnie i regulowanych ściśle skodyfikowanymi regułami instytucji, ale też w równym stopniu na niepisanych normach współpracy oraz organizacjach, w których ta współpraca się urzeczywistnia. Kluczowym aspektem sukcesu gospodarczego regionów jest zarządzanie wielkowymiarowością życia społecznego mieszkańców regionu, w celu umożliwienia im optymalnego wykorzystania energii społecznej (to jest: talentów, wiedzy, zapału, doświadczenia, kontaktów, wreszcie zasobów materialnych i finansowych). Istotnym regulatorem kapitału społecznego są polityczne, instytucjonalne i prawne warunki, które wpływają na działalność gospodarczą. Rozwój kapitału społecznego jest uzależniony od instytucji 26 : chroniących własność prywatną i zabezpieczających ją; regulujących aktywność gospodarczą; wspierających makroekonomiczną stabilność państwa poprzez politykę fiskalną i monetarną; prowadzących ubezpieczenia i ochronę społeczną; moderujących i zarządzających konfliktami społecznymi. 24 Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa 1997, s Matysiak A., Źródła kapitału społecznego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1999, s Cote S., The contribution of human and social capital, Canadian Journal of policy Research, Nr.2, 2001, s

22 Niezwykle istotnym osiągnięciem współczesnej ekonomii, z punktu widzenia nauk społecznych, jest odkrycie, iż kapitał ludzki stanowi znaczący warunek i przesłankę wzrostu gospodarczego oraz postępu technicznego. Obecnie twierdzenie, że kapitał ludzki jest źródłem bogactwa przedsiębiorstw i narodów urasta to rangi aksjomatu, jednak w klasycznych pracach z dziedziny zarządzania nieustannie pomijano kwestię wartości czynnika ludzkiego w środowisku działalności gospodarczej, gdyż uznawano, że analiza tego kapitału musiałaby się odbywać w oderwaniu od rynku 27. Kapitał ludzki to zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w danym społeczeństwie czy narodzie 28. Jest to wiedza i umiejętności konkretnych osób nabyte w systemie szkolnictwa, dokształcania zawodowego oraz poprzez praktykę zawodową, ale także warunki psychologiczne i kulturowe pracy tych osób 29. Jest to efekt inwestycji nie tylko w oświatę i wykształcenie, lecz również innych inwestycji oddziałujących na poprawę cech jakościowych zasobów ludzkich, tj. inwestycji w zdrowie, ochronę środowiska, w kulturę 30. Podstawowymi miernikami kapitału ludzkiego są te odnoszące się do wykształcenia i umiejętności. Używa się więc w tym celu m.in. takich wskaźników jak: liczba lat w szkole, struktura wykształcenia ludności w wieku produkcyjnym, nakłady na edukację, udział w kształceniu całożyciowym. Jakość kapitału ludzkiego nabrała szczególnego znaczenia dla gospodarek krajów rozwiniętych wraz z przyspieszeniem procesu globalizacji, co związane jest z możliwością bezpośredniego inwestowania w obszary odlegle geograficznie, obniżeniem globalnych kosztów kapitału i wzrostem jego dostępności, a także rozwojem technologii informatycznych i telekomunikacyjnych. Globalne procesy są niemożliwe do zignorowania wkraczają one w każdą dziedzinę życia, wymuszając przystosowanie się do nowych realiów, a przy tym powodują zaostrzenie się konkurencji pomiędzy przedsiębiorstwami i układami terytorialnymi. W tej, nieustannie zmieniającej się, rzeczywistości odnaleźć mogą się jednie społecz- 27 Schultz T.W., Reflections on Investment in Man, The Journal of Political Economy, nr 5/1962, s Czyżewski A.B., Góralczyk-Modzelewska M., Saganowska E., Wojciechowska M., Regionalne zróżnicowanie kapitału ludzkiego w Polsce. Studia i Prace: Z Prac Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych, ZBSE GUS i PAN, Warszawa 2001, s Florczak W., Sabatny L., Welfe W., Szacunek kapitału ludzkiego, Wiadomości statystyczne nr 5/2001, GUS, Warszawa 2001, s Kożuch B., Inwestowanie w kapitał ludzki a rozwój gospodarki, [w:] VII Kongres Ekonomistów Polskich, t. IV, przedsiębiorczość i konkurencyjność, (red.) Kotowicz-Jawor J., Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001, s

23 ności reprezentujące wysoką jakość kapitału ludzkiego. Kapitał ludzki jest nośnikiem wiedzy technologicznej, która z kolei jest fundamentem postępu naukowo-technicznego, będącego niezbędnym czynnikiem adaptacji nowych technologii i ich efektywnego użytkowania. Do sprawnego funkcjonowania w regionie i państwie potrzebny jest pewien minimalny zasób informacji funkcjonalne minimum informacyjne 31. Procesy globalizacji powodują, iż wraz ze zwiększeniem się przepływu informacji, minimum owe stale wzrasta. Wyzwania zarówno w dziedzinie rozwoju technicznego, jak i gospodarczego, ale przede wszystkim intelektualnego stymulują do nieustannego podnoszenia kwalifikacji oraz jakości zasobów ludzkich (ang. human capital) 32. Oznacza to, że o kształcie gospodarki czy regionu, a także o wypracowaniu przez nie przewagi konkurencyjnej, decydują ludzie tworzący te obszary terytorialne, poprzez wykorzystanie posiadanej wiedzy i umiejętności. Człowiek i jego zdolności adaptacyjne są czynnikiem sprawczym kształtującym współczesną przestrzeń społeczno-ekonomiczną. Sukces regionów i gospodarek jest ściśle uzależniony od umiejętności tworzenia i absorbcji wiedzy oraz innowacji. Wiedza, kompetencje, umiejętność współpracy, zaangażowanie obywatelskie i inne cechy społeczności regionalnych warunkują efektywne wykorzystanie majątku produkcyjnego, infrastruktury, a także zasobów finansowych. Wielkość i jakość zasobów kapitału ludzkiego i społecznego mogą stanowić zatem barierę lub stymulator rozwoju regionalnego i gospodarczego. System społeczny, będący ściśle umiejscowiony w przestrzeni, wpływa na możliwości rozwojowe danego obszaru. Jakość kapitału ludzkiego to jeden z głównych czynników wpływających na decyzje lokalizacyjne działalności gospodarczej. Kwalifikacje pracowników, decydując o atrakcyjności danego układu terytorialnego, mają istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji o inwestycjach. O ile niegdyś istotna była głównie tania i niewykwalifikowana siła robocza, o tyle obecnie istotne są dobrze wykształcone zasoby ludzkie i baza naukowa. Kapitał ludzki, traktowany jako zasoby siły roboczej, funkcjonujący w realiach poindustrialnego świata ulega jakościowemu przeobrażeniu i w efekcie przypisuje mu się wiodącą rolę. Wzrost złożoności i elastyczności produkcji, krótki cykl życiowy produktów, wymuszający prowadzenie na dużą skalę prac badawczo-rozwojowych, przesądzają o lokalizacji działalności korporacji transnarodowych, które poszukują dobrze rozwiniętego kapitału ludzkiego. Obecnie o rozwoju stanowią najbardziej zaawansowane 31 Oleński J., Ekonomika informacji. Metody, PWE, Warszawa 2003, s Markowska M., Kapitał ludzi a poziom rozwoju regionów UE ujęcie dynamiczne, Fundusze unijne i przedsiębiorstwa w rozwoju nauki i gospodarki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2008 roku, s.2. 23

24 przemysły (ang. high technology), a ich znamienną cechą jest wiedzochłonność. Oczywiście, takie czynniki jak: dostępność komunikacyjna, rynek zbytu, koszty działalności czy przepisy prawne są istotne, jednak nawet ich korzystna konfiguracja, bez odpowiednich walorów kapitału ludzkiego, nie spowoduje napływu inwestycji o najbardziej pożądanym charakterze. 24

25

26 P 1.2. Modele zarządzania wartością regionów odstawową kategorią określającą jakość zarządzania wartością regionu jest sprawność zarządzania. Odnosząc się do jednej z wielu definicji 33, sprawne zarządzanie można rozumieć jako działanie skuteczne i z powodzeniem, wykorzystujący zasoby mądrze i bez zbędnego marnotrawstwa 34. W kontekście regionu sprawne zarządzanie odnosi się do jakości działania podmiotów lokalnych, a w szczególności szeroko pojętej władzy, która z umocowania prawnego i poprzez wybór społeczny ma za zadanie służyć członkom wspólnoty i w ich imieniu zarządzać regionem 35. Pomiar sprawności zarządzania regionem Aby mierzyć sprawność zarządzania miastem, niezbędne jest uprzednie określenie, kto jest za ten proces odpowiedzialny. Mierząc jakość świadczonych usług, możemy pośrednio określić sprawność zarządzania miastem. Tego typu analizy wskaźników najlepiej są rozwinięte w Wielkiej Brytanii i wykorzystują tzw. Best value performance plan. W Polsce takie podejście jest jeszcze mało popularne, lecz coraz więcej gmin jest zainteresowanych analizą jakości świadczonych przez nie usług. Należy zadać sobie pytanie czy mierząc sprawność zarządzania będziemy się porównywać z podobnymi jednostkami (analiza porównawcza), czy może zdecydujemy się na zbudowanie modelu, a później na jego porównanie z naszym miastem i na znalezienie obszarów wspólnych i obszarów rozbieżnych Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2000, s Budziński M., Sprawność zarządzania miastem [w:] Rozwój miast i regionów w procesie integracji europejskiej, (pod red.) Nowakowska A., Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Łódź 2002, s Budziński M., Sprawność zarządzania miastem [w:] Rozwój miast i regionów w procesie integracji europejskiej, (pod red.) Nowakowska A., Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Łódź 2002, s Budziński M., Sprawność zarządzania miastem [w:] Rozwój miast i regionów w procesie integracji europejskiej, (pod red.) Nowakowska A., Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Łódź 2002, s

27 Na sprawność instytucji samorządowej składają się m.in. umiejętności odpowiadania na potrzeby społeczności lokalnej, uzgadniania celów oraz ich realizacji i sprawnego podejmowania decyzji. Przyjęta definicja sprawności instytucjonalnej wyróżnia siedem wymiarów działań samorządu terytorialnego: jakość obsługi w urzędzie, uczciwość w postępowaniu (zachowaniu) administracji, umiejętność podejmowania innowacyjnych działań, jakość planowania i zarządzania finansowego, jakość uchwalanego prawa, stabilność polityczna, polityka rozwoju gospodarczego. Ciekawą koncepcję sprawnego zarządzania określaną m.in. przez dwa pierwsze wymiary, podane powyżej, przedstawia także w swej pracy Tadeusz Markowski 37. Wyróżnia on bowiem, w odniesieniu do miasta, zarządzanie ogólne, obejmujące zarządzanie urzędem miasta oraz zarządzanie miastem jako całością. Miernikiem sprawnego zarządzania szczególnie w odniesieniu do urzędu miejskiego, mogłoby też być np. szybkość obiegu dokumentów, jakość i szybkość kanałów przekazywania informacji (wewnętrznych i zewnętrznych), stopień biurokracji. Ważną rolę odgrywa też wymiar społeczeństwa obywatelskiego przejawiający się m.in. poprzez liczbę dobrowolnych organizacji społecznych, obecność pracy lokalnej, intensywność kontaktów międzynarodowych samorządów gminnych oraz udział samorządu w dobrowolnych stowarzyszeniach i związkach międzygminnych 38. Współczesne teorie rozwoju regionalnego swoimi korzeniami sięgają tradycyjnych szkół ekonomii nurtu neoklasycznego oraz neokeynesowskiego. Koncepcje rozwoju regionalnego można podzielić na dwie podstawowe grupy odpowiadające tym głównym nurtom. Teo- 37 Markowski T., Zarzadzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999, s Budziński M., Sprawność zarządzania miastem [w:] Rozwój miast i regionów w procesie integracji europejskiej, (pod red.) Nowakowska A., Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Łódź 2002, s

28 rie nurtu neoklasycznego charakteryzują się doktryną neoliberalną traktującą wolny rynek jako optymalny mechanizm regulacyjny. Teorie wywodzące się z nurtu neokeynesowskiego posługują się interwencjonizmem jako nieodzownym mechanizmem regulacyjnym także w wymiarze regionalnym. Ekonomia rozwoju regionalnego jest związana z ekonomią klasyczną i z międzynarodową teorią handlu. Przez pojęcie ekonomii neoklasycznej rozumie się całą grupę teorii ekonomicznych wywodzących się z drugiej połowy XIX wieku, opierających się na stworzonej przez Adama Smitha ekonomii klasycznej. W ekonomii neoklasycznej zakłada się, że w rezultacie działania rynku czynniki produkcji (kapitał i praca) są używane do towarów i usług zgodnie z potrzebami społeczeństwa 39. Swobodne kształtowanie się cen towarów, usług i czynników produkcji z jednej strony oraz swobodne decyzje maksymalizujących zyski producentów i inwestorów z drugiej powodują, że dany kraj czy region wytwarza z posiadanych zasobów maksymalny możliwy do wytworzenia PKB1, a gospodarka dąży do stanu równowagi ekonomicznej. Zgodnie z tym nurtem, dochód narodowy jest uzależniony od zdolności produkcyjnych i wydajności czynników produkcji, a mechanizm wolnego rynku ma charakter samokorygujący 40. Z ekonomii klasycznej wywodzi się międzynarodowa teoria handlu, w tym między innymi teoria kosztów komparatywnych oraz teoria konwergencji. Pierwsza wywodzi się z prac Davida Ricarda i opiera się na założeniu, że poziom wydajności i kosztów pracy w dwóch krajach i wymiana handlowa realizowana w związku z powstającymi na tym tle różnicami są źródłem korzyści dla tych krajów. Kraj gorzej rozwinięty charakteryzuje się tańszą siłą roboczą oraz wyższą produktywnością siły roboczej i kapitału. Jednocześnie niski poziom produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca skutkuje niskim poziomem oszczędności i inwestycji. Wymiana handlowa z lepiej rozwiniętymi krajami z jednej strony daje korzyści, z drugiej jednak strony powoduje powstanie tendencji do rozwoju jednorodnej produkcji kraju gorzej rozwiniętego. Zamiast produkować dobra potrzebne jego mieszkańcom, koncentruje się na produkcji dóbr poszukiwanych przez mieszkańców krajów lepiej rozwiniętych Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000, s Romanow Z.B., Historia myśli ekonomicznej w zarysie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1997, s Landreth, H., Colander, D.C., Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s

29 Rozwinięciem koncepcji kosztów komparatywnych stała się teoria rozwoju poprzez handel nazywana też teorią rozwoju egzogenicznego. Według niej handel międzynarodowy powinien zapewnić rozwój gorzej rozwiniętym krajom produkującym dobra nisko przetworzone, ale także dalszy rozwój krajów wysokorozwiniętych, w których przeważa produkcja wysoko przetworzona. Rzeczywistość gospodarcza zweryfikowała negatywnie te założeni 42. Ekonomia neoklasyczna doprowadziła do ukształtowania się teoretycznych modeli wzrostu gospodarczego, zwanych modelami wzrostu egzogenicznego. Modele te ewoluowały z czasem, w miarę zdobywania doświadczeń w analizowaniu procesów wzrostu gospodarczego. Gospodarka charakteryzuje się w nich dążeniem do zrównoważonego wzrostu w długim okresie, a stopa tego wzrostu zależy od egzogenicznej (pochodzącej z zewnątrz) stopy postępu technicznego. Do najbardziej znanych modeli wzrostu typu egzogenicznego można zaliczyć model wzrostu Solowa oraz rozszerzony model neoklasyczny Mankiwina, Romera i Weila. Na przykład neoklasyczny model Solowa zakładał, że wzrost wydajności pracy, wynikający z postępu technologicznego, jest równomierny w czasie 43. Wymienione modele ukierunkowane na zwiększanie poziomu inwestycji i podaży zakładały, że działania te powodują wzrost krótkookresowy. W praktyce okazało się jednak, że wzrost inwestycji w długim okresie wpływa na zwiększenie produkcji per capita. Spowodowało to konieczność stworzenia modeli endogenicznych, które nie przyjmowały jako danych poziomu inwestycji oraz stopy postępu technicznego 44. Z ekonomią neoklasyczną powiązana jest też neoklasyczna teo długim okresie następuje proces konwergencji w rozwoju między krajami i regionami o różnym poziomie rozwoju oraz że istnieje optymalny stosunek między kapitałem i siłą roboczą. Gdy się zrównują, osiągnięcie wyższego dochodu per capita jest możliwe tylko poprzez zastosowanie postępu technicznego. Model neoklasycznej teorii handlu sugerował, że konwergencja ma w dużym stopniu charakter naturalny. Koncepcję konwergencji pierwszy sformułował w latach czterdziestych XX wieku Jan Tinbergen na podstawie analizy gospodarki Stanów Zjednoczonych. Konwergencja oznacza proces przyspieszonego rozwoju słabszych gospodarek i w konsekwencji wyrównanie dochodów per capita z gospodarkami lepiej rozwiniętymi. Takie zjawisko jest określane jako β-konwergencja. Innym typem tego zjawiska jest konwergencja absolutna zakładająca możliwość osiągnięcia takiego samego poziomu dochodów przed dwa regiony lub kraje tylko w przypadku istnienia w obu takich 42 Barro, R., Sala-i-Martin, Barro X., Convergence across states and regions, Brookings Papers on Economic, 1/1991, s Snowdon, B., Vane, H., Wynarczyk, P., Współczesne nurty teorii makroekonomii, PWN, Warszawa 1998, s Godłów-Legiedź J., Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?, C.H. Beck, Warszawa 2010, s

30 samych fundamentów gospodarczych (na przykład potencjału geograficznego, stopy oszczędności, poziomu rozwoju technologicznego itd.). Dla przypadku gospodarek różniących się między sobą sformułowano pojęcie konwergencji warunkowej wówczas bogate kraje lub regiony rozwijają się szybciej niż te uboższe ze względu na dużą różnicę w sytuacji początkowej 45. Na podstawie neoklasycznego modelu wzrostu prowadzono w latach dziewięćdziesiątych XX wieku badania dotyczące konwergencji dochodów regionów Unii Europejskiej. W wyniku tych badań stwierdzono, że konwergencja dochodów w skali regionalnej nie występuje powszechnie. Alternatywnie obserwuje się zjawisko dywergencji, czyli polaryzacji dochodów regionalnych. Wyjaśnianiem obu tych procesów zajęły się nowa teoria wzrostu i nowa geografia ekonomiczna omawiane szerzej w dalszej części tego rozdziału [Barro i Sala-i-Martin 1991, s ]. Inną wiodącą szkołą makroekonomiczną stał się w XX wieku keynesizm. Jej twórcą był John Maynard Keynes. Najistotniejszym założeniem tej szkoły jest odrzucenie tezy klasycznej ekonomii, że nieregulowany wolny rynek dąży zawsze do równowagi popytu i podaży oraz że przy polityce szybkich zmian podstawowych stóp procentowych, podążających za naturalnym popytem na pieniądz jest możliwe uzyskanie niemal pełnego zatrudnienia [Landreth i Colander 2005, s ]. Zdaniem Keynesa, między polityką stóp procentowych a wielkością bezrobocia nie występuje żadna silna zależność. Swoje prace oparł on na obserwacjach gospodarek Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii po I wojnie światowej. Stosowanie w tych krajach zasad klasycznej ekonomii nie doprowadziło do pełnego zatrudnienia. Pomimo korzystnej koniunktury gospodarczej, rosnących inwestycji i efektywności pracy bezrobocie utrzymywało się na wysokim poziomie J.M. Keynes posługiwał się często pojęciem całkowitego popytu, będącego ogólną sumą zapotrzebowania na dobra i usługi w całym systemie ekonomicznym. Pojęcie to było znane też w klasycznej ekonomii. Zdaniem Keynesa, poziom produkcji i zatrudnienie wynika właśnie z całkowitego popytu, podczas gdy w ekonomii klasycznej to osiągnięty poziom produkcji i dostosowane do niego płace decydowały o całkowitym popycie 46. Zgodnie z podejściem Keynesa, w czasie kryzysu należy pobudzać popyt poprzez interwencjonizm w postaci działań, takich jak obniżanie stóp procentowych i obniżanie tym samym kosztów inwestycji, stosowanie ulg inwestycyjnych w systemie podatkowym, ratowanie upadających przedsiębiorstw, a nawet poprzez bezpośrednie inwestycje państwa. Teoretycznie pieniądze 45 Churski P., Rozwoj regionalny w warunkach transformacji gospodarczej i integracji europejskiej, [w:] Ciok, S., Ilnicki, D. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalnoprzestrzennych. Regionalny wymiar integracji europejskiej, t. 8, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski., Wrocław 2004, s Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000, s

31 inwestowane w gospodarkę w ramach interwencjonizmu państwa nie zwiększają ogólnej ilości dostępnego kapitału na inwestycje, ponieważ pochodzą z podatków lub długów uszczuplających wolny kapitał inwestycyjny w rękach prywatnych. Keynes wykazał, że tak nie jest, poprzez sformułowanie teorii mnożnika inwestycyjnego. Zjawisko to polega na tym, że pieniądz zainwestowany generuje w przyszłości wielokrotnie więcej pieniędzy na spożycie, które z kolei pobudzają następne inwestycje co wpływa na ożywienie gospodarki 47. Teorie Keynesa zostały po raz pierwszy wykorzystane w praktyce w ramach polityki New Deal, w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych XX wieku i przyniosły mieszane rezultaty. Zwolennicy teorii tłumaczyli to tym, że działania interwencjonistyczne w ramach New Deal były prowadzone niekonsekwentnie ze względu na to, że rząd Stanów Zjednoczonych nie posiadał wówczas wystarczającej liczby danych statystycznych na temat gospodarki. Po drugiej wojnie światowej keynesizm odgrywał rolę wiodącej teorii makroekonomicznej, którą posługiwało się wiele rozwiniętych i rozwijających się krajów. W takich krajach, jak Stany Zjednoczone, Japonia, Korea Południowa i RFN teoria ta dała dobre rezultaty, umożliwiła tworzenie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych stabilnych i szybko rozwijających się gospodarek charakteryzujących się niskim bezrobociem i niską inflacją. W latach siedemdziesiątych państwa stosujące interwencjonizm zaczęły odnotowywać systematyczny wzrost bezrobocia przy jednoczesnym wzroście inflacji, oraz braku pozytywnej reakcji rynku na działania interwencjonistyczne. Gospodarki tych krajów zaczęły się wolniej rozwijać oraz popadać w większe zadłużenie. U schyłku lat siedemdziesiątych popularność zaczęły odzyskiwać szkoły ekonomiczne wychodzące z zasad klasycznej ekonomii, w tym zwłaszcza monetaryzm i ekonomia neoklasyczna 48. Modele popytowe znalazły liczne zastosowania w wyjaśnianiu procesów rozwoju regionalnego już w latach pięćdziesiątych XX wieku. Ekonomiści regionalni i geografowie ekonomiczni w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia dostosowali i zmodyfikowali je pod kątem nowej sytuacji gospodarczej. Jednym z przykładów popytowego modelu wzrostu jest opisywana w dalszej części tego rozdziału teoria bazy ekonomicznej, innym przykładem jest model kumulatywnej przyczynowości dający podstawy do traktowania regionu jako źródła rosnących przychodów 49. Model ten, zaproponowany przez Gunnara Myrdala i później zmodyfikowany przez Nicholasa Kaldora, opisuje zjawisko, w którym zmiana jednej wielkości powoduje zmianę innej. Zmiany te dokonują się w tym samym kierunku, a na zasadzie sprzężeń zwrotnych następuje wzmocnienie wzajem- 47 Romanow Z.B., Historia myśli ekonomicznej w zarysie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1997, s Landreth, H., Colander, D.C., Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s North D.C., Location and regional economic growth, Journal of Political Economy vol. 63/1955, s

32 nych oddziaływań i uruchomienie kumulatywnej przyczynowości. Pozytywne zmiany wzmacniają proces wzrostu, a negatywne proces recesji 50. Powoduje to zróżnicowanie rozwoju w przestrzeni, powiększając dysproporcje pomiędzy ośrodkami wzrostu i pozostałych terytoriów 51. W Modelu G. Myrdala jako w jednym z pierwszych pojawia się możliwość powstawania rozbieżności w zróżnicowaniu regionalnych dochodów. W koncepcji N. Kaldora można odnaleźć też cechy teorii rozwoju F. Perroux i A. O. Hirschmana, dla których wspólną cechą jest założenie o cykliczności procesu rozwoju gospodarczego inicjowanego przez czynniki rozwoju i którego efekty są kumulowane w gospodarce. Działalność firm poprzez korzyści aglomeracji wykazuje tendencje do koncentracji, co w konsekwencji prowadzi do polaryzacji przestrzeni i sprzyja dywergencji dochodów regionalnych. W koncepcjach tych rozwój regionu w dużym stopniu jest uzależniony od działalności eksportowej wiodących przedsiębiorstw regionu. Działalność tych firm ma wpływ na otoczenie i skutkuje rozprzestrzenianiem się rozwoju, opiera się na przewidywaniu zmian popytu globalnego, a także na innowacjach poprawiających współczynniki produkcji i prowadzących do postępu technologicznego 52. Dokonuje się rozwój oparty na innowacjach technologicznych i organizacyjnych. W modelu N. Kaldora dodatkowo wskazuje się na takie czynniki rozwoju, jak: efekt uczenia się przez działalnie (learning by doing), efekt rozlewania informacji (spillover), specjalizacja eksportu i konsekwencje korzyści skali 53. Regionalne strategie innowacji tworzone są juz od początku lat 90. XX wieku. Posunięciem przeciwdziałającym istnieniu barier ograniczających zdolność regionów krajów Unii Europejskiej do innowacji było tworzenie Regionalnych Planów Technologicznych. Jeden z celów wspomnianych dokumentów to skłonienie regionów do tworzenia strategii innowacji. Budowę planów technologicznych uznaje się za pierwszy przejaw strategicznego podejścia do innowacji. Kolejnym były prace nad opracowaniami służącymi tworzeniu regionalnych systemów innowacji. Projekty, noszące nazwę Regionalnych Strategii Innowacji i Transfe- 50 Grzeszczak J., Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej, Prace Geograficzne, nr 173, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Polska Akademia Nauk, Warszawa 1999, s Churski P., Rozwoj regionalny w warunkach transformacji gospodarczej i integracji europejskiej, [w:] Ciok, S., Ilnicki, D. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalnoprzestrzennych. Regionalny wymiar integracji europejskiej, t. 8, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski., Wrocław 2004, s Golimowska S. (red.), Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, Raport Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, Zeszyt nr 16, Warszawa1998, s Ilnicki, D. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalnoprzestrzennych. Regionalny wymiar integracji europejskiej, t. 8, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski., Wrocław 2004, s. 9 32

33 ru Technologii lub Regionalnych Strategii Innowacji zaczęto wdrażać od 1994 r. Pierwsze z wymienionych szczególny nacisk kładły na transfer technologii, uznając go za kluczowy czynnik w procesie zwiększania innowacyjności w regionach. Realizacja tych narzędzi miała podnieść konkurencyjność gospodarki europejskiej w stosunku do dominujących systemów gospodarczych amerykańskiego i japońskiego. Choć nie wszystkie działania przyniosły zamierzone efekty i nie w jednakowym stopniu, to pozytywne doświadczenia niektórych regionów w realizacji projektów wspomagających innowacyjność regionalnych systemów gospodarczych spowodowały, że poszerzono liczbę krajów zaangażowanych w projekty o kraje stowarzyszone. Opracowania tworzone jako regionalne strategie innowacji muszą spełniać następujące warunki 54 : opierać się na partnerstwie publiczno-prywatnym, a ostateczny kształt powinien powstać w wyniku konsensusu społecznego; mieć popytowy charakter, a zatem koncentrować się na innowacyjnych potrzebach firm, zwłaszcza sektora MSP; mieć charakter oddolny (tzw. bottom-up) i wiązać się z włączeniem regionalnych podmiotów sfery B+R; eksponować komercjalizację badań naukowych, w wyniku której wdrożone zostają projekty innowacyjne w firmach, przedsięwzięcia sektora badawczo-rozwojowego oraz otoczenia biznesu, a także rozwiązania współpracy na poziomie regionalnym; region podejmujący się tworzenia RIS winien korzystać z doświadczenia innych regionów europejskich. Zakłada się, że poprawnie zbudowana strategia innowacyjności: identyfikuje w regionie stan przemysłu opartego na wiedzy; ustala i wykorzystuje atuty regionu; wskazuje sposoby działań lokalnych i regionalnych liderów oraz wspiera; 54 Innowacje w rozwoju regionu, (red.) Gaczek W., Zeszyty Naukowe 57, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2005,s

34 lobbing na rzecz innowacji technologicznych; zawiera rozwiązania intensyfikujące rozwój przedsiębiorczości; propaguje inwestycje w innowacje; określa system budowania relacji i współdziałania między podmiotami tworzącymi regionalne sieci innowacji; ustala metody wsparcia potencjału instytucji badawczo-rozwojowych oraz edukacyjnych; jednoznacznie definiuje cel długookresowy. A zatem dobrze opracowany dokument powinien przyczyniać się do budowy przewagi konkurencyjnej. Strategia to zapis zintegrowanych i skoordynowanych działań przedstawiający cele do osiągnięcia oraz zadania do wykonania w określonym czasie, w odniesieniu do zmieniających się uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych oraz przy uwzględnieniu dostępnych zasobów. Pod względem metodyki budowy nie różni się od innych tego typu dokumentów. Każda strategia, w tym również innowacji, powinna składać się z trzech następujących po sobie kroków: tworzenia (definicji), wdrażania (implementacji) oraz oceny kontroli. Czynniki mające wpływ na powodzenie realizacji RSI dzielą się na dwie kategorie: związane z charakterem regionu i ze strategią. W grupie pierwszej znajdują się następujące elementy: sytuacja gospodarcza, warunki instytucjonalne, stopień innowacyjności firm, system edukacyjny, istnienie podmiotów - przedsiębiorstw i ośrodków tworzących wiedzę zainteresowanych innowacjami oraz stan i sytuacja tych ośrodków. Do grupy drugiej należą: praktyka w prowadzeniu polityki innowacyjnej, siła i autonomia władz regionalnych, wsparcie polityczne dla wdrażania strategii, stopień zaangażowania ekspertów, motywacja i przyzwolenie dla podejmowania ryzyka oraz wielkość środków finansowych na realizację strategii 55. Prawidłowo opracowany dokument to narzędzie rozwijania potencjału innowacyjnego regionu lub jego podtrzymywania (gdy jest wysoki). Nieodzownym elementem strategii jest uzyskanie konsensusu między trzema głównymi grupami podmiotów zaangażowanych w jej budowę i realizację. Dwie pierwsze, wcześniej wspomniane, to przedsiębiorstwa oraz ośrodki akademickie, stanowiące zaplecze badawczo-naukowe. Trzecia grupa obejmuje władze lokalne i regionalne odgrywające rolę stymulującą w nawiązywaniu współpracy i wspierające rozwój inicjatyw między sferą przedsiębiorstw a sferą badawczo-rozwojową. Rozpo- 55 Mackiewicz M., Regionalne strategie innowacji a konkurencyjność polskich regionów, Uniwersytet Gdański, Wydział Ekonomiczny, Sopot 2006, s

35 częcie współpracy najczęściej następuje w określonych okolicznościach. Aby przebiegała w sposób pożądany i efektywny należy stworzyć warunki, w których przedsiębiorcy będą skłonni do nawiązania współpracy. Pierwszy krok polega na uświadomieniu korzyści płynących z kooperacji. Bliskość przestrzenna przedsiębiorstw i podmiotów nauki jest czynnikiem ułatwiającym przepływ informacji i wiedzy między uczestnikami procesu zwiększania konkurencyjności regionu. Po stronie przedsiębiorstw leży artykułowanie potrzeb, po stronie jednostek akademickich zaś przedstawienie swoich możliwości dostosowania działalności do charakteru potrzeb. Współpraca powinna uzupełniać i wypełniać koncepcję rozwoju regionu. Taki sposób współpracy w ramach regionalnych strategii innowacji znacznie poprawia zakres dialogu i współpracy między kluczowymi aktorami w regionie. Strategie innowacji istnieją w regionach najczęściej obok strategii rozwoju regionu, jako dokumenty uzupełniające. O ile te pierwsze skupiają się głównie na przyspieszaniu rozwoju poprzez zwiększanie konkurencyjności gospodarki, to te drugie dotyczą wszystkich aspektów życia w regionie, nie tylko sfery gospodarczej, ale i społecznej, edukacji, ochrony zdrowia, środowiska, bezpieczeństwa publicznego, itp. Dlatego traktowane są jako dokumenty nadrzędne. W zasadzie relacje między strategiami rozwoju a strategiami innowacji zostały uregulowane prawnie. Art. 11 ust. 1 ustawy o samorządzie województwa nakazuje tak wyznaczać cele strategii rozwoju, by uwzględniały podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa, ale jest to tylko jeden z obszarów, którego strategia powinna dotyczyć. Wspomniany akt prawny odnosi się bowiem także do sfery kulturowej, społecznej czy historycznej. Jako że jest to dokument szerszy, uwzględniający, oprócz konkurencyjności i inne obszary działań w regionie, zatem można przyjąć, że jednocześnie jest opracowaniem nadrzędnym. Podsumowując, jednym z warunków osiągnięcia stabilnego i długotrwałego wzrostu gospodarczego jest ciągłe podnoszenie poziomu wiedzy, tworzenie i stosowanie nowych rozwiązań organizacyjnych i technicznych, czyli innowacji. Narzędziami przyczyniającymi się do wzrostu konkurencyjności regionów są regionalne strategie innowacji, które skupiają się na działaniach prowadzących do podniesienia poziomu technologicznego i rozwoju kapitału ludzkiego dzięki współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych przy udziale władz samorządowych. Procesowi globalizacji towarzyszą tendencje powstawania ugrupowań integracyjnych oraz wyodrębnienia i wzrostu znaczenia regionów w skali poszczególnych państwa. Tendencje te nazwano regionalizacją gospodarki światowej lub gospodarek narodowych. Regionalizacji sprzyja przejmowanie niektórych kompetencji państwa przez instytucje po- 35

36 nadnarodowe z jednej strony oraz niższe szczeble władzy krajowej z drugiej 56. Nie oznaczają jednak zanikania struktur państwowych, a jedynie modyfikację funkcji państwa, pociągająca za sobą konieczność przeformułowania jego roli w nowych uwarunkowaniach rozwojowych. 57 Do tychże uwarunkowań rozwojowych należą ewolucja w kierunku powiązań sieciowych, wzrastająca złożoność i współzależność zjawisk gospodarczych, zwiększenie niepewności i ryzyka. Decentralizacja władzy oznacza ewolucję w kierunku systemowego zarządzania. Aktualne tendencje w ewolucji gospodarki światowej określa się często jako local globalisation lub global networking. Pierwsza określa zdolność przedsiębiorstw do funkcjonowania w przestrzeni planetarnej i równocześnie do wykorzystywania specyfiki zasobów lokalnych; druga oznacza postępującą nieciągłość przestrzeni, w której wykształcają się bieguny utrzymujące ze sobą rozległe powiązania sieciowe, prowadzące do wykształcania się gospodarki wyspiarskiej 58. W konsekwencji nowe bieguny utrzymują więcej relacji ze sobą aniżeli z otaczającymi je bezpośrednio terytoriami. Wzrost roli lokalizmu z globalizacji związany jest przede wszystkim z konkurencją w skali światowej 59. Globalizacja wywiera bowiem ogromną presję na wzrost konkurencyjności produkcji, terytoriom stanowić może natomiast źródło wartości dodanej i przyczyniać się do zwiększenia przewagi konkurencyjnej zlokalizowanych w nim przedsiębiorstw. Natomiast budowana lokalnie przewaga konkurencyjna może przynieść największe korzyści w przypadku konkurencji w skali globalnej. Obserwacja nowych tendencji w dynamice przestrzennej dowodzi, że w nowych uwarunkowania rozwoju sukcesy odnoszą regiony generujące dwie główne kategorie korzyści aglomeracji, a mianowicie duże metropolie oraz tzw. terytorialne systemy produkcyjne (TSP). 56 Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionalny, (pod red.) Jewtuchowicz A., Zakład Ekonomiki Regionalne i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 57 Pietrzyk I., Globalizacja, integracja europejska a rozwój regionalny, [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionalny, (pod red.) Jewtuchowicz A., Zakład Ekonomiki Regionalne i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s Pietrzyk I., Globalizacja, integracja europejska a rozwój regionalny, [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionalny, (pod red.) Jewtuchowicz A., Zakład Ekonomiki Regionalne i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s Pietrzyk I., Globalizacja, integracja europejska a rozwój regionalny, [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionalny, (pod red.) Jewtuchowicz A., Zakład Ekonomiki Regionalne i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s

37 W pierwszym przypadku chodzi o korzyści wspólnej lokalizacji różnych rodzajów działalności (tzw. urbanizations economies), w drugim o geograficzną aglomerację pokrewnych rodzajów działalności (tzw. locational economies) 60. Obecnie na przykładzie województwa śląskiego można zaobserwować dynamiczny rozwój dużych metropolii. Zjawisko to jest efektem globalizacji i serwicyzacji gospodarki, a głównie strategicznego znaczenia usług wyższego rzędu (produktów technologicznych) i ogólnie dematerializacji gospodarki. Tendencji do metropolizacji towarzyszy równocześnie inne zjawisko, jakim jest koncentracja geograficzna przedsiębiorstwa należących do tego samego przemysłu i dziedzin wspomagających, charakterystyczna dla terytorialnych systemów produkcji (TSP). Jako kluczowe rodzaje TSP można wyróżnić włoskie dystrykty przemysłowe oraz anglosaskie klastry. Dystrykt przemysłowy stanowi terytorialną formę organizacji przemysłowej tworząc system złożony z bardzo dużej liczy małych przedsiębiorstw, współpracujących ze sobą i działających w sprzyjającym lokalnym środowisku, w ramach którego relacje międzyludzkie składają się na jedną, nierozerwalną całość. 61 Charakterystyczna jest dla niego szeroka gama produktów w pewnej dominującej dziedzinie wytwórczości, mająca zaspokoić zróżnicowane potrzeby rynku. Stosowane technologie cechuje duża elastyczność, pozwalająca na minimalizowanie kosztów szybkiego różnicowania odmian produktów. Istotny jego element stanowią instytucje lokalne, które umożliwiają zrównoważenie konkurencji i współpracy między przedsiębiorstwami. Ciekawym z punktu widzenia rozwoju technologicznego są dystrykty tzw. technopolie, które są zorientowane przede wszystkim na kreację zasobów, czyli tworzenie nowej wiedzy. Powstają one w wyniku koncentracji działalności innowacyjnych, wzajemnie zintegrowanych ze sobą i z przedsiębiorstwami usługowymi. Dzięki zjawisku cross fertilisation możliwe jest uzyskiwanie w nich efektów zewnętrznych przyspieszających zmiany technologiczne. Technopolie różnią się od dystryktów przemysłowych międzybranżowym charakterem wysokich technologii. Jako, że bezpośrednią konsekwencją procesu globalizacji jest zintensyfikowanie konkurencji między regionami, głównym celem polityki regionalnej staje się wzmacnianie konkurencyjności regionów. Ta z kolei determinowana jest przede wszystkim: specyficznymi kompetencjami; 60 Maskell P., Towards a knowledge based theory of the geografical cluster, referat na konferencji Nouvelles croissances et territoires, Paris , s 4 61 Pietrzyk I., Globalizacja, integracja europejska a rozwój regionalny, [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionalny, (pod red.) Jewtuchowicz A., Zakład Ekonomiki Regionalne i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s

38 kapitałem relacyjnym; zorientowaniem regionu na kreację zasobów; ciągłym procesem uczenia się. Odnosząc opisaną teorię do subregionu zagłębiowskiego w kontekście relacji sieciowych zauważalny jest obecnie brak wiodących liderów, którzy by tę metodę rozwoju regionu intensywnie wprowadzali. Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa nie chcą, nie odczuwają potrzeby jednoczenia się i skupiania. Brakuje także instytucji zachęcających do jednoczenia się w powiazania kooperacyjne przedsiębiorców lokalnych. Zestawiając subregion zagłębiowski z determinantami konkurencyjności regionów można wywnioskować, iż: region posiada tradycje przemysłowe, które nie są we właściwy sposób wykorzystywane do rozwoju innowacji nie stanowi regionu uczącego się, zorientowanego na permanentne kreowanie innowacji. Michael Porter wskazał na dwa kierunki rozwoju w kontekście nowych reguł konkurencji o charakterze światowym. Jedne oparte są na współdziałaniu przedsiębiorstw mocno rozproszonych, a drugie o dystrykty przemysłowe bądź klastry 62. Według Portera modelem bardziej dostosowanym do sposobu zarządzania małym przedsiębiorstwami są klastry. Poziom lokalny odgrywa aktywną rolę w procesie umieszczania MŚP w płaszczyźnie globalnej. O powodzeniu MŚP na arenie międzynarodowej decyduje jakość lokalnego środowiska gospodarczego, z którego wywodzi się dana firma. Małe i średnie przedsiębiorstwa preferują bowiem własny region do prowadzenia działań stanowiących rdzeń działalności międzynarodowej. W tworzeniu ram współpracy sieciowej firm w ramach jednego regionu pomaga władza terytorialna. Celem skupisk sieciowych jest upowszechnianie innowacji w środowisku przedsiębiorstw lokalnych, zwłaszcza w przedsiębiorstwach małych. Przewaga konkurencyjna danego regionu opiera się na umiejętności wejścia przez jego różnych prywatnych i publicznych aktorów w relacje współzależności. To wskazuje, że głównym czynnikiem stymulującym dostęp do innowacji jest aktywność i przedsiębiorczość. Jak wskazują badania przeprowadzone wśród zagłębiowskich przedsiębiorców z obszarów technologicznych innowacja stanowi jedynie niewielki dodatek do bieżącej działalności operacyjnej M.E.Porter, Clusters and the new economics competition, Harvard Business Review, November-December 1998, vol. 76, s O. Torr es, Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja. Rozważania na temat glokalizacji, w: Wiedza, 38

39 Od początku lat 80. XX wieku nastąpiła wyraźna zmiana orientacji polityki regionalnej w kierunku zwiększenia roli w rozwoju potencjału endogenicznego, który można opisać za pomocą: mobilności wewnątrzregionalnej; koncentracji na dostępnych mocnych stronach regionu; usieciowienie i organizacja regionalnych koalicji interesów; poprawa dynamiki przemian i innowacji przedsiębiorstw zlokalizowanych w regionie; koncentracja na silniejszych procesach rozwoju dobywających się z dołu do góry; wiedza jako centralny zasób rozwoju endogenicznego; inicjowanie cykli wewnątrzregionalnych celem poszerzenia powiązań kooperacyjnych w regionie; Impuls do komplementarnej polityki regionalnej tzn. kooperacje tworzone na miejscu uzupełniają politykę regionalną krajów 64. Globalizacja gospodarki światowej pobudza firmy na poziomie regionalnym do współpracy. Castells twierdzi, że globalizacja zagraża autonomii regionów 65. W nowoczesnej postfordoweskiej ekonomii regiony stają się centralnym punktem tworzenia wiedzy i uczenia się. Warunkiem uczestnictwa w tym nowym środowisku jest przekształcenie się regionów w regionu uczące się (learning region). W koncepcji tej najważniejsze jest zorientowanie na kreowanie zasobów niematerialnych, takich jak kwalifikacje, wiedza, umiejętności i kompetencje 66. Teorie traktujące o regioinnowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionalny, pod redakcją Aleksandry Jewtuchowicz, Zakład Ekonomiki Regionalne i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s E. Łaźniewska, Uczący się region, terytorialne systemy produkcyjne a procesy globalizacji. synteza współczesnych teorii w: Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionalny, pod redakcją Aleksandry Jewtuchowicz, Zakład Ekonomiki Regionalne i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s s Castelas M., Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2008, s E. Łaźniewska, Uczący się region, terytorialne systemy produkcyjne a procesy globalizacji. synteza współczesnych teorii w: Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionalny, pod redakcją Aleksandry Jewtuchowicz, Zakład Ekonomiki Regionalne i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s

40 nach uczących się początek swój mają w Skandynawii oraz Walii. To właśnie skandynawscy naukowcy podkreślali, że innowacyjność zależy od informacji i wiedzy. Zasadniczym celem regionu uczącego się jest dążenie do utrzymania ciągłej jego konkurencji. Lokalna konkurencja jest istotnym determinantem globalnej przewagi konkurencyjnej wymagającej ciągłej innowacyjności. Polska gospodarka przeszła w ciągu ostatnich dwudziestu lat zmianę z gospodarki scentralizowanej do wolnorynkowej. Własność publiczną stopniowo zastępowano własnością prywatną, a procesy decentralizacji doprowadziły do silnego rozwoju mikro, małej i średniej przedsiębiorczości, która dziś ogrywa kluczową role w kreacji wartości PKB. Obecnie polska gospodarka jest gospodarką opartą na wiedzy. Poziom chłonności innowacji oraz rozwoju sieci powiązań pomiędzy przedsiębiorcami znacznie rozwinął się, głównie za sprawą funduszy europejskich, które od traktatów przedakcesyjnych jawnie wpływają na politykę rozwoju regionalnego kraju. Wiedza pozostaje w ścisłej korelacji z umiejętnościami oraz kompetencjami. Wiedza sama w sobie jest pasywem. Aktywem staje podczas używania jej w praktyce. 40

41

42 Z 1.3. Zarządzanie wartością regionu poprzez strategię arządzanie wartością regionu z wykorzystaniem strategii jest uznawane za koncepcję dobrze oddającą potrzebę określenia celów działania jednostek terytorialnych zarówno na poziomie regionalnym regiony, województwa i podregiony, jak i na poziomie lokalnym powiaty i miasta na prawach powiatów, gminy, w tym gminy miejskie będące miastami na prawach powiatu. Sprzyja także integracji celów osób zarządzających miastem i wszelkich interesariuszy miasta. Wskazuje na potrzebę maksymalizowania wartości regionu dla wszystkich interesariuszy, przez co uznawana jest za uniwersalną. Jest także spoiwem łączącym strategię z wynikami regionu. Zarządzanie wartością regionu to filozofia zarządzania, w myśl której wszelkie aktywności i procesy zarządcze są skupione na maksymalizowaniu wartości regionu z punktu widzenia interesariuszy. Kształtowanie wartości regionu jest jedną ze strategii prowadzenia działalności, a uruchomienie odpowiednich procesów zarządzania jest niezbędne do wprowadzenia jej w życie. Jednym z proponowanych sposobów budowy wartości regionów może stanowić koncepcja inteligentnej specjalizacji, według której regiony powinny wykazywać swoje mocne i słabe strony oraz rozwijać swą specjalizację. Kierunek wyboru specjalizacji zależy od samych regionów, w zależności od posiadanych zasobów i kluczowych priorytetów. Podstawową koncepcji inteligentnych specjalizacji jest skoncentrowanie zasobów wiedzy i połączenie ich z ograniczoną liczbą priorytetowych działań gospodarczych, która pozwala na to aby kraje i regiony mogły stać się i pozostawać konkurencyjne w gospodarce światowej. Ten typ specjalizacji powoduje, że regiony skupiają się na tych obszarach, w których posiadają silne strony, i które są ważnymi czynnikami wydajności. Krajowe i regionalne strategie badań naukowych i innowacji w inteligentnej specjalizacji mogą być postrzegane jako plan transformacji gospodarczych, bazujących na czterech zasadach ogólnych: Właściwe wybory: ograniczenie liczby najważniejszych projektów uwzględniając własny potencjał twórczy oraz współczynnik konkurencyjności na arenie międzynarodowej w celu uniknięcia dublowania i rozdrobnienia się w europejskiej przestrzeni badawczej. Sieci i klastry: rozwijanie klastrów światowej klasy, zapewnienie miejsc do współpracy i rozwijanie kompetencji kluczowyvh dla regionu. 42

43 Przewaga Konkurencyjna: rozwijanie własnych możliwości w oparciu o Program RTD+I (Badanie, Rozwój Technologiczny) i potrzeby biznesu w procesie odkrywania potencjału rozwojowego. Wspólne przywództwo. 67. Aby koncepcja zarządzania wartością regionu została skutecznie wdrożona, niezbędne jest (także dla jej późniejszego efektywnego stosowania) dogłębne poznanie różnorodnych mechanizmów i narzędzi oceny efektów działalności regionu wykorzystywanych w tej koncepcji. Do tego celu stosować należy specjalnie określone dla regionów analizy strategiczne. Jest to postępowanie badawcze, którego celem jest z jednej strony ocena aktualnie realizowanej w regionie strategii, z drugiej strony zaś wytyczenie możliwych kierunków dalszej działalności, w związku z zaobserwowanymi zmianami w bliższym i dalszym otoczeniu. Dynamika zmienności otoczenia wewnętrznego i zewnętrznego regionu wymaga wielowymiarowego i wielokryterialnego spojrzenia na mechanizmy zachodzące wokół regionu oraz wiedzę strategiczną dotyczącą funkcjonowania regionu. Wiedza strategiczna może zostać zdobyta, osiągnięta i wykorzystana za pomocą gruntownie przeprowadzonej analizy strategicznej 68. Analiza strategiczna to postępowanie badawcze, którego celem jest z jednej strony ocena aktualnie realizowanych przez przedsiębiorstwo strategii zarządzania, z drugiej zaś wytyczenie praktycznie możliwych kierunków dalszej działalności, w związku z zaobserwowanymi zmianami w bliższym i dalszym otoczeniu 69. Analiza strategiczna koncentruje się głównie na funkcji diagnostycznej, odniesionej zarówno do czynników otoczenia, jak działalności regionu. W mniejszym stopniu dotyczy restrukturyzacji i rozwoju. Funkcja diagnostyczna wskazuje jakie są uwarunkowania zewnętrzne, w jakich dziedzinach może się rozwijać miasto i skutecznie rywalizować. Funkcja projekcyjna sprowadza się jedynie do przedstawienia ogólnego zarysu podstawowych wariantów przyszłych rozwiązań strategicznych a także określenia inteligentnych specjalizacji w regionie. Cechą charakterystyczną analizy strategicznej jest łączenie dwóch sposobów patrzenia na zarządzanie i dwóch źródeł informacji: jednoczesne badanie otoczenia i samej organizacji oraz konfrontowanie wyników tych badań w celu ustalenia jej potencjału rozwojowego Foray D., Goddard J., Beldarrain X.G., Landabaso M., McCann P., Morgan K., Nauwelaers C., Ortega-Argilés R., Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisations (RIS 3), Publications Office of the European Union, Luxemburg 2012, s Jabłoński A., Jabłoński M., Strategiczna karta wyników (Balanced Scorecard). Teoria i praktyka, Difin, Warszawa 2011, s Stabryła A., Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kraków 2002, s Romanowska M., Planowanie strategiczne w przedsiębiorstwie, PWE Warszawa 2004, s

44 Analiza strategiczna nie zastępuje prognozowania i planowania działalności strategicznej, a jedynie wstępnie określa przyszłe strategie, mając na uwadze wyniki diagnozy. Generalnie zawarte w analizie strategicznej badanie diagnostyczne regionu i otoczenia dotyczy nie tylko eliminacji stwierdzonych nieprawidłowości i błędów, ale służy również celom planistycznym. Autorska kompleksowa metodologia analizy strategicznej regionu została zaprezentowana na rysunku 1. Rysunek 1. Schemat prowadzenia analizy strategicznej regionu. Źródło: Opracowanie własne. 44

45 Z rysunku tego wynika, że szczególnego znaczenia w analizie strategicznej nabierają zmiany strategiczne, zasoby strategiczne (w tym informacyjne), zdolności osiąganej dynamiki strategicznej oraz możliwie optymalna, skonfigurowana z otoczeniem adaptacja strategiczna. Przeprowadzenie analizy strategicznej musi zatem gwarantować podjęcie właściwych decyzji w oparciu o syntetyczne wnioskowanie w układzie analiza synteza decyzja analiza. Kształt, obraz i kompleksowość analizy i potem diagnostyki kreatywnie wyznaczają założenia strategii 71. Analiza strategiczna staje się podstawowym narzędziem metodologicznym formułowania strategii gospodarczej. Pozwala, bowiem na identyfikację czynników zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych, determinujących kształt strategii, zarówno pozytywnie jak i negatywnie Jabłoński A., Jabłoński M., Strategiczna karta wyników (Balanced Scorecard). Teoria i praktyka, Difin, Warszawa 2011, s Berliński L., Projektowanie i ocena strategii innowacyjnych, Inżynieria strategii przedsiębiorstwa, AJG, Bydgoszcz 2003, s

46 Analiza pozycji strategicznej regionu Analiza pozycji strategicznej jest zintegrowaną metodą, której zaletą jest to, że pozwala na wyznaczenie skutecznej strategii w oparciu o zdefiniowane kryteria uwzględniające wewnętrzne i zewnętrzne czynniki wpływające na konkurowanie z innymi regionami. Analiza prowadzona jest w czterech wymiarach Wymiar ekonomiczny, Wymiar społeczny, Wymiar ekologiczny, Wymiar logistyczny. Czynniki oceny pozycji strategicznej regionu w czterech sformułowanych wymiarach przedstawiono w tabelach 1-4. Tabela 1. Czynniki określające wymiar ekonomiczny. Szacowanie oceny ostatecznej Kryterium oceny Skala ocen Ocena wg danego kryterium Waga Wartość ostateczna = 3x4 1. Dynamika przyrostu budżetu Dynamika inwestycji Wydatki miasta Deficyt budżetowy Rentowność inwestycji Płynność finansowa Zadłużenie Zdolność do podnoszenia akumulacji i zdobywania zewnętrznych źródeł finansowania 8 10 Źródło: Opracowanie własne. 46

47 Tabela 2. Czynniki określające wymiar społeczny. Szacowanie oceny ostatecznej Kryterium oceny Skala ocen Ocena wg danego kryterium Waga Wartość ostateczna = 3x4 1. Raporty społeczne Dotacje na działalność społeczną Wolontariat w mieście Długość i jakość życia Organizacje społeczne Nastroje wśród mieszkańców Spotkania z interesariuszami Strategia etyczna 8 10 Źródło: Opracowanie własne. Tabela 3. Czynniki określające wymiar ekologiczny. Szacowanie oceny ostatecznej Kryterium oceny Skala ocen Ocena wg danego kryterium Waga Wartość ostateczna = 3x4 1. Stopień realizacji strategii ekologicznej wobec wszystkich interesariuszy 2. Pozytywne kontakty z interesariuszami dot. ochrony środowiska 3. Stopień skuteczności realizacji celów ekologicznych 4. Nakłady inwestycyjne na działania ekologiczne

48 5. Ekologiczna atrakcyjność regionu Wiarygodność ekologiczna Stopień wdrożenia gospodarki odpadami 8. Zdolność do podnoszenia akumulacji i zdobywania zewnętrznych źródeł finansowania Źródło: Opracowanie własne. Tabela 4. Czynniki określające wymiar logistyczny. Szacowanie oceny ostatecznej Kryterium oceny Skala ocen Ocena wg danego kryterium Waga Wartość ostateczna = 3x4 1. Potencjał przedsiębiorstw logistycznych w mieście 2. Jakość infrastruktury drogowej 3. Jakość infrastruktury kolejowej 4. Działania w zakresie infrastruktury Intermodalność Współpraca z regionami Lokalizacja pod względem logistyki 9 10 Źródło: Opracowanie własne. 48

49 Podstawowym narzędziem analizy jest macierz przedstawiona na rysunku 2. Jej czteropolowa konstrukcja ułatwia identyfikację właściwej strategii (agresywnej, konserwatywnej, defensywnej lub konkurencyjnej) dla regionu. Osie macierzy zmodyfikowanej dla potrzeb oceny regionów (miast) analizy reprezentują dwa wewnętrzne wymiary oraz dwa zewnętrzne wymiary. Wymiary te stanowią najbardziej istotne determinanty globalnej pozycji strategicznej miasta: Wymiar ekonomiczny (wewnętrzny), Wymiar społeczny (wewnętrzny), Wymiar ekologiczny (zewnętrzny), Wymiar logistyczny (zewnętrzny). Rysunek 2. Przykładowa macierz analizy strategicznej regionu. Źródło: Opracowanie własne. 49

50 Analiza SWOT Analiza SWOT jest kompleksową, najbardziej wiarygodną i skuteczną metodą analizy strategicznej. Pozwala skoncentrować uwagę na najważniejszych strategicznych czynnikach w każdej z czterech grup S Strength (mocne strony organizacji), W Weaknesses (słabe strony organizacji), O Opportunities (szanse w otoczeniu), T- Treats (zagrożenia w otoczeniu). Metoda ta jest wszechstronną oceną zewnętrznych i wewnętrznych czynników określających kondycję bieżącą i potencjał rozwojowy miasta. Największą zaletą tej metody jest przedstawienie w sposób syntetyczny i obrazowy pozycji strategicznej miasta z uwzględnieniem wszystkich możliwych czynników oddziałujących na nie. Silne strony regionu (wewnętrzne czynniki pozytywne) są to przede wszystkim unikalne zasoby, umiejętności oraz inne walory odróżniające ją od innych regionów. Są to te dziedziny działalności, które generują inwestycje i tworzą pozytywny wizerunek regionu. Słabe strony regionu definiuje się jako wewnętrzne czynniki negatywne, czyli wszystkie te aspekty funkcjonowania, które ograniczają sprawność i mogą blokować rozwój regionu. Szanse oznaczają zewnętrzne czynniki pozytywne czyli wszystkie wydarzenia i procesy w otoczeniu, które tworzą sprzyjającą dla regionu sytuację. Są to te kierunki działań, które mogą przynieść w przyszłości inwestycje, rozwój, jeżeli region umiejętnie wykorzysta swoje silne strony i ograniczy słabości. Zagrożenia (zewnętrzne czynniki negatywne) jest to zbiór wydarzeń i procesów, które tworzą niekorzystną dla regionu sytuację w otoczeniu. Zagrożenia są postrzegane przez region jako bariery, utrudnienia i niebezpieczeństwa. Każda z czterech cech jest opisana przez szereg czynników, których znaczenie określone jest poprzez nadanie wagi. Analiza SWOT nie wymaga systematycznego wyodrębniania i opisywania wszystkich czynników, ale zidentyfikowania czynników kluczowych, które mają decydujący wpływ na przyszłość miasta. Identyfikacji szans i zagrożeń w otoczeniu dokonano przy wykorzystaniu metodą 5 sił Portera oraz analizy PRESTCOM. Natomiast do określenia mocnych i słabych stron wykorzystano określone kluczowe czynniki sukcesu (KSC) oraz drzewa problemów. Tabele 5 i 6 przedstawiają arkusz oceny SWOT dla regionu. 50

51 Tabela 5. Model oceny analizy SWOT ocena silnych i słabych stron. SILNE STRONY SŁABE STRONY Lp. czynnik waga ocena Lp. czynnik waga ocena wynik wynik Źródło: Opracowanie własne. 51

52 Tabela 6. Model oceny analizy SWOT ocena szans i zagrożeń. SZANSE ZAGROŻENIA Lp. czynnik waga ocena Lp. czynnik waga ocena wynik wynik Źródło: Opracowanie własne. 52

53 Każda z czterech cech jest opisana i określone jest jej znaczenie poprzez nadanie wagi. Natomiast siła wpływu danej cechy określona jest poprzez ocenę w skali od 1 do 10. W ten sposób dokonuje się oceny punktowej S (mocne strony organizacji) i W (słabe strony organizacji) oraz O (szanse w otoczeniu) i T (zagrożenia w otoczeniu) i na tej podstawie określa się położenie punktu poprzez matematyczne zestawienie tych czynników (S W) oraz (O T) i odłożenie ich po stronie większej z liczb. Położenie punktu reprezentującego pozycję strategiczną przedsiębiorstwa zawiera głęboki sens strategiczny. Pozycja maxi-maxi oznacza uprzywilejowaną pozycję na rynku. Występuje przewaga mocnych stron nad słabymi i szans nad zagrożeniami. Strategia organizacji powinna iść w kierunku utrzymania tej pozycji. Pozycja maxi-mini oznacza przewagę mocnych stron firmy nad słabymi, ale zagrożenia występujące w otoczeniu przeważają szanse. Główny wysiłek organizacji powinien być nakierowany na ograniczenie wpływu zagrożeń i wykorzystanie pozostałych okazji rynkowych w oparciu o swoje mocne strony. Pozycja mini-maxi oznacza przewagę szans nad zagrożeniami, ale niestety również przewagę słabych stron firmy nad mocnymi. Działania zarządu firmy powinny zmierzać do poprawienia kondycji przedsiębiorstwa w obszarach niewydolnych (niekonkurencyjnych), gdyż bez takich (radykalnych) posunięć wykorzystanie okazji rynkowych przez firmę nie będzie możliwe. Pozycja mini-mini reprezentuje niesprawne przedsiębiorstwo (przewaga słabych stron nad mocnymi) w środowisku pozbawionym szans korzystnego działania (przewaga zagrożeń nad szansami). Na podstawie powyższych czynników określany jest charakter strategii, jaki powinien być realizowany w regionie. 53

54 Rysunek 3. Przykład rekomendacji do realizowanej strategii na podstawie oceny SWOT regionu. Źródło: Opracowanie własne 54

55 Analiza pozycji konkurencyjnej regionu za pomocą 5 sił określających wartość miasta Analiza regionu może być realizowana była za pomocą specjalnie zmodyfikowanej na potrzeby badania jednostek samorządowych metody 5 sił Portera. Jest to autorska koncepcja badawcza. Model 5 sił, określających wartość regionu, dotyczy konkurowania i dotyczy on pozycji konkurencyjnej miasta (regionu) wobec innych miast (regionów). Pozwala ocenić pozycję konkurencyjną miasta wobec takich potencjałów konkurowania jak: 1. Wartość finansowa. 2. Wartość inwestycyjna. 3. Wartość społeczna. 4. Wartość kapitału ludzkiego. Tabela 7. Arkusz analizy sektora. Siła finansowa ocena Siła budżetu na rozwój miasta Siła kapitału własnego miasta Siła i dynamika przyrostu budżetu Wynik Siła inwestycyjna Siła wpływu inwestycji zewnętrznych na rozwój miasta Siła wpływu inwestycji wewnętrznych na rozwój miasta Siła wartości obszarów inwestycyjnych (wartość gruntów na których mogą zostać osadzone inwestycje) Wynik Siła społeczna Siła relacji społecznych 55

56 Siła zrzeszania się i samoorganizowania Siła zaufania społecznego Wynik Siła kapitału ludzkiego Siła potencjału kompetencyjnego mieszkańców miasta, gwarantująca zatrudnienie Siła atrakcyjności miejsc pracy Siła i zdolność do rozwoju intelektualnego (chęć uczenia się) Wynik Siła miasta Zdolność do konkurowania Zdolność do przyciągania inwestorów i nowych mieszkańców Zdolność do kreowania jakości życia Wynik Skala ocen: 0 brak oddziaływania 1 słabe oddziaływanie 2 przeciętne oddziaływanie 3 - silne oddziaływanie pozytywne Źródło: Opracowanie własne. Wynik (suma) ocen oddziaływania poszczególnych czynników na konkretną siłę determinuję ważność poszczególnej siły w analizie pozycji konkurencyjnej regionu za pomocą 5 sił określających wartość miasta. Tworzona jest macierz wynikowa, wskazująca priorytetowe siły, na których należy skupić uwagę. Na macierzy, przedstawionej na rysunku 1, wielkość poszczególnych obszarów determinowana jest przez sumę ocen danej siły, im większa suma tym obszar większy oraz oddziaływanie na wartość regionu większe. 56

57 Rysunek 4. Przykładowa macierz analizy 5 sił wartości miasta. Źródło: Opracowanie własne. Na podstawie analizy 5 sił wartości regionu zostały stworzone wykresy wpływu poszczególnych sił na wartość miasta. Wielkość pola na wykresie odzwierciedla siłę wpływu danego czynnika na pozycję konkurencyjną. Ocena sektora metodą pięciu sił zazwyczaj jest dokonywana w sposób opisowy. Analizuje się, zatem po kolei każdy z omówionych czynników, określa jego wpływ na daną siłę oraz dokonuje ogólnej oceny każdej z sił i w końcu sytuacji w sektorze. 57

58 Analiza oceny makrootoczenia regionu Makrootoczenie można określić jako zespół warunków funkcjonowania regionu, wynikający z tego, że funkcjonuje on w określonym położeniu, w określonym układzie politycznym i społecznym, nawet w danej strefie klimatycznej. Cechą makrootoczenia jest to, że w sposób istotny określa ono możliwości działania i rozwoju organizacji, stanowiąc tym samym obiektywne warunki brzegowe funkcjonowania każdej jednostki terytorialnej. Na makrootoczenie składają się wszystkie elementy i systemy znajdujące się na zewnątrz, które tworzą tzw. środowisko. Obecnie makrootoczenie uważa się za burzliwe, turbulencyjne, bardzo stresujące, wymagające. Cechuje je wzrastająca niepewność, brak stabilności i wysoki stopień ryzyka. Do czynników makrootoczenia regionu zalicza się czynniki: polityczne, społeczne, regulacyjne, ekonomiczne, konkurencyjne, organizacyjne i rynkowe. Wszystkie te czynniki kształtują zasadniczą płaszczyznę ustalania celów i zasad działania regionu. Określają możliwości rozwoju i działania miasta. Analizowanie zmian zachodzących w otoczeniu umożliwia także sformułowanie misji, wizji i celów, znajdujących odzwierciedlenie w strategii. Poniżej przedstawiono kryteria definiujące makrootoczenie w tej metodzie to: Otoczenie polityczne, Otoczenie regulacyjne, Otoczenie ekonomiczne, Otoczenie społeczne, Otoczenie technologiczne, Otoczenie konkurencyjne, Otoczenie organizacyjne, Otoczenie regionalne. Wszystkie te czynniki kształtują zasadniczą płaszczyznę ustalania celów i zasad działania regionu oraz określają jego możliwości rozwoju i działania. Analizowanie zmian zachodzących w otoczeniu umożliwia także na skuteczne reagowanie przy zmianach zapisów w strategii. Tablica 8 przedstawia czynniki określające zdefiniowane w metodzie otocze- 58

59 nia, z uwzględnieniem ich trendu (rosnącego, stałego lub malejącego), siły oddziaływania o obecnych warunkach (w skali od 1 do 10) oraz siły oddziaływania zmian (najczęściej w okresie 10 lat do przodu) w skali od 0 do 1 (z inkrementacją co 0,1). Tabela 8. Karta oceny makrootoczenia. Lp. Nazwa czynnika TREND (rosnący, stały, malejący) OCENA Siła oddziaływania obecnie (1 10) Siła oddziaływania zmian (0 1) OTOCZENIE POLITYCZNE 1 Stabilność polityczna Stale niestabilny 2 Oddziaływanie polityki Unii Europejskiej 3 Oddziaływanie polityki województwa Rosnący Rosnący 4 Oddziaływanie polityki krajowej Rosnący 5 Zmiany w opodatkowaniu dla przedsiębiorców i mieszkańców Rosnący OTOCZENIE REGULACYJNE 1 Proces harmonizacji z Unią Europejską Rosnący 2 Wprowadzenie standardów Rosnący 3 Duża ilość instrumentów regulacyjnych Stały 4 Polityka celna Malejący 5 Bezpośrednie ratowanie firm (dotacje, umorzenia) Malejący OTOCZENIE EKONOMICZNE 1 Wzrost produktu krajowego brutto Stały 2 Poziom inflacji Stały 3 Eksport i import towarów i usług Stały 4 Stopa bezrobocia Stały 59

60 5 Dostęp do finansowania Rosnący OTOCZENIE SPOŁECZNE 1 Stan świadomości ekologicznej społeczeństwa 2 Zmiana systemu wartości i potrzeb nabywców Rosnący Stały 3 Styl życia, wzrost jakości życia Stały 4 Procesy migracyjne ludności Rosnący 5 Gotowość do akceptacji innowacji Stały OTOCZENIE TECHNOLOGICZNE 1 Innowacyjność technologiczna Rosnący 2 Innowacyjność ekologiczna Rosnący 3 Materiały i surowce proekologiczne i projakościowe 4 Możliwość wystąpienia katastrofy przemysłowej na terenie miasta Stały Malejący 5 Wzrost intensywności wiedzy Malejący OTOCZENIE KONKURENCYJNE 1 Wzrost struktury mieszkańców Stały 2 Wzrost struktury inwestorów Rosnący 3 Stosowane instrumenty konkurowania 4 Zakres konkurowania z innymi miastami 5 Zasięg konkurowania miasta (lokalny czy globalny) Rosnący Stały Rosnący OTOCZENIE ORGANIZACYJNE 1 Stopień wykorzystania mocnych stron miasta (kluczowych czynników sukcesu) Rosnący 2 Planowanie Rosnący 60

61 3 Orientacja prospołeczna Rosnący 4 Orientacja proekologiczna Rosnący 5 Rozwój struktur wewnętrznych Stały OTOCZENIE REGIONALNE 1 Presja na inwestycje w technologie i produkty innowacyjne, ekologiczne i jakościowe Rosnący 2 Ilość inwestorów Rosnący 3 Alternatywne źródła finansowania Rosnący 4 Inwestycje własne Rosnący 5 Przepływ kapitału do regionu Rosnący Źródło: Opracowanie własne. Suma iloczynów siły oddziaływania obecnie oraz siła oddziaływania zmian (najczęściej w perspektywie długookresowej, przynajmniej 10 letniej) przedstawia ważność poszczególnych obszarów makrootoczenia. Przykład karty wynikowej przedstawia tabeli 9. Tabela 9. Przykładowa karta wynikowa analizy otoczenia makroekonomicznego. Lp. Nazwa czynnika zbiorczy wynik oceny 1 OTOCZENIE POLITYCZNE 2 OTOCZENIE REGULACYJNE 3 OTOCZENIE EKONOMICZNE 4 OTOCZENIE SPOŁECZNE 5 OTOCZENIE TECHNOLOGICZNE 6 OTOCZENIE KONKURENCYJNE 7 OTOCZENIE ORGANIZACYJNE 8 OTOCZENIE REGIONALNE Źródło: Opracowanie własne. 61

62 Analiza Kluczowych Czynników Sukcesu (KCS) Kluczowe czynniki sukcesu to najważniejsze cechy organizacji, decydujące o przewadze konkurencyjnej i możliwościach rozwoju 73. Analiza kluczowych czynników sukcesu koncentruje uwagę na tych elementach, zasobach, które warunkują powodzenie miasta. Te najważniejsze czynniki, które przesądzają o konkurencyjnej pozycji organizacji, są nazywane kluczowymi czynnikami sukcesu. Wskazują one na silne i słabe strony organizacji i determinują możliwości rozwojowe każdego regionu. Analiza KCS ma na celu znalezienie odpowiedzi na następujące pytania: 1. Które z potencjalnych KCS są mocnymi stronami miasta, a które jej słabościami? 2. Jak są zobiektyzowane wagi rozpatrywanych KCS? 3. Jak kształtuje się profil mocnych i słabych stron miasta w stosunku do innych miast? 4. Które czynniki muszą ulec zmianie, aby miasto powiększało swoją wartość? 5. Czy w porównaniach region poprawia swoje wyniki? 73 Obłój K., Strategia organizacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s

63 Tabela 10. Przykładowa ocena Kluczowych Czynników Sukcesu. Lp. Kluczowy czynnik sukcesu Priorytet dla realizacji strategii (waga od 1 do 130) Zdolność do generowania przyszłych przychodów (skala od 1 do 10) 1 Rozwinięty przemysł Infrastruktura w obszarze: sport, rekreacja i turystyka Medycyna i ochrona zdrowia i profilaktyka Struktury sieciowe i rozwój MŚP Sektor technologii informatycznotelekomutacyjnych ICT (Smart City) 6 Transport inteligentny i logistyka (transport zrównoważony, intermodalny i komodalny, mobility) Kultura i tworzenie kultury Szkolnictwo ponadgimnazjalne i wyższe (humanistyczne i techniczne), uczenie się przez całe życie, rozwój kapitału ludzkiego, 9 Polityka społeczna (w tym pomoc i niepełnosprawność) 10 Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu mieszkańców Źródło: Opracowanie własne. 63

64 Cel strategii rozwoju miasta Celem realizacji strategii regionu jest osiągnięcie założonego wzrostu wartości regionu oraz podniesienie jego konkurencyjności wobec innych regionów. Nadrzędny cel strategiczny powinien być realizowany poprzez: Zwiększenie wielkości budżetu regionu (wartość finansowa), Zwiększenie ilości i wielkości inwestycji zewnętrznych w regionie(wartość inwestycyjna), Zwiększenie ilości osób w regionie z wykształceniem umożliwiającym zdolność do samodzielnego funkcjonowania na nowoczesnym rynku pracy (wartość kapitału ludzkiego), Poprawę jakości życia w regionie (wartość społeczna). Taki cel strategiczny realizowany jest przez model kreacji wartości regionu z wykorzystanie czteropolowego modelu (rysunek 5). Rysunek 5. Cztery strumienie generowania wartości miasta. Źródło: Opracowanie własne. 64

65 Model realizacji strategii regionu W najprostszym rozumieniu konstruowanie strategii jest to identyfikacja i sformułowanie celów regionu z identyfikacją zasobów do ich realizacji w aspekcie priorytetów realizowanych w danej sytuacji. Konstruowanie strategii regionów nie jest proste, gdyż bardzo często opracowana strategia jest natychmiast wdrażana. Strategia sprowadza się do umiejętności czytania zjawisk zachodzących w otoczeniu i podejmowaniu szybkich decyzji. Zdolność do jednoznacznego podejmowania decyzji, wynika z umiejętności zrozumienia dynamiki zmian, na jakie narażony region. Strategia regionów opracowywana jest zgodnie z zasadami modelu eksperckiego. W tworzenie strategii zaangażowana powinna zostać bardzo szeroka trzecia strona : Urzędnicy miejscy, Organizacje pozarządowe, Instytucje miejskie, Społeczeństwo. Wszystkie te grupy społeczne uczestniczyć powinny w konsultacjach społecznych dotyczących budowania i wdrażania strategii, mającej na celu kreację wartości regionu. 65

66 Rysunek 6. Kompleksowy model wdrażania strategii region. Źródło: Opracowanie własne. 66

67 Tworzenie wizji regionu Wizja regionu jest definiowana jako koncepcja przyszłości regionu, aspiracja, która powinna być wspólna dla wszystkich interesariuszy regionu. Jest to obraz przyszłości regionu, który powinien być wykreowany. Według specjalistów, rozwinięty biznes światowy wkracza w fazę zarządzania wizjonerskiego. Menedżerowie wielkich organizacji swoją wizję przyszłości wspierają poprzez wielkie, ambitne i zuchwałe cele. Są to cele wizjonerskie, wykraczające poza wymiar strategiczny, określane dla długiego horyzontu czasowego, jako cele ilościowe lub jakościowe. Mają z reguły charakter deklaratywny, spełniając rolę wielkiego wyzwania na przyszłość. Cele wizjonerskie wspierające rozwój mogą mieć również naturę obronną, są wtedy związane z zajęciem upatrzonej pozycji rynkowej poprzez konfrontację z konkurentami. Zarządzanie wizjonerskie, również na poziomie regionu, jako koncepcja wykraczająca poza ramy tradycyjnie rozumianego zarządzania strategicznego, związane musi być ze rozwojem regionu. 67

68 Rysunek 7. Model tworzenia wizji regionu.. Źródło: Opracowanie własne. 68

69 Definiowanie kryteriów oznacza decyzje o zawieraniu i wykluczeniu, które tak jak każdy element strategii muszą być co pewien czas weryfikowane i dyskutowane na nowo, ponieważ zmiany w otoczeniu lub aspiracjach liderów mogą zmodyfikować istotne terytorium działania firmy Obłój K., Pasja i dyscyplina strategii. Jak z marzeń i decyzji zbudować sukces firmy, wyd. Poltext, Warszawa 2010, s

70 Misja regionu Misja regionu jest to szczególny powód jego istnienia, który wyróżnia go od wszystkich innych regionów. Pokazuje cel działalności oraz sposób dotarcia do tego celu przy uwzględnieniu zasobów będących w posiadaniu regionu. C. King i B.S. Cleland zdefiniowali siedem głównych celów, dla realizacji których istnienie misji jest warunkiem koniecznym 75 : osiągnięcie jednoznaczności dążeń i zadań, dostarczenie podstawy do alokacji zasobów, stworzenie podstaw i zasad do właściwego użytkowania zasobów, określenie zasad tworzenia klimatu wewnątrz organizacji, dostarczenie pracownikom sposobu artykulacji oczekiwań, ułatwienie perswazji celów w operacyjną strukturę działania, odzwierciedlającą priorytety, identyfikacja odrębności. Nowoczesne podejście interpretuje misję jako oś strategiczną wyznaczającą kierunek dążeń regionu. 75 Cleland D.I., King W.R., System Analysis and Project Management, McGraw-Hill, New York 1983, s

71 Rysunek 8. Misja regionu z uwzględnieniem łańcucha kluczowych zależności przyczynowo skutkowych. Źródło: Opracowanie własne. 71

72 Migracja i dynamika interesariuszy regionu Interesariusze to grupy, instytucje i organizacje, które spełniają dwa warunki: mają istotny wpływ na działania regionu, decyzje i efekty, są w stanie wywrzeć efektywną presję na organizację. Wyróżnia się trzy grupy interesariuszy, które opisane zostały w tabeli 11. Tabela 11. Sektory interesariuszy regionu. I SEKTOR: ADMINISTRACJA PUBLICZNA Podmioty administracji publicznej II SEKTOR: BIZNES Przedsiębiorstwa zlokalizowane w regionie, organizacje biznesowe III SEKTOR: INSTYTUCJE POZARZĄDOWE Stowarzyszenia i towarzystwa, Źródło: Opracowanie własne. Lista interesariuszy obejmuje przedsiębiorstwa z regionu, w tym zwłaszcza z sektora MŚP, podmioty administracji publicznej, inne regiony, stowarzyszenia i towarzystwa, rady biznesowe, wspólnoty i inne. Grupy te mogą być nastawione pozytywnie do firmy lub negatywnie (wrodzy interesariusze), bądź w danym momencie także neutralnie. Interesraiusze mogą w znacznym stopniu kształtować wizerunek rynkowy regionu, dlatego tez powinno brać się pod uwagę wpływ tych grup zarówno przy określaniu swojej misji i budowie strategii, jak też przy planowaniu rozwoju. Głównymi kategoriami analitycznymi, które są wykorzystywane przy analizie interesariuszy są: siła nacisku, możliwość wywierania presji, którą region musi oszacować, zanim wdroży ostateczne decyzje, uprawomocnienie oddziaływania interesariuszy, niektórzy z nich jak urzędy skarbowe, agendy rządowe mają naturalne, prawne uprawomocnienie swojego działania, pilność ich żądań, a tym samym szybkość reakcji na owe żądania. 72

73 Rysunek 9. Model karty odpowiedzialności regionu wobec interesariuszy. Źródło: Opracowanie własne. 73

74 Rysunek 10. Model migracji interesariuszy oparty na dynamice zgodnej z koncepcją Regional Destination. Źródło: Opracowanie własne. 74

75 Konkurencyjność regionu inteligentne specjalizacje Inteligentna specjalizacja regionów, czyli nastawienie na innowacyjny rozwoju poszczególnych obszarów konkretnych państw czerpiącego z ich naturalnych zasobów, tradycyjnych przemysłów itp., czyli z tego wszystkiego, co stanowi o ich specyfice i wyjątkowości. Ocena efektów inteligentnej specjalizacji musi być oparta o wymierne kryteria pozwalające porównać tempo i poziom rozwoju regionów i dzięki temu dążyć do zniwelowania niekorzystnych dla ich mieszkańców różnic. Kryteria te pomagają również ocenić obecny stan i zaawansowanie cywilizacyjne regionów oraz określić stojące przed nimi wyzwania. Konkurencyjność regionu warunkowana jest przez inteligentne specjalizacje regionu, czyli takie obszary, które zostały zdefiniowane jako kluczowe w rozwoju regionu (na te obszary będzie kierowane wsparcie ze środków europejskich). Na podstawie inteligentnych specjalizacji ustalono filary rozwoju miasta oraz wskazano priorytety rozwoju. 75

76 Rysunek 11. Kluczowe filary rozwoju regionu. Źródło: Opracowanie własne. 76

77 Cele strategiczne regionu Dla zdefiniowanych inteligentnych specjalizacji regionu określone zostały cele strategiczne, których realizacja pozwoli na realizację głównego celu strategii jakim jest wzrost wartości regionu. Dodatkowo dla realizacji statutowych zadań regionu określono osobną grupę celów strategicznych (działania pozostałe, nie związane z inteligentnymi specjalizacjami). Rysunek 12. Cele strategiczne regionu. Źródło: Opracowanie własne. 77

78 Model wdrażania strategii budowa wartości miasta Model strategiczny jest realizowany poprzez autorską zrównoważoną kartę wartości (budowaną w oparciu o założenia strategicznej karty wyników), zapewniająca zrównoważony wzrost wartości miasta. Koncepcja opiera się na założeniu, że wzrost wartości miasta może odbywać się wyłącznie, gdy w sposób równomierny i zrównoważony wzrastają wszystkie 4 kategorie wartości: wartość finansowa to suma zaplanowanych i zrealizowanych budżetów w okresie wyznaczonej prognozy strategicznej, powiększona o wartość zasobów miejskich stanowiących ich kapitał własnych, wartość inwestycji to zdolność miasta do przyciągania inwestycji zewnętrznych, powiększona o sumę własnych inwestycji, wartość kapitału ludzkiego jest to potencjał kompetencyjny mieszkańców miasta powalający na znalezienie atrakcyjnej pracy, gwarantującej stabilność życiową i zawodową, wartość kapitału społecznego jest to zdolność społeczności do efektywnej współpracy, budowy pozytywnych relacji, kreowania pozytywnych zależności międzyludzkich, w kierunku otrzymania akceptowalnego poziomu społeczeństwa obywatelskiego. 78

79 Rysunek 13. Model zrównoważonej karty wartości dla rozwoju miasta i regionu. Źródło: Opracowanie własne. Cele strategiczne definiowane dla poszczególnych inteligentnych specjalizacji, wynikające z działalności regionu powinny zostać przełożone na cztery perspektywy zrównoważonej karty wartości opisanej na rysunku

80 Rysunek 14. Schemat wdrażania strategii regionu. Źródło: Opracowanie własne. 80

81

82 W 1.4. Rozwój inicjatyw klastrowych jako narzędzia kreacji wartości regionu kreowaniu wartości regionu istotną rolę odgrywa rozwój strategicznego myślenia, opartego na budowaniu przewagi konkurencyjnej, przez wszystkie podmioty działające na obszarze regionu. Istotne znaczenie ma odejście przez przedsiębiorstwa od podejścia opartego na konkurencyjności produktów do podejścia innowacyjnego, opartego na tworzeniu wartości bazującej na współpracy. Współpraca przedsiębiorstw jest zagadnieniem bardzo złożonym: współpraca odbywa się w otoczeniu coraz bardziej turbulentnym, wokół nowych technologii i nowych rozwiązań rynkowych, o których często niewiele wiadomo na początku współpracy, współpraca jest coraz bardziej kompleksowa, wymaga nowych umiejętności zarządzania sieciami i równocześnie w stopniu większym niż kiedykolwiek przedtem wiele umiejętności i zasobów, niezbędnych do sukcesu przedsiębiorstwa, znajduje się poza jego granicami i poza bezpośrednią kontrolą zarządów, aby w pełni wykorzystać nadarzające się sposobności, dzisiejsze przedsiębiorstwa muszą być zdolne do utworzenia, kształtowania i utrzymania szerokiej gamy sieci współpracy. Rośnie w ramach tego znacznie systemowego podejścia, w którym w różnych fazach procesu pojawiają się kolejni partnerzy, ujawniają się nowe role, długotrwałą wielostronną współpracę budujemy na zaufaniu, konsekwencji i jednocześnie elastyczności. Jedną z form współdziałania przedsiębiorstw, zwłaszcza z sektora MŚP, są inicjatywy klastrowe. Koncepcja klastrów nie jest nową formą współdziałania, już badania M. Portera 76 zapoczątkowały okres szybkiego rozwoju teorii klastrów oraz podjęcie prób empirycznej weryfikacji tej koncepcji. 76 Porter M.E., The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York 1990, s

83 Klaster należy rozumieć jako geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także współpracujących 77. W myśl innych definicji klastry to: geograficzne skupisko wyspecjalizowanych firm (głównie małych i średnich) działających w pokrewnych sektorach, powiązanych siecią publicznych i prywatnych instytucji wspierających ich aktywność. Pomiędzy przedsiębiorstwami występują powiązania rynkowe i pozarynkowe wynikające z wymiany dóbr i informacji. Zachowania poszczególnych firm determinowane są przez poczucie więzi i wspólnoty z innymi firmami z pokrewnych sektorów, działającymi w tej lokalizacji 78, geograficzne skupisko firm działających w pokrewnych sektorach, funkcjonujących na lokalnym rynku pracy, współpracujących bądź w inny sposób powiązanych ze sobą, świadczących sobie komplementarne usługi i korzystających ze wspólnej infrastruktury oraz wyspecjalizowanych dostawców 79, geograficzne skupisko firm, pomiędzy którymi występują powiązania poziome i pionowe, firmy te współpracują i konkurują ze sobą w ramach określonego segment rynku, korzystają ze wspólnej lokalnej infrastruktury i utożsamiają się z tą samą wizją rozwoju branży i regionu 80, Analiza powyższych definicji pozwala na postawienie tezy, że klaster to znacznie więcej niż tylko skupisko podmiotów to także sieć powiązań i interakcji dająca zdolność do generowania trwałej przewagi konkurencyjnej w regionie, wynikającej z efektywnego wykorzystania dostępnych lokalnie zasobów i ich odpowiedniej specjalizacji oraz współpracy i koordynacji różnych działań. Istotnym wyznacznikiem klastra jest dobra komunikacja i zdolność do współpracy przedsiębiorstw, administracji i instytucji otoczenia, w tym jednostek edukacyjnych i badawczo-rozwojowych. Intensywność różnego rodzaju powiązań i relacji pomię- 77 Plawgo B., Klimczuk M., Citkowski M., Klastry jako potencjał rozwoju Województwo Podlaskie, Białostocka Fundacja Kształcenia Kadr w Białymstoku, Białystok 2010, s Rabellotti R., Is there an Industrial District Model? Footwear Districts in Italy and Mexico Compared, World Development 1995, Vol. 23, nr 1, s Rosenfeld S., Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, European Planning Studies, Nr 5, 1997, s Cooke P., Knowledge Economics. Clusters. Learning and Cooperative Advantage, Routledge, London 2002, s

84 dzy tymi podmiotami oraz występowanie powiązań sieciowych i kooperacyjnych decydują o sile klastra 81. Sieci wzajemnych powiązań oraz ścisła współpraca z instytucjami otoczenia biznesu, jednostkami naukowymi i edukacyjnymi oraz administracją publiczną powodują, że przedsiębiorstwa należące do sieci klastrowych są bardziej konkurencyjne i osiągają większe sukcesy, niż przedsiębiorstwa działające poza siecią klastrów. Klastry funkcjonują w różnych branżach, jednakże niektóre rodzaje działalności mają większą tendencję do koncentracji geograficznej niż inne. Spośród klastrów przemysłowych, rolniczych, budowlanych, usługowych czy wysokich technologii, to branże, w których duże znaczenie ma dostęp do surowców naturalnych czy korzyści skali są bardziej skoncentrowane niż te klastry, które działają na rzecz rozproszonego rynku zbytu 82. Niezwykle istotnym jest fakt, że rozwój klastrów wpływa nie tylko na rozwój firm, ale i całych regionów, w których firmy te są zlokalizowane. Pozwalają one bowiem lepiej wykorzystać wewnętrzne potencjały rozwoju regionalnego, jak i przyciągać zewnętrznych inwestorów, co w sposób skuteczny przekłada się na kreację wartości całego regionu. Klastry i branże, w których działają, można traktować jako najważniejszy endogeniczny potencjał rozwoju określonych regionów 83. Współcześnie na całym świecie dostrzeżono znaczącą rolę klastrów w kreowaniu wartości regionu, wobec czego zauważalna jest tendencja do podejmowania działań na rzecz wspierania rozwoju tych struktur. Działania te są podejmowane zarówno oddolnie, jak i odgórnie przez władze europejskie, krajowe czy samorządowe. W efekcie, w wysokorozwiniętych krajach, wyłoniła się tzw. polityka rozwoju klastrów (ang. cluster-based policy), która skupia się na realizacji inicjatyw nakierowanych na rozwój klastrów (ang. cluster initiatives) 84. Przypisywanie coraz większego znaczenia klastrom w gospodarkach, niż w formie odosobnionych firm i sektorów, pozwala dostrzec istotę konkurencji i rolę lokalizacji 81 Dzierżanowski M., Rybacka M., Szultka S., Rola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Szczecin 2011, s Dzierżanowski M., M. Rybacka, Szultka S., Rola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy, IBnGR, Szczecin 2011, s Plawgo B., Klimczuk M., Citkowski M., Klastry jako potencjał rozwoju Województwo Podlaskie, Białostocka Fundacja Kształcenia Kadr w Białymstoku, Białystok 2010, s Brodzicki T., Szultka S., Tamowicz P., Polityka wspierania klastrów, Najlepsze praktyki, Rekomendacje dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004, s

85 w przewadze konkurencyjnej. Klastry mają bowiem wpływ na efektywność, innowacyjność i powstawanie nowych firm w regionie. Nie bez znaczenia jest fakt, że występowanie klastra branżowego w regionie daje szereg pozytywnych efektów zarówno dla całego regionu (tzw. efekt rozlewania ang. spillover effect) 85, jak i dla poszczególnych firm uczestniczących w sieci powiązań tejże struktury. Przedsiębiorstwa zorganizowane w ramach klastrów osiągają znacznie więcej, niż gdyby miały pracować same, co jest wynikiem skoncentrowania sieci powiązań pomiędzy przedsiębiorcami, dostawcami usług, instytucji akademickich i producentów działających na tym samym obszarze. Koncentracja i wynikający z niej efekt synergii wspomagają tworzenie nowych produktów, miejsc pracy i przedsiębiorstw. Ponadto, przepływ wiedzy i umiejętności pomiędzy przedsiębiorstwami działającymi w klastrach wpływa na ich wyższą innowacyjność w stosunku do przedsiębiorstw, które nie działają w klastrach. Wiąże się to z faktem, iż przedsiębiorstwa w klastrach zlecają więcej badań, w efekcie których tworzą innowacyjne produkty i uzyskują więcej patentów od firm nie działających w klastrach. Inicjatywa ta poprawia zatem konkurencyjność przedsiębiorstw działających w klastrach, przyczyniając się do wzrostu ekonomicznego przedsiębiorstw. Klastry wspierając dyfuzję wiedzy i innowacji wewnątrz klastra, a także poza nim poprzez przepływ informacji pomiędzy przedsiębiorstwami a sferą Badań i Rozwoju odgrywają kluczową rolę w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy. 85 Brodzicki T., Szultka S., Tamowicz P., Polityka wspierania klastrów, Najlepsze praktyki, Rekomendacje dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004, s

86 Modele klastrów W oparciu o analizę funkcjonujących klastrów i sieci można przedstawić następujące wzory struktur organizacji grup kooperacyjnych przedsiębiorstw. model włoski klastra - włoski model tworzenia grup kooperacyjnych charakteryzują: związki /rodzinne w przedsiębiorstwach i pomiędzy przedsiębiorstwami, silne powiązania /lokalne oraz wysoki stopień niezależności od rządu centralnego. Cechy charakterystyczne klastra o modelu włoskim to: związki pomiędzy podmiotami inicjowane przez właścicieli, brak wyodrębnionej struktury zarządzającej, brak powiązań kapitałowych. model duński klastra - stanowi przykład zastosowania odgórnego podejścia przy tworzeniu tego rodzaju powiązań sieciowych. W duńskim modelu klastra głównym podmiotem jest tzw. broker sieciowy, który inicjuje i ułatwia kontakty między partnerami, pomaga identyfikować możliwe rozwiązania oraz doradza w jaki sposób wdrażać nowe idee zgodnie z założeniami odpowiedniego programu rządowego, precyzującego strategię dla klastrów. Po wypełnieniu tych zadań funkcje koordynatora przejmuje nowopowstałe stowarzyszenie lub inna organizacja koordynująca współpracę uczestników klastra. Tabela 12. Typologia klastrów Model włoski Brak sformalizowanej struktury Brak powiązań kapitałowych Brak wyodrębnionego zarządu Bliskie związki rodzinne Model duński Broker sieciowy inicjator klastra Opracowana strategia rozwoju klastra Wsparcie programu rządowego Zapewnienie szkoleń, dostępu do diagnoz, analiz Tożsamość lokalna Źródło: Opracowanie własne. 86

87 Klastry stanowią zatem o sile każdej gospodarki regionalnej, a nawet narodowej. W rozwoju inicjatyw klastrowych w Polsce wyróżnić można następujące szanse i bariery. Tabela 13. Szanse i bariery rozwoju klastrów szanse rozwój polityki klastrowej na poziomie Europy, kraju i regionów wzrost promocji i kampanii informacyjnej na rzecz innowacji i współpracy w Europie i Polsce rozwój grup eksperckich zajmujących się rozwojem klastrów wzrost zainteresowania przedsiębiorstw i jednostek naukowych (uniwersytetów, jednostek badawczo-rozwojowych) tworzeniem inicjatyw klastrowych wzrost ilości inicjatyw klastrowych, rozpoznawalny potencjał klastrowy (szereg prowadzonych badań pozwala wskazać miejsca szczególnych skupień, które mogą tworzyć innowacyjne klastry) uruchomienie szeregu instrumentów wsparcia finansowego i organizacyjnego (7 PR,POKL, POIG, RPO, RIS) powstanie wielu organizacji wspierających inicjatywy i klastry (od instytucji unijnych po lokalne organizacje) wzrastające zaufanie do procesów współpracy większa świadomość i przekonanie świata nauki i biznesu do korzyści płynących ze współpracy bariery niskie nakłady na B+R rozproszona i niejednorodna wiedza i informacja dotycząca możliwości wsparcia przedmiotowego i instytucjonalnego większość działań wsparcia oparta na szkoleniach i warsztatach i finansowaniu projektów niski wskaźnik innowacyjności (za rok 2008 wartość Sumarycznego Wskaźnika Innowacyjności (Sumary Innovation Index SII) dla Polski wynosi 0,3 ogólnie dlaue 0,45) słaba kultura współpracy wśród polskich przedsiębiorstw - słaba skłonność przedsiębiorstw do współpracy z innymi instytucjami i organizacjami, ciągle niewielka wiedza o klastrach w środowisku biznesu i nauki brak kompetencji związanych z zarządzaniem sieciami i klastrami: animatorów sieci, animatorów innowacji, umiejętności kreowania innowacyjnych pomysłów i koordynacji prac. słaby zakres rozwiązań formalnoprawnych dla rozwoju inicjatyw klastrowych skomplikowany system przygotowania aplikacji pod wsparcie współpracy 87

88 rozwój platformy wymiany informacji, sprzyjającej poznawaniu się wyłanianie się kreatorów innowacji grup inicjujących wspólne działania brak modeli zarządzania sieciami współpracy, klastrami niska jakość już istniejących regulacji prawnych i ich zmienność, rozproszone źródła wsparcia finansowego działań klastrowych. brak koordynacji działań między instytucjami wsparcia biznesu, które powinny być swoistymi katalizatorami dla inicjatyw klastrowych zachowania oportunistyczne zorientowane na pozyskanie jedynie dodatkowych środków finansowych niski poziom innowacyjności przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie na podstawie: L. Knop, Szanse i bariery rozwoju klastrów technologicznych w Polsce, DlaFirmy.info.pl. 88

89

90 N 1.5. Parki technologiczne jako centrum kompetencyjne regionu iezwykle istotnym narzędziem kreacji wartości regionu jest tworzenie parków technologicznych. Parki technologiczne to zespół wyodrębnionych nieruchomości, wraz z infrastrukturą techniczną, utworzony w celu dokonywania przepływu wiedzy i technologii pomiędzy jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami. Przedsiębiorcom, wykorzystującym nowoczesne technologie, są tam oferowane usługi w zakresie: doradztwa w tworzeniu i rozwoju przedsiębiorstw, transferu technologii, przekształcania wyników badań naukowych i prac rozwojowych w innowacje technologiczne, a także tworzenia korzystnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej 86. W świetle polskiego ustawodawstwa niezwykle istotne jest rozróżnienie pojęć parku technologicznego i parku przemysłowego, bowiem w przypadku parku technologicznego akcent jest położony na implementację wiedzy naukowej w praktyce gospodarczej oraz rozwój przedsiębiorstw wykorzystujących nowoczesne technologie, natomiast celem parku przemysłowego jest wspieranie procesów restrukturyzacyjnych, rozwoju przedsiębiorczości i lokalnych rynków pracy. W efekcie należy przyjąć, że park technologiczny, jako minimum powinien spełniać następujące kryteria 87 : bazować na prawnie uregulowanej i wyodrębnionej, samodzielnie zarządzanej nieruchomości, obejmującej konkretny teren i/lub budynki wraz z infrastrukturą techniczną; posiadać koncepcję zagospodarowania terenu należącego do parku oraz plan rozwoju w obszarze aktywności naukowo-badawczej i produkcyjnej związanej z kreacją nowej wiedzy i technologii; 86 Ustawa z dnia 20 marca 2002r. o finansowym wspieraniu inwestycji, Dz. U. z 2002 r., Nr 41, poz. 363, nr 141, art. 2, p. 15, poz oraz Dz. U. z 2003 r., Nr 159, poz Jabłoński A., Jabłoński M., Marona T., Szwej A., Musztyfaga-Dawidowska M., Lech A., Metodologia benchmarkingu parków technologicznych w Polsce, opracowana dla Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s.8. 90

91 posiadać formalne powiązania z instytucjami naukowo-badawczymi i edukacyjnymi, lokalną i regionalną administracją publiczną, działającymi w regionie instytucjami wspierania przedsiębiorczości i transferu technologii oraz finansowania ryzyka (ang. venture capital); stwarzać możliwość do korzystania przez przedsiębiorców z nieruchomości oraz infrastruktury technicznej na zasadach umownych; oferować usługi w zakresie doradztwa transferu technologii oraz tworzenia rozwoju przedsiębiorstw zlokalizowanych w obrębie nieruchomości. Parki technologiczne są zjawiskiem przestrzenno-funkcjonalnym, wobec czego mogą pełnić różne funkcje w lokalnej gospodarce, w zależności od przestrzennego zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego. Ich powstanie nie zawsze stanowiło wyraz planowo ukierunkowanych działań, jednak zazwyczaj obszary tego rodzaju łączyło wspólne odniesienie, jakim jest powiązanie biznesu z nauką. Ewolucja parków technologicznych stopniowo zmieniała ich charakterystykę przestrzenną, wprowadzając reorientację celów i skłaniając różne grupy podmiotów do angażowania się we wspieranie ich działalności. Nie bez znaczenia pozostawał przy tym lokalizacyjny wymiar parków technologicznych, które powstając poza miastem lub wtapiając się w tkankę miejską niejednokrotnie traktowane były jako swoisty bufor bezpieczeństwa ekonomicznego dla miasta. Procesy globalizacyjne wymusiły zmianę roli i funkcjonowania parków technologicznych w przestrzenie generujące innowację, kreujących postęp naukowy i technologiczny. Współcześnie podstawę teoretyczną parków technologicznych stanowi sieciowość. Organizacja sieciowa jest to zbiór środków (infrastruktura) i zasad (infostruktura) umożliwiających podmiotom, które mają do nich dostęp, podejmowanie realizacji wspólnych projektów, o ile środki te są odpowiednie do ich potrzeb i nadają się do wspólnego wykorzystania (infokultura) przez sieć 88. Oznacza to, że dynamiczna całość, którą nazywa się systemem, składa się zarówno z sieci powiązanych między częściami, jak i z sieci występujących pomiędzy częściami a całością. Co istotne, powołanie do życia sieci nie oznacza, iż system w sposób optymalny osiągnie postawione cele, bowiem w sieci często pojawiają się zakłócenia, które dają zaskakujące i niepożądane efekty Brilman J., Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE, Warszawa 2002, s Piekarczyk A., Zimniewicz K., Myślenie sieciowe w teorii i praktyce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s

92 W kreacji wartości regionu (zwłaszcza wartości inwestycyjnej) parki technologiczne odgrywają kluczową rolę, bowiem wspomagają powstanie i rozwój innowacyjnych przedsiębiorstw, nastawionych na rozwój produktów i metod wytwarzania w branżach zaawansowanych technologicznie, a także optymalizują warunki transferu technologii i komercjalizacji rezultatów badań z instytucji naukowych do praktyki gospodarczej. Oznacza to, że parki stwarzając płaszczyznę i miejsce transferu technologii i sprzyjając dyfuzji wiedzy stanowią znaczne wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw, które są najczęstszymi lokatorami parków technologicznych. Lokator parku 90 to firma zlokalizowana na terenie parku technologicznego, korzystająca z infrastruktury, usług w zakresie doradztwa w tworzeniu i rozwoju przedsiębiorstw lub transferu technologii oferowanego przez park technologiczny. Nadrzędnym celem parków technologicznych jest zatem ułatwianie i przyspieszanie wymiany wiedzy oraz technologii pomiędzy instytucjami naukowymi i badawczymi (tj. szkołami wyższymi, jednostkami badawczo-rozwojowymi) a biznesem (tj. przedsiębiorstwami) poprzez udostępnianie terytorium o wysokim standardzie, obiektów gwarantujących funkcjonowanie w wysokotechnologicznym otoczeniu i wysokiej jakości usług. Przestrzenna koncentracja wiedzy i kapitału ludzkiego stymuluje zmianę technologiczną, która jest podstawowym źródłem wzrostu gospodarczego. Dodatkowo, lokalizacja parków technologicznych w wielkich miastach, w pobliżu znaczącego ośrodka naukowego lub badawczego, gwarantuje pozyskanie inwestorów i tzw. siły wykonawczej. Jest to o tyle istotne, iż modele wzrostu wskazują, że podstawowym czynnikiem wytwórczym umożliwiającym innowację jest kapitał ludzki. Powstanie parku technologicznego wiąże się również ze wzrostem kapitału społecznego (wartości społecznej regionu), co prowadzi do większego zaufania między jednostkami i przyczynia się do szybszego przepływu informacji a także ma pozytywny wpływ na kreację wartości regionu. Niezwykle istotnym aspektem działalności parków technologicznych jest realizacja przez nie funkcji inkubatorów technologicznych. Inkubator technologiczny to wyodrębniona organizacyjnie, budżetowo i lokalowo jednostka, która zapewnia początkującym przedsiębiorcom z sektora MŚP pomoc w uruchomieniu i prowadzeniu firmy oferującej produkt lub usługę powstałą w wyniku wdrożenia nowej technologii. Inkubator technologiczny oferuje, przede wszystkim: atrakcyjne cenowo warunki lokalowe, przystosowane do rozwoju dzia- 90 Jabłoński A., Jabłoński M., Marona T., Szwej A., Musztyfaga-Dawidowska M., Lech A., Metodologia benchmarkingu parków technologicznych w Polsce, opracowana dla Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s.8. 92

93 łalności gospodarczej opartej na wykorzystaniu technologii, obsługę administracyjno-biurową firm w inkubatorze, doradztwo biznesowe (kształtowanie profilu firmy, dostęp do pomocy prawnej, patentowej, pomoc w pozyskaniu zewnętrznego finansowania, dostęp do ekspertów technologicznych), promocję firm działających w inkubatorze, dostęp do laboratoriów i bibliotek lokalnej instytucji naukowej o profilu technicznym, sprzyjające środowisko innych, nie konkurujących ze sobą przedsiębiorców z inkubatora, stojących w obliczu podobnych problemów 91. Inkubatory technologiczne wspierają powstawanie i rozwój przedsiębiorstw wysokiej technologii, natomiast nie koncentrują się na stymulowaniu dyfuzji wiedzy i innowacyjności firm. Oznacza to, że zakres działania inkubatorów technologicznych jest z założenia węższy niż parków technologicznych. Co istotne, parki technologiczne wpływają zarówno na podniesienie konkurencyjności przedsiębiorstw, jak i całych regionów i gospodarki narodowej, bowiem zmiana technologiczna dokonuje się głównie w wyniku dyfuzji wiedzy i innowacji, które są wpisane w działalność parków technologicznych. Zmiana technologiczna umożliwia przesunięcie światowej bariery technologicznej krajom frontu technologicznego, a przy tym pozwala na stopniowe nadganianie zapóźnienia (ang. catching-up) przez kraje o względnie niskim poziomie produktywności. Oczywiście skuteczność działania parków technologicznych zależy, w dużej mierze, od spójności polityki regionalnej i narodowej z innymi działaniami o charakterze proinnowacyjnym oraz otoczeniem instytucjonalnym, w którym funkcjonują przedsiębiorstwa 92. W parkach technologicznych przecinają się bowiem trzy rodzaje polityk państwa: polityka technologiczna, polityka przemysłowa i polityka regionalna, a ich wspólnym celem jest promocja przedsiębiorczości i innowacyjności niewielkich firm, działających w obszarze wysokiej technologii. Ponadto, działalności badawczo-rozwojowej parków technologicznych towarzyszą trzy specyficzne cechy rynku, które stwarzają pole do interwencji publicznej, mianowicie: wielkość i trwałość rent monopolistycznych jako, że innowacje są wynikiem nakładów ponoszonych przez przedsiębiorstwa na rzecz działalności badawczo-rozwojowej w celu uzyskania zysków z tytułu rent monopolistycznych, to rząd może interweniować w tym obszarze w sposób bezpośredni (np. poprzez wkład w finansowanie) lub pośredni (np. poprzez ulgi podatkowe i ochronę własności intelektualnej), by utrzymać poziom społecznego optimum w zakresie inwestycji ponoszonych na badania 91 Uzupełnienie Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata słownik terminologiczny. 92 Pelle D., Bober M., Lis M., Parki technologiczne jako instrument polityki wspierania innowacji i dyfuzji wiedzy, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2008, s.3. 93

94 i rozwój. Kluczową rolę odgrywa tutaj także polityka rządu o charakterze regulacyjnym i instytucjonalnym; dynamiczne efekty zewnętrzne akumulacja technologii prowadzi do podniesienia produktywności przedsiębiorstw, co może implikować wyższe tempo innowacji w przyszłości; przestrzenne efekty zewnętrzne koncentracja działalności gospodarczej i naukowej prowadzi do przyspieszenia występowania innowacji; niepełna informacja oraz niekompletność rynków (w szczególności rynku kapitałowego i ubezpieczeń). Oczywiście, tworzenie parków technologicznych obarczone jest ryzykiem niepowodzenia. Sukces bądź porażka parku technologicznego zależy od wyboru jego położenia w każdym z trzech wymiarów: poziomu rozwoju regionu, poziomu rozwoju sektora oraz typu przedsiębiorstw i instytucji współpracujących w ramach parku. Konkludując, parki technologiczne odznaczają się dużą heterogenicznością w zależności od rodzaju i siły powiązań z otoczeniem, a także poziomu rozwoju i specyfiki regionu, w którym są usytuowane. Próby empirycznej oceny oddziaływania parków technologicznych w ujęciu regionalnym wskazują, iż kluczowe znaczenie dla ich sukcesu lub porażki ma otoczenie instytucjonalne, w jakim one funkcjonują. 94

95

96 R 2. Wartość i zarządzanie wartością regionów 2.1. Czynniki kształtujące rynek pracy w regionie ynek pracy w każdym regionie i kraju kształtuje szereg czynników demograficznych, ekonomicznych, socjologicznych, kulturowych czy psychologicznych, które mogą mieć wymiar mikroekonomiczny (czyli związany z indywidualnymi okolicznościami danego przedsiębiorstwa czy pojedynczej osoby) lub makroekonomiczny (czyli wynikający z powiązania rynku pracy z innymi sferami funkcjonowania systemu gospodarczego). Podstawowymi mechanizmami, które regulują rynek pracy są popyt na pracę i podaż pracy 93. Wielkość popytu na pracę, ukazująca zapotrzebowanie na pracowników zgłaszane przez przedsiębiorstwa, jest ściśle uzależniona od kosztów zatrudnienia pracowników, tj. wysokości płac i klina podatkowego, a także bieżącego i oczekiwanego stanu koniunktury gospodarczej. Z kolei wielkość podaży pracy, ukazująca ilość osób pragnących sprzedać na rynku pracy swoją pracę, zależy od ilości osób, które znajdują się w wieku produkcyjnym oraz od posiadania przez uczestników rynku pracy dodatkowych niezwiązanych z pracą dochodów. Jeśli podaż pracy przewyższy popyt pojawia się bezrobocie. Podstawowym czynnikiem kształtującym rynek pracy w regionie są migracje ludności. Zagraniczna migracja ludności Polski w okresie transformacji czy po przystąpieniu do Unii Europejskiej miała liczne konsekwencje demograficzne, społeczne, kulturowe i ekonomiczne dla społeczeństwa polskiego, które można było zaobserwować zarówno na poziomie regionu, jak i kraju. Jednakże w ujęciu lokalnym i regionalnym znacznie większe znaczenie dla rynku pracy mają migracje dokonujące się wewnątrz państwa, bowiem ich skala jest znacznie wyższa niż wysokość migracji zagranicznych. W ujęciu lokalnym i regionalnym migracja przyczynia się zazwyczaj do przekształcania lokalnych rynków pracy oraz struktur demograficznych, a także do generowania lub niwelowania nierówności ekonomicznych w związku z dochodami z migracji. Cechą charakterystyczną zjawiska migracji jest jej selektywność częściej migrują ludzie młodzi, wykształceni i przedsiębiorczy, którzy kreują 93 Góra M., Sztanderska U., Wprowadzenie do analizy rynku pracy przewodnik, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2006, s

97 innowacyjne rozwiązania. Terytorialne przemieszczanie się ludności odbywa się zawsze w pewnym kontinuum społeczno-przestrzennym, którego każdy punkt cechuje się zestawem dóbr życiowych, np. możliwości zatrudnienia, możliwości uzyskania mieszkania, poziomu wykształcenia, możliwości spędzania czasu wolnego, jakości komunikowania się, poziomu stabilności politycznej oraz bezpieczeństwa osobistego. Łączność tych punktów stwarza przestrzeń możliwości albo przestrzeń motywacji, w ramach której zasada człowiek szuka, gdzie lepiej współdziała z nieubłagalnością prawa. Duży wpływ na regionalny rynek pracy ma także poziom wykształcenia mieszkańców regionu, bowiem warunkuje on szanse na podjęcie przez nich pracy, atrakcyjność pracy, a zwłaszcza wysokość wynagrodzenia, stabilność zatrudnienia i możliwości podejmowania dodatkowej pracy. Obok poziomu wykształcenia wysokie znaczenie ma także typ wyuczonego zawodu. Kierunki kształcenia dostępne na każdym etapie edukacji powinny być podporządkowane prognozom popytu na pracę, a zatem powinny uwzględniać te zawody, na które pracodawcy będą zgłaszać zwiększone zapotrzebowanie, np. zawody z obszarów informatyki, biotechnologii czy ochrony środowiska 94. Jednocześnie należy ograniczać kształcenie w tzw. zawodach schyłkowych, do których należy górnictwo i rolnictwo gospodarstw drobnotowarowych 95. Przekwalifikowanie przedstawicieli tych grup zawodowych stanowi ogromny problem z punktu widzenia rynku pracy. Jakość kapitału ludzkiego zamieszkującego dany region to czynnik decydujący o konkurencyjności regionu. Na rynku pracy konieczna jest bowiem różnorodność wykształcenia i zawodów, by mógł zaistnieć efekt synergii pomiędzy różnymi sektorami i branżami. Funkcjonowanie rynku pracy zależy także od istniejących w danym regionie instytucji i przepisów regulujących świadczenie pracy. Rząd może wpływać na funkcjonowanie rynku pracy poprzez regulowanie prawa pracy czy oddziałując na stronę podaży i popytu na pracę. Przykładowo, rząd może podnieść podatek dochodowy, skutecznie ograniczając dochody pracowników i prowadząc do ograniczenia przez nich konsumpcji, co z kolei wpływa na zmniejszenie kosztu alternatywnego czasu wolnego i w efekcie ograniczenia podaży pracy przez gospodarstwa domowe ograniczają podaż pracy. Rząd może także podwyższyć podatki nałożone na firmy, doprowadzając do wzrostu kosztu krańcowego pracy o wysokość podatku 96. To, na ile sprawnie działa rynek 94 Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia. Studia i materiały, RCSS, Warszawa 2001, s Nowe zawody oraz elastyczne formy zatrudnienia. Studia i materiały, RCSS, Warszawa 2001, s Adamus K., Pająk B., Deska A., Czynniki kształtujące rynek pracy oraz jego analiza w województwie świętokrzyskim, Studia i Materiały, Miscellanea Oeconomicae, Przedsiębiorczość a rozwój regionalny, nr 1/2010, s

98 pracy, zależy od jego elastyczności w krajach, w których regulacje sprzyjają tworzeniu nowych miejsc pracy, np. poprzez niski klin podatkowy, znacznie łatwiej jest znaleźć pracę niż w krajach, gdzie wysokość pozapłacowych kosztów pracy jest wysoka. Nie bez znaczenia dla rynku pracy w regionie pozostaje także efektywność pośrednictwa pracy. 98

99

100 W 2.2. Mechanizmy kreowania rynku pracy w regionie obliczu zmian zachodzących na regionalnym i narodowym rynku pracy koniecznym staje się tworzenie nowoczesnych rozwiązań kreujących rynek pracy. Region może kreować rynek pracy zarówno poprzez inwestycje własne, pozwalające na zatrudnianie mieszkańców regionu, jak i poprzez szkolenia w zawodach deficytowych. Najistotniejsze jest przy tym skupienie się przez region na głównym motorze napędowym trwałego rozwoju jednostek przestrzennych, jakim jest zjawisko konkurencji. Konkurencyjność regionu wynika z kolei bezpośrednio z sytuacji przedsiębiorczości regionalnej, która określa profil i charakter obszaru oraz jego potencjał do aktywnego uczestniczenia w kreowaniu nowoczesnej gospodarki. Wspieranie aktywności gospodarczej mieszkańców regionu i tworzenie warunków do rozwoju przedsiębiorczości, są zatem podstawowym celem strategicznym rozwoju na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym. Wzrost przedsiębiorczości i maksymalizację aktywności ekonomicznej mieszkańców regionu można uzyskać poprzez poprawę ich poziomu wykształcenia i stanu zdrowia, a także wzrostu realnego dochodu każdego mieszkańca. Stąd już tylko o krok do uznania, iż do realizacji społecznie pożądanych celów i kreowania rynku pracy w regionie najpełniej przyczynia się program zrównoważonego rozwoju. Regionalne koncepcje trwałego i zrównoważonego rozwoju powstały, w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, w kontekście dyskusji naukowych i debat politycznych zajmujących się rozwiązywaniem narastających problemów ekonomicznych i społecznych. Zrównoważenie rozwoju to całokształt działań i procesów służących jak najlepszemu spełnieniu zasad ekorozwoju, czyli synergicznego osiągnięcia ładów: ekologicznego, społecznego, ekonomicznego i przestrzennego, jako efekt zrównoważonego rozwoju w tych czterech sferach 97. Celem zrównoważonego rozwoju jest jak najlepsze zaspokojenie potrzeb ekonomicznych i społecznych danej społeczności lokalnej przy warunku ograniczającym, 97 Kistowski M., Regionalny model zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska polski a strategie rozwoju województw, Bogucki Wydawnictwo naukowe, Gdańsk 2003, s

101 jakim jest racjonalne użycie i zachowanie zasobów, w tym także nieodnawialnych (m.in. środowisko naturalne, kapitał ludzki i przestrzeń) 98. Istotę zrównoważonego rozwoju regionalnego tworzą regionalnie określone cykle krążenia materii i tworzenia wartości, które umożliwiają ekologiczne, społeczne, ekonomiczne i przestrzenne oddziaływania. Procesytworzenia wartości powinny być kształtowane w sposób zrównoważony wzdłuż regionalnych ścieżek produkcji, wykorzystywania i utylizacji dóbr. Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju promuje holistyczne podejście do rozwoju, integrując ze sobą gospodarkę, społeczeństwo i środowisko. Co istotne, koncepcja ta nie jest tożsama jedynie z ochroną środowiska. Zrównoważony rozwój ma pełnić rolę stymulatora gospodarki, a wymiar ekologiczny w nim zawarty daje jedynie gwarancję, że każdy program rozwoju gospodarczego i polityka sektorowa, a także każda inna działalność człowieka zostaną poddane ocenie oddziaływania na środowisko. Poprzez zakładaną synergię aspektów ekonomicznych, środowiskowych i społecznych koncepcja zrównoważonego rozwoju zapewnia bezpieczeństwo i korzyść dla człowieka, środowiska oraz gospodarki. Proces zrównoważonego rozwoju jest stopniowo wdrażany w Polsce, jednakże powinien on objąć również aspekty lokalne i regionalne. Wdrażanie tej koncepcji w polskich regionach i gminach nie jest zadaniem łatwym, co wynika z ubogiej znajomości tego zagadnienia i konieczności zmiany modelu funkcjonowania wielu instytucji. Regionalny i lokalny program zrównoważonego rozwoju warunkują m.in. polityka ekologiczna określająca zasady wprowadzenia ładu ekologicznego w regionie, regionalna strategia zrównoważonego rozwoju określająca zasady, cele i zadania ładu gospodarczego i społecznego w regionie, z zachowaniem równowagi przyrodniczej przy poszanowaniu istniejących zasobów oraz studium (koncepcja lub plan) zagospodarowania przestrzennego integrujące priorytety ekologiczne, społeczne i gospodarce z ładem przestrzennym. 98 Zaucha J., Synteza aktualnego stanu wiedzy dotyczącego rozwoju sustensywnego i spójności terytorialnej w planowaniu przestrzennym, [w:] Planowanie przestrzenne w rozwoju zrównoważonym. Inspiracje i dobre praktyki Ecoregionu, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2007, s

102

103 P 3. Małe i średnie przedsiębiorstwa a wzrost wartości regionu 3.1. Pojęcie małych i średnich przedsiębiorstw w zarządzaniu rzedsiębiorstwa z sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) są motorem gospodarki regionalnej, narodowej i europejskiej. Mają one kluczowe znaczenie dla zwiększenia konkurencyjności i zatrudnienia, bowiem są one głównym źródłem zatrudnienia, a przy tym budzą ducha przedsiębiorczości i innowacji. Na jednolitym rynku europejskim, pozbawionym granic wewnętrznych, działania na korzyść MŚP są podejmowane na podstawie wspólnej definicji, by poprawić spójność i skuteczność tych działań, a także ograniczyć zakłócenia konkurencji. Pierwsza wspólna definicja MŚP, stosowana szeroko w całej Unii Europejskiej, została wprowadzona przez Komisję Europejską w 1996 roku 99. W dniu 6 maja 2003r. Komisja przyjęła nowe zalecenie 100 w celu uwzględnienia tendencji w rozwoju gospodarczym po 1996 roku. Zalecenie to weszło w życie i ma zastosowanie do wszystkich polityk, programów i działań, jakie Komisja realizuje wobec MŚP. Dla państw członkowskich stosowanie definicji jest dobrowolne, tym niemniej Komisja, Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) oraz Europejski Fundusz Inwestycyjny (EFI) zachęcają państwa członkowskie do stosowania jej w możliwie najszerszy sposób. Podstawowym warunkiem zakwalifikowania się do kategorii MŚP jest posiadanie statusu przedsiębiorstwa, przy czym przedsiębiorstwo to podmiot prowadzący działalność gospodarczą bez względu na jego formę prawną. Kolejnym czynnikiem decydującym o zakwalifikowaniu się do sektora MŚP jest liczba osób zatrudnionych w przedsiębiorstwie. Zachowanie progu zatrudnienia jest obowiązkowe. Spośród dwóch kolejnych kryteriów rozstrzygających o przynależności przedsiębiorstwa do sektora MŚP to jest rocznego obrotu i całkowitego bilansu rocznego przedsiębiorstwo może wybrać jedno z nich. Oznacza to, że nie musi ono spełniać obu warunków finansowych i może przekroczyć jeden z pułapów, 99 Zalecenie Komisji 96/280/WE z dnia 3 kwietnia 1996 r. dotyczące definicji małych i średnich przedsiębiorstw (tekst mający znaczenie dla EOG), Dz.U. L 107 z , str Zalecenie Komisji 2003/361/WE z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw (tekst mający znaczenie dla EOG), Dz.U. L 124 z , str

104 nie tracąc swojego statusu. Takie podejście wynika z faktu, iż przedsiębiorstwa działające w sektorach handlu i dystrybucji mają wyższe wskaźniki obrotu niż przedsiębiorstwa produkcyjne. W efekcie, na kategorię mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw składają się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników i których roczny obrót nie przekracza 50 milionów euro, oraz/lub całkowity bilans roczny nie przekracza 43 milionów euro 101. Zgodnie z przyjętymi zaleceniami do kategorii mikroprzedsiębiorstw zaliczają się firmy, które: zatrudniają mniej niż 10 osób, mają roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie większe niż 2 mln euro lub suma ich aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekracza 2 mln euro. Do kategorii małych przedsiębiorstw zalicza się takie, które spełniają jednocześnie trzy kryteria: zatrudniają mniej niż 50 pracowników; ich roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczają 10 mln euro (dotychczas 7 mln) lub których suma aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczyła 10 mln euro (dotychczas 5 mln); spełniają kryterium niezależności. Do kategorii średnich przedsiębiorstw zalicza się te, które spełniają jednocześnie następujące kryteria: zatrudniają mniej niż 250 pracowników; 101 Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, Komisja Europejska, Wspólnoty Europejskie

105 ich roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekroczyły 50 mln euro (dotychczas 40 mln) lub których suma aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczyła 43 mln euro (dotychczas 27 mln); spełniają kryterium niezależności. Definicja małego i średniego przedsiębiorstwa zalecana przez Unię Europejską ma charakter żelaznej zasady, jednakże Komisja dopuszcza uzasadnione odstępstwa związane z przekroczeniem ustalonych granic niezależności 102 : gdy posiadaczem przedsiębiorstwa jest: publiczna spółka inwestycyjna, spółka kapitału podwyższonego ryzyka (venture capital company) bądź inwestor instytucjonalny (institutional investor), pod warunkiem że nie wykonują oni władzy ani indywidualnie, ani wspólnie; gdy własność kapitału przedsiębiorstwa jest w takim stopniu rozproszona, że może ono zasadnie deklarować, iż żadne pojedyncze przedsiębiorstwo ani gmpa przedsiębiorstw niebędących małymi bądź średnimi przedsiębiorstwami nie posiadają 25% lub więcej jego kapitału. 102 Mijał A., Mikroprzedsiębiorstwo jako szczególna kategoria małej firmy. Analiza i ocena działalności mikroprzedsiębiorstw w latach , [w:] Wspieranie działalności małych i średnich przedsiębiorstw. Specyficzne aspekty zarządzania małymi i średnimi przedsiębiorstwami, t.ii, (pod red) Piałucha M., Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław 2004, s

106

107 W 3.2. Miejsce i rola małych i średnich przedsiębiorstw w kształtowaniu wartości regionów teorii ekonomii zagadnienie znaczącej roli małych i średnich przedsiębiorstw w generowaniu wzrostu gospodarczego jest oczywiste i niepodważalne. Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią zdecydowaną większość podmiotów działających na rynku, wobec czego stan i dynamika rozwoju sektora MŚP są dla regionalnej gospodarki kluczowe i powinny stanowić przedmiot największego znaczenia. Należy przy tym pamiętać o istotnym dla rozważań nad rolą sektora MŚP dla wzrostu gospodarczego szczególe, jakim jest odmienna specyfika działania przedsiębiorstw wchodzących w skład sektora MŚP i zatrudniających kilkanaście, kilkadziesiąt lub kilkaset pracowników. Częste przypisywanie w literaturze naukowej małym i średnim przedsiębiorstwom wszelkich możliwych korzyści dla wzrostu i rozwoju gospodarczego płynących z sektora prywatnego jest dużym uproszczeniem. Bezpośrednim efektem założenia przedsiębiorstwa z punktu widzenia władz lokalnych są korzyści budżetowe wynikające z utworzenia nowego miejsca pracy, np. wzrost dochodów z tytułu podatku dochodowego, wzrost dochodów z tytułu podatku od nieruchomości, mniejsze wydatki na pomoc społeczną. Nowe miejsca pracy generują wolne środki, które mogą być wykorzystane na publiczne wsparcie wzrostu i rozwoju gospodarczego, a także oznacza stymulację popytu w regionie dzięki wypracowanemu przez nowy podmiot zyskowi. Kolejną korzyścią, która pojawia się w efekcie założenia nowego przedsiębiorstwa z sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest powstawanie ducha przedsiębiorczości na obszarze o wysokiej koncentracji przedsiębiorstw 103. Zwykle, małe przedsiębiorstwa działają w strukturze znacznie bardziej konkurencyjnej, niż firmy duże, bowiem nie są w stanie skutecznie ograniczać dostępu do rynku, a przy tym są zmuszone do intensywnej konkurencji z innymi podmiotami, czego skutkiem jest niezwykle efektywne wykorzystanie czynników produkcji. Specyfika małych firm, czyli ich uproszczona struktura i zdecydowanie mniej skomplikowany proces podejmowania decyzji w porównaniu z dużymi przedsiębiorstwami, 103 Edwards M., Regional and Urban Economics and Economic Development. Theory and methods, Auerbach, Boca Raton, New York 2007, s

108 a także przejawiany przez nie ogromny poziom motywacji wpływa na ich wysoką elastyczność i zdolność do ciągłej adaptacji do zmiennych warunków rynkowych. Innymi korzyściami dla wzrostu wartości regionu i wzrostu gospodarczego, wynikającego z tworzenia nowych przedsiębiorstw z sektora MŚP, jest ich wysoka innowacyjność 104. Często jej charakter nie jest formalny i poparty działalnością badawczo-rozwojową, lecz wynika z obserwacji zmieniającego się rynku i wspomnianego wcześniej wzrostu postaw przedsiębiorczych. Ponadto, postawy te skłaniają firmę do inwestowania, czego skutkiem jest powiększanie zasobu kapitału w regionie, niezbędnego w procesie tworzenia wartości dodanej. Znamienną rolę w kształtowaniu wartości regionów przez przedsiębiorstwa z sektora MŚP odgrywa przy tym kapitał ludzki. W dynamicznej, złożonej organizacji pracownicy działają zespołowo, rozwijając swoją przedsiębiorczość i tworząc innowacyjne koncepcje, podczas gdy w wielkich organizacjach problem stanowi integracja pracowników OECD, SMEs and entrepreneurship, Poland 2010, s Antczak Z., Kapitał intelektualny przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Antykwariat, Warszawa- Kluczbork 2004 s

109

110 W 3.3. Uwarunkowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw a wartość regionów spieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, w celu kreowania wartości regionów, powinno opierać się na wspieraniu rozwoju ich przedsiębiorczości. Proces wspierania rozwoju przedsiębiorczości powinien z kolei uwzględniać czynniki zewnętrzne (takie jak: globalizacja gospodarki, konkurencja w dziedzinie inwestycji, powiązania gospodarek, restrukturyzacja gospodarki) i czynniki wewnętrzne (takie jak: instrumenty finansowe kształtujące dochody przedsiębiorców, instrumenty finansowe kształtujące wydatki przedsiębiorców, zewnętrzne instrumenty finansowe). Wspieranie przedsiębiorczości, z uwzględnieniem czynników wewnętrznych, polega na stosowaniu różnego rodzaju ulg i zwolnień podatkowych oraz obniżaniu stawek podatkowych przez władze samorządowe. Stawki te można bowiem ustalać na poziome niższym od stawek maksymalnych określonych przez Ministra Finansów. Co istotne, kształtowanie się wpływów z podatków lokalnych w pewnym tylko zakresie zależy od wysokości stawek podatkowych. Obniżanie stawek podatków lokalnych nie jest równoznaczne z uzyskaniem niższych wpływów z tych podatków 106. Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw uzależniony jest od wielu czynników, których oddziaływanie może mieć charakter konstruktywny (stymulatory rozwoju) bądź destruktywny (bariery rozwoju) 107. Stymulatory rozwoju mogą pochodzić z wnętrza organizacji, będąc jej mocnymi stronami, lub z otoczenia, stwarzając szanse rozwoju małego przedsiębiorstwa 108. Wśród stymulatorów wewnętrznych rozwoju firm z sektora MŚP można wymienić wielkość majątku, 106 Bieliński J., Strategia Lizbońska, a konkurencyjność gospodarki, Wydawnictwo CeDeWu.pl, Warszawa 2005, s Nogalski B., Karpacz J., Wójcik-Karpacz A., Funkcjonowanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Od czego to zależy?, Oficyna Wydawnicza AJG, Bydgoszcz 2004, s Nogalski B., Rutka R., Wójcik-Karpacz A.: Czynniki dynamizujące rozwój małych przedsiębiorstw, [w:] Nogalski B., Rybicki J. (red.), Kształtowanie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw na rynkach Unii Europejskiej, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, s

111 jakim dysponuje przedsiębiorstwo, w sposób znaczący determinująca możliwości rynkowego działania przedsiębiorstwa 109. Kolejnym czynnikiem mikroekonomicznym jest zdolność przedsiębiorstwa do wdrażania postępu naukowo-technicznego, pozwalająca na tworzenie przewagi konkurencyjnej w warunkach systemu wolnorynkowego. Istotne znaczenie ma również sprawność zarządzania zasobami przedsiębiorstwa, na którą mają wpływ kwalifikacje, wiedza i przedsiębiorczość kadry kierowniczej, a także umiejętności i doświadczenie przedsiębiorców. Nie bez znaczenia dla kondycji i możliwości rozwojowych sektora MŚP ma jakość oferowanych przez przedsiębiorstwa produktów oraz umiejętności rozpoznania i zaspokojenia potrzeb nabywców 110. Wśród stymulatorów zewnętrznych rozwoju sektora MŚP wyróżnić należy uwarunkowania makroekonomiczne wspólne dla całego systemu gospodarczego kraju, a także mikroekonomiczne charakterystyczne dla sektora bądź branży gospodarki. Każde przedsiębiorstwo małego biznesu funkcjonuje w układzie tzw. dalszego i bliższego otoczenia 111, składającego się z różnorodnych regulatorów. Najistotniejsze regulatory mieszczące się w ramach otoczenia dalszego, posiadające wymiar makroekonomiczny, to regulacje systemu finansowo-podatkowego, od których w dużej mierze zależy możliwość akumulowania kapitału przez firmy z sektora MŚP. Istotną rolę odgrywa także wsparcie finansowe i pozafinansowe państwa dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw, a także dostępność usług bankowych i ubezpieczeniowych oraz regulacje prawne w zakresie windykacji wierzytelności. Bariery rozwoju sektora MŚP, przyczyniające się do ograniczenia swobody działania przedsiębiorstw i utrudniają procesy rozwojowe, podobnie jak stymulatory rozwoju sektora MŚP mogą pochodzić z wnętrza organizacji, jak i z otoczenia organizacji. Wśród barier wewnętrznych działalności i rozwoju firm sektora MŚP wymienić można zatem: słabości zarządzania, kompetencji, wiedzy i kwalifikacji właścicieli oraz kadry przedsiębiorstwa, a także ograniczenia związane z produkcją i rozmiarem działalności. Bariery o charakterze zewnętrznym wynikają z otoczenia przedsiębiorstw i są związane z niskim potencjałem i wysoką złożonością owego otoczenia, a także niepewnością działania w zmiennym środowisku gospodarczym. Przyspieszenie rozwoju sektora MŚP jest jednym z kluczowych problemów, przed którymi stają regiony. Małe i średnie przedsiębiorstwa zajmują kluczowe miejsce w polityce 109 Dominiak P., Sektor MSP we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa 2005, s Śliwa J., Szanse rozwoju małych i _średnich przedsiębiorstw, Wynagrodzenia nr 1/2000, s Czternasty W., Małe przedsiębiorstwa w Polsce na tle przeobrażeń systemowych ( ), Zeszyty Naukowe Seria II, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1994, s

112 społeczno-ekonomicznej wielu państw, a ich rozwój uznawany jest za jedną z miar wzrostu gospodarczego oraz przejaw zdrowej konkurencji rynkowej 112. Należy jednak pamiętać, że wielkość sektora MSP i zmiany jego aktywności nie przekładają się bezpośrednio na makroekonomiczne efekty 113. Trendy te są zatem symptomem nowych wyzwań dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz nauki, która analizuje uwarunkowania ich funkcjonowania. 112 Nogalski B., Karpacz J., Wójcik-Karpacz A., Funkcjonowanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo AJG, Bydgoszcz 2004, s Dominiak P., Sektor MSP we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa 2005, s

113

114

115 CZĘŚĆ II

116

117 CZĘŚĆ II WYNIKI BADAŃ W 1. Podstawowe informacje yniki badań zawierają informacje dotyczące analizy sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Zagłębiu Dąbrowskim. Jest to raport obejmujący wnioski z trzech badań przeprowadzonych metodą wywiadu pogłębionego, wywiadu on-line oraz analizy studium przypadku (case-study research). W sumie w projekcie badawczym wzięło udział 1000 przedsiębiorstw i 55 jednostek oświatowych. Należy zwrócić szczególną uwagę, iż do badania zaproszono wyłącznie firmy o profilu technologicznym w oparciu o klasyfikację PKD. Próba badawcza pracodawców w projekcie została wybrana z podmiotów, mających siedzibę lub zakład/oddział na terenie powiatów Zagłębia Dąbrowskiego, zaliczonych do mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Z tej puli wyłoniono podmiotów, które działają w specjalizacjach technologicznych wymienionych w Programie Rozwoju Technologii Województwa Śląskiego Największą grupę respondentów stanowili ankietowani z Sosnowca. Druga grupa pod względem wielkości to badani z powiatu będzińskiego. Trzecią grupą, pod względem 117

118 wielkości stanowiły firmy z Jaworzna. Następnie kolejno: przedsiębiorstwa z powiatu zawierciańskiego i z Dąbrowy Górniczej. Wśród respondentów większą grupę stanowiły kobiety, jednak nie jest to przeważająca różnica. Przedsiębiorcy deklarują znajomość zasad równouprawnienia kobiet i mężczyzn, nie mniej jednak w zdecydowanej większości preferują zatrudniać mężczyzn, mimo iż jednocześnie deklarują, iż właśnie w tej grupie dominuje duża rotacja zatrudnieniowa. W zdecydowanej większości przedsiębiorcy zatrudniają kobiety w grupie wiekowej lat, co może wynikać z ustabiliozowanej w tym wieku roli kobiety w życiu rodzinnym, co z kolei budzi zaufanie u pracodawcy. W zakresie wynagradzania za wykonaną pracę niestety wciąż panuje tendencja, iż mężczyźni otrzymują stosunkowo wyższe wynagrodzenie. W obszarze tendencji zatrudnieniowych przedsiębiorcy wysoko oceniają wartość jaką są pracownicy, którzy w wielu przypadkach stanowią największy kapitał firmy. Właściciele firm w procesie rekrutacji zwracają szczególną uwagę na umiejętności i doświadczenie w branży, w najmniejszym natomiast stopniu natomiast na wykształcenie, co może być wyraźnym sygnałem skierowanym do placówek oświatowych; które jak wynika z badania w niewielkim stopniu współpracują z przedsiębiorcami, specjalistami od HR w zakresie dostosowania swojej oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy. Niezadowolenie przedsiębiorców można zauważyć także w obszarze preferencji zatrudniania absolwentów szkół technicznych i zawodowych. W dużej mierze właściciele firm nie zatrudniają tej grupy absolwentów, gdyż nie spełnia ona oczekiwań, a poziom wykształcenia jest niewystarczający do wymagań rynku pracy. Duża część przedsiębiorców deklaruje, iż planuje zwiększyć zatrudnienie właśnie w sektorze specjalistów do prac fizycznych, jednak obawia się braku wyspecjalizowanej kadry na te stanowiska. W zakresie doszkalania pracowników zagłębiowscy przedsiębiorcy nie wykazują dużej aktywności. Zdecydowana większość pracodawców nie prowadzi kart przyrostu kompetencji, ani monitoringu ścieżki kariery pracownika. W dużej mierze wynika to z faktu, iż firmy nie posiadają opracowanej strategii rozwoju i mimo świadomości wartości jaką jest kapitał ludzki nie przywiązują dużej wagi do inwestowania w kadry, co jest procesem długofalowym, a skupiają się raczej na bieżącej działalności operacyjnej. 118

119 Przedsiębiorstwa z sektora MSP w Zagłębiu Dąbrowskim raczej nisko oceniają współpracę z Powiatowymi Urzędami Pracy, a jeżeli już się takowej podejmują, to głownie w zakresie organizacji staży bądź dofinansowania stanowisk pracy. Innowacyjność raczej nie jest pojęciem obcym dla właścicieli zagłębiowskich firm, jednak tylko niewielka ich część 25% badanych realizowała w trakcie swojej działalności operacyjnej innowacyjne projekty. Dla większości firm innowacyjność oznacza wykorzystywanie nowoczesnej technologii lub doskonalenie. Przedsiębiorcy w bardzo niewielkim stopniu także podejmują współpracę z sektorem badawczo rozwojowym w Zagłębiu Dąbrowskim. Właściciele zagłębiowskich firm oceniają współpracę z jednostkami administracyjnymi na poziomie średnim. Jednocześnie zaznaczają, iż w subregionie brakuje dogodnych warunków oraz przestrzeni biznesowej dla rozwoju sektora MSP. 119

120

121 P 2. Model badawczy ierwszym etapem procesu badań jest określenie problemu badawczego i celów badania 114. Zespół badawczy musi blisko współpracować z badaczem przy starannym definiowaniu problemu badawczego i ustalaniu celów badania, ponieważ o ile menadżer jest świadomy, jakiej decyzji ma służyć podejmowane badanie, o tyle badacz ma wiedzę w dziedzinie procedur badawczych. Na początku dokładnie określono, jaki jest problem badawczy, a następnie wskazano cele badań. Istnieją trzy typy badań, którym stawia się różne cele 115 : badania rozpoznawcze (celem jest zbieranie wstępnych informacji pomocnych w definiowaniu problemu i stawianiu hipotez badawczych); badania opisowe (celem jest opisanie zjawisk, np. potencjału rynku danej kategorii produktu lub cech demograficznych i postaw nabywców danego produktu); badania przyczynowe (celem jest testowanie hipotez dotyczących relacji przyczynowo-skutkowych). Zagłębie Dąbrowskie jest regionem, który od lat boryka się ze skutkami restrukturyzacji, przeprowadzonej w latach dziewięćdziesiątych. Subregion obejmuje wschodnią część Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, które wówczas stanowiło podstawę rozwoju gospodarczego aglomeracji. Zagłębie Dąbrowskie w odróżnieniu od Śląska rozwijało się w zupełnie odmiennym klimacie społeczno-politycznym. Przesłanek potwierdzających potrzebę realizacji projektu Badania i analizy kierunków zmian sektora MSP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy jest bardzo dużo. Przede wszystkim potwierdzają to dane statystyczne wskazujące, iż tendencje podregionu sosnowieckiego są inne niż w całym województwie śląskim. Subregion ten jest najliczniejszym pod względem ludności oraz liczby podmiotów gospodarczych w całym województwie. Mimo wydawałoby się idealnych warunków rozwojowych boryka się dużym 114 Mazurek-Łopacińska K., Badania marketingowe, Teoria i praktyka, PWN, 2005, s Kotler P., Marketing: podręcznik europejski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa s

122 wskaźnikiem bezrobocia z istotnym udziałem kobiet w tej strukturze oraz wyraźnym niedopasowaniem kadry pracowniczej do potrzeb przedsiębiorców. Z jednej strony zauważany jest w regionie szybki rozwój gospodarczy, za którymi jednak nie idą żadne przeobrażenia w systemie szkoleniowym, czego efektem jest brak wykwalifikowanej kadry, która byłaby odpowiedzią na zapotrzebowanie zagłębiowskich przedsiębiorców. Zatem celem badania było znalezienie wskazówek, które wypełnią lukę informacyjną na temat niedopasowania struktury podaży pracy do popytu. 122

123

124 M 3. Metodyka badań terenowych etodologię badań do realizacji projektu opracował zespół badawczy, a zatwierdził panel ekspertów. Głównym celem realizowanego projektu była diagnoza przedsiębiorstw w kontekście spowolnienia gospodarczego i związanych z tym zmianami na rynku pracy. Osiągnięcie głównego celu badania było możliwe dzięki realizacji celów szczegółowych, jakimi są: 1. Rozpoznanie obecnego i przyszłego zapotrzebowania na kadrę pracowniczą w Zagłębiu Dąbrowskim. 2. Zdiagnozowanie oferty edukacyjnej placówek i instytucji szkoleniowych w Zagłębiu Dąbrowskim w aspekcie jej dopasowania do potrzeb sektora MŚP. 3. Zbadanie czy stosowana jest w firmach Zagłębia Dąbrowskiego zasada równości szans kobiet i mężczyzn. Tak sformułowane cele szczegółowe przyczyniły się do ociągnięcia celu głównego projektu, a także pozwoliły na zdiagnozowanie poniższych zagadnień badawczych: 1. Równości szans kobiet i mężczyzn oraz jej stosowania w MŚP w Zagłębiu Dąbrowskim. 2. Stopnia dopasowania oferty edukacyjnej firm działających w Zagłębiu Dąbrowskim do istniejącego po stronie rynku pracy popytu na określone kompetencje i umiejętności. 3. Stanu kondycji konkrecyjnej w kontekście wzrostu gospodarczego mającego wpływ na rozwój kadr w sektorze mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w subregionie zagłębiowskim. 4. Jakości kształcenia uczelni wyższych w Zagłębiu Dąbrowskim. 5. Struktury podaży pracowników w kontekście popytu na kadrę w sektorze mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w subregionie zagłębiowskim. 124

125 Badanie zostało przeprowadzone za pomocą trzech metod badawczych pozwalających na zebranie danych z różnych źródeł z wykorzystaniem odrębnych narzędzi badawczych, a następnie zestawienie i porównanie otrzymanych wyników. Zgodnie z założeniami projektu badanie było realizowane za pomocą metody wywiadu pogłębionego, wywiadu on-line oraz analizy studium przypadku (case-study research). Bardzo istnym elementem w procesie badawczym była także analiza desk reserach, czyli danych wtórnych, zastanych. Analiza ta została przeprowadzona w początkowym etapie realizacji projektu i miała na celu rozpoznanie problemów zdefiniowanych, jako hipotezy badawcze w metodologii badawczej w projekcie. Analizę przeprowadzono w oparciu o dostępne materiały źródłowe, dane statystyczne, badania regionalne i krajowe MŚP, dane z Urzędów Miast, Gmin i Starostw Powiatowych. Próba badawcza uczestników biorących w projekcie została wybrana z podmiotów, mających siedzibę lub zakład/oddział na terenie powiatów Zagłębia Dąbrowskiego, zaliczonych do mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Z tej puli wyłoniono podmiotów, które działają w specjalizacjach technologicznych wymienionych w Programie Rozwoju Technologii Województwa Śląskiego Struktura próby badawczej odpowiadała całości populacji ZD zgodnie z danymi GUS z 2010 roku: 51% stanowiły firmy usługowe, 37% stanowiły firmy handlowe, 12% stanowiły firmy produkcyjne. Ponadto istotne było, aby dobrana próba badawcza umożliwiła udział w badaniu zarówno kobiet (K) i mężczyzn (M), pod względem 4 cech: rodzaju działalności, płci kadry zarządzającej, wielkości przedsiębiorstwa, lokalizacji. 125

126 Badanie przy pomocy wywiadu pogłębionego w literaturze specjalistycznej nazwane jest także In-depth interview (w skrócie IDI). Jest to metoda badań jakościowych polegająca na prowadzeniu indywidualnych rozmów z niewielką liczbą respondentów wybranych ze względu na ich powiązanie z tematem badań. Wywiad przeprowadza się za pomocą określonego scenariusza. W przypadku przeprowadzonego badania, scenariuszem był opracowany przez Zespół Badawczy kwestionariusz wywiadu. Bardzo ważne podczas wywiadu pogłębionego jest podejście ankietera/ki do respondenta/tki. Musi on/ona być uważny/na i stworzyć atmosferę wzajemnego zrozumienia i zaufania. Może kierować rozmową w sposób luźny, zmieniać kolejność pytań, ale za każdym razem musi mieć pewność, iż rozmówca dobrze zrozumiał treść pytania. Możliwe jest także pojawienie się dodatkowych pytań pomocniczych rozszerzających omawiane kwestie lub naprowadzających na wymagane wątki. Niezwykle istotne jest oczywiście także to, aby rozmowę prowadzić z osobą jak najbardziej zainteresowaną tematyką badania. Przed przystąpieniem do wywiadu należy dobrać grupę respondentów tak, by ich profile najlepiej odpowiadały specyfice prowadzonego projektu. Celem badań pogłębionych jest poznanie spostrzeżeń respondenta na temat przedmiotu badania. Wywiad pogłębiony pozwala na uzyskanie wglądu w sposób interpretowania i porządkowania zagadnień objętych tematyką projektu. Z racji konieczności przeprowadzenia badania wśród przedsiębiorców z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw a także wśród placówek edukacyjnych badania były prowadzone dwuetapowo. W celu prawidłowego przebiegu badania dokonano szczegółowej analizy zarówno ankieterów jak i grupy docelowej. Ankieterzy do badania zostali starannie wybrani spośród kilkudziesięciu nadesłanych aplikacji. Wybrano 5 osób, na każdy z obszarów objętych badaniem tj. m. Sosnowiec, m. Dąbrowa Górnicza, m. Jaworzno, powiat będziński i powiat zawierciański. Przed przystąpieniem do pracy ankieterzy odbyli dwa szkolenia. Pierwsze dotyczyło ogólnych założeń projektu, celów i wskaźników, a także omówiony został kwestionariusz pogłębiony, który miał być przeprowadzany wśród przedsiębiorców. Omówiono każde pytanie zawarte w kwestionariuszu, możliwe odpowiedzi i ewentualne pytania jakie mogłyby wystąpić ze strony respondentów. Po przeprowadzeniu 350 wywiadów z przedsiębiorcami ankieterzy przeszli drugie szkolenie, tym razem z zakresu kwestionariusza pogłębionego, który miał zostać przeprowadzony z przedstawicielami placówek edukacyjnych. Badaniem także były objęte placówki funkcjonujące w subregionie Zagłębia Dąbrowskiego. 126

127 Badanie przy pomocy kwestionariusza on-line, w literaturze specjalistycznej nazwane CAWI (Computer Assisted Web Interviews) to wywiad prowadzony za pomocą Internetu, udostępniany respondentom za pośrednictwem kwestionariusza internetowego 116. Jest to technika badań ilościowych. Metoda CAWI jest aktualnie jedną z najszybciej rozwijających się metod stosowanych w badaniach, ponieważ można pozyskać profesjonalne wyniki badań, przy satysfakcjonującym poziomie błędu statystycznego i dość niskich kosztach. Kwestionariusze ankietowe mogą być kierowane do różnych grup docelowych. Również cel ankiet jest uzależniony od tematyki i zakresu badań. CAWI charakteryzuje się przede wszystkim niskimi kosztami oraz czasem przygotowania, co również przekłada się na skrócenie samej realizacji badania oraz przygotowania danych do analizy. Dodatkowym plusem jest możliwość monitoringu badania, braku ograniczenia lokalizacji, co przyczynia się do ułatwienia zarządzania konkretnymi działaniami. Uczestnicy biorący udział w badaniach metodą CAWI zachowują anonimowość. Analizę kierunków zmian sektora MŚP w Zagłębiu Dąbrowskim poprzedzono badaniem pilotażowym na próbie n=35, przeprowadzonym w lutym 2012r. W badaniu właściwym trwającym od maja do września 2012r. zebrano 894 poprawnie przesłanych kwestionariuszy, z czego zagregowano 600, w tym 306 kwestionariuszy z firm usługowych, 222 z firm handlowych oraz 72 z firm produkcyjnych, mających siedzibę lub zakład na terenie Zagłębia Dąbrowskiego W ramach ostatniej metody badawczej wykorzystano studium przypadków, zwane case study. Metoda ta skupia się na jednym lub kilku przykładach pewnego zjawiska społecznego, takiego jak wioska, rodzina czy wąska grupa odniesienia. Sam termin przypadek stosowany jest szeroko. Badanym przypadkiem może być określone przedsiębiorstwo lub okres. Immanentną cechą studium przypadku jest ograniczenie uwagi do konkretnego przykładu 117. Co wyróżnia studium przypadku na tle innych metod to możliwość tworzenia podstaw pod budowę ogólniejszych teorii nomotetycznych. W naukach o zarządzaniu z kolei, coraz większe znaczenie przypisuje się metodzie case study, jako naukowej metodzie badawczej w tej dyscyplinie nauk ekonomicznych. Pomimo popularności, metoda ta jest również krytykowana. Dla innych badaczy metoda ta ma za zadanie zidentyfikować słabe punkty, tak aby modyfikować istniejące teorie społeczne. Case study w przypadku omawianego projektu stanowiło badanie terenowe, jakościowe. Na potrzeby jego realizacji przygotowano kwe- 116 Smolorz B., Internetowe badania marketingowe szansą rozwoju polskich przedsiębiorstw w warunkach globalizacji, II Konferencja SCENO, Kielce 2007, s Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s

128 stionariusz składający się zarówno z pytań skategoryzowanych jak i otwartych. Wywiady społeczne przeprowadzał zespół badawczy w formie jawnej na grupie n=50 przedsiębiorstw z sektora MSP oraz n=5 placówek edukacyjnych. Studium przypadku to schemat badania jakościowego, które zmierza do stworzenia jednostkowej teorii zjawiska ogólnego. W ramach prowadzonego badania wykorzystano rodzaje opisowego studium przypadku w kontekście zbiorowości przedsiębiorców technologicznych zlokalizowanych w obrębie zagłębiowskich powiatów. Algorytm realizowanych działań w procesie badawczym kształtuje się następująco: Rysunek 15. Algorytm przebiegu procesu badawczego. Źródło: Opracowanie własne. 128

129

130

131 P 4. Obszar badań 4.1. Charakterystyka subregionu Zagłębia Dąbrowskiego odregion Sosnowiecki tworzy 5 powiatów; 2 ziemskie: Będziński, Zawierciański oraz 3 grodzkie: Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Jaworzno. Jest to drugi, co do wielkości Podregion w województwie śląskim, pod względem liczby ludności i powierzchni. Obszar podregionu sosnowieckiego zajmuje 1800 km kwadratowy, a zamieszkuje go osób (ludność subregionu stanowi około 15% populacji województwa). 31% mieszkańców subregionu mieszka w największym jego mieście Sosnowcu. Gęstość zaludnienia w regionie jest bardzo wysoka i sięga 396 osób na 1 km kwadratowy 118. Zachodnia, miejska część subregionu jest najgęściej zaludnionym obszarem Zagłębia. Liczba mieszkańców w dwóch miastach Sosnowcu i Dąbrowie Górniczej, przekracza Inne duże miasta w zachodniej części subregionu to: Będzin, Czeladź i Jaworzno. Wszystkie wspomniane wyżej miasta tworzą konurbację, która z geograficznego, ekonomicznego i transportowego (komunikacyjnego) punktu widzenia powinna być postrzegana, jako część większej konurbacji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego lub Górnośląskiego Związku Metropolitarnego. Największe miasto subregionu (Sosnowiec), de facto graniczy ze stolicą województwa śląskiego Katowicami. Zachodnią miejską część subregionu zamieszkuje 83% całej jego populacji. Wschodnia część subregionu powiat zawierciański, zajmuje powierzchnię ponad 1000 km2 (55.7% całego terytorium subregionu), jednak zamieszkuje go jedynie 17% całej populacji subregionu. 43% mieszkańców powiatu zawierciańskiego faktycznie zamieszkuje w stolicy powiatu, to jest w Zawierciu. Pozostałe obszary powiatu zawierciańskiego to głównie tereny rolnicze i słabo zaludnione. 118 Powierzchnia i Ludność w 2010, Główny Urząd Statystyczny w Katowicach, Bank Danych Lokalnych, stan na dzień r. 131

132

133 W 4.2. Charakterystyka województwa śląskiego w ujęciu rozwoju sektora MSP Polsce po roku 1989 nastąpił dynamiczny rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Koszarek, Milewski, Rybacka i Szultka wyróżnili trzy fazy rozwoju sektora 119. Pierwsza faza, nazwana fazą wstępnego rozwoju przedsiębiorczości, rozpoczęła się jeszcze w okresie gospodarki centralnie planowanej, po wprowadzeniu korzystnych dla rozwoju przedsiębiorczości regulacji prawnych. Kolejna faza, która miała miejsce po 1989 roku charakteryzowała się dynamicznym rozwojem sektora. Dynamicznie zwiększała się wówczas zarówno liczba podmiotów sektora MŚP, jak i wzrastał ich udział w tworzeniu PKB. Przedsiębiorstwa powstawały w efekcie dwóch zasadniczych procesów: przez prywatyzację założycielską oraz poprzez prywatyzację przedsiębiorstw państwowych 120. Na początku okresu transformacji, w latach dynamika wzrostu liczby przedsiębiorstw sektora MŚP była bardzo wysoka (nastąpił ponad dwukrotny wzrost liczby przedsiębiorstw w 1994 roku liczba przedsiębiorstw MŚP przekroczyła 2 miliony podmiotów). Kolejną fazą była faza samoregulacji rynkowej. Faza ta charakteryzowała się stabilizacją tempa wzrostu liczby podmiotów liczba podmiotów stale rosła, lecz tempo tego wzrostu było mniejsze niż w drugiej fazie przed 1995 rokiem. Na terenie województwa śląskiego w grudniu 2001r. na 403,40 tys. zarejestrowanych podmiotów gospodarczych przypadało 3,88 tys. spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Wśród działających w regionie podmiotów gospodarki narodowej 356,10 tys. stanowiły jednostki osób fizycznych i spółek cywilnych, tj. 88,3%. Stanowi to wzrost o ponad 31% w stosunku do 1995r. (271,2 tys.). Liczba ta może stanowić wskaźnik stopnia przedsiębiorczości w regionie. Liczba spółek prawa handlowego w tym samym czasie wzrosła tylko o 3,9%, tj. z 11,9 tys. w 1995r. do 19,6 tys. w 2001r Koszarek M., Milewski G., Rybacka M., Szultka S., Analiza czynników konkurencyjności sektora MŚP w Polsce, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2008, s Janiuk I., Strategiczne dostosowanie polskich małych i średnich przedsiębiorstw do konkurencji europejskiej, Difin, Warszawa 2004, s Rocznik statystyczny 2002, Urząd Statystyczny w Katowicach. 133

134 Globalizacja gospodarki spowodowała zniesienie barier w światowym przepływie informacji, towarów, technologii oraz kapitału i ludzi. W tym samym czasie, zamiast produkcji masowej, coraz częściej kładzie się nacisk na elastyczne systemy produkcji w ramach sieci kooperacyjnych. Stanowią one istotny element restrukturyzacji przemysłu związanej z pojęciami elastycznej specjalizacji oraz nowej konkurencji. Kluczem do rozwoju jest zdolność do uczenia się i stawania się bardziej innowacyjnym niż konkurenci. W niniejszej strategii innowacje ujmuje się, jako pomyślną ekonomicznie eksploatację nowych pomysłów, których efektem są: nowe lub udoskonalone produkty, nowe lub zmodernizowane metody wytwórczości, zmiany organizacyjne w produkcji. Realizacja innowacji angażuje cały szereg czynności naukowych, technologicznych, organizacyjnych, finansowych i handlowych. Innowacje są traktowane jako ciągłe zmiany, obejmujące z jednej strony proste modyfikacje istniejących produktów, procesów i praktyk (które mogą być nowe dla firmy, ale niekoniecznie dla przemysłu), z drugiej zaś powstawanie zupełnie nowych produktów i procesów (które są nowe tak dla przemysłu, jak i dla firmy) 122. Pozwala to na przyjęcie założenia, że innowacyjność firm jest stopniowalna. Zamiast uproszczonego podziału firm na innowacyjne i nieinnowacyjne, należy raczej rozważyć stopień lub natężenie innowacyjności dla firm o różnej skali wielkości, rodzaju działalności, lokalizacji itp. Innowacyjność firm określana jest najogólniej jako zdolność i motywacja do poszukiwania i komercyjnego wykorzystywania jakichkolwiek wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków, prowadzących do wzrostu poziomu nowoczesności i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej firmy, czy realizacji ambicji technicznych przedsiębiorcy Podręcznik OECD Oslo Manual. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD, Paris, 1992, s Prahalad C., Hamel G., The Core Competence of Corporation, Harvard Business Review, May/June 1990, s

135 Procesy innowacyjne coraz rzadziej zamykają się w ramach pojedynczej firmy, wymagają wspólnych działań wewnętrznych i zewnętrznych. Firmy są innowacyjne dzięki własnej zdolności organizacyjnej, ale także poprzez kontakty zewnętrzne ze swoimi dostawcami i partnerami w biznesie. Komunikacja, współpraca i koordynacja między poszczególnymi podmiotami w sieci jest niezbędnym warunkiem tworzenia i dyfuzji nowych produktów i usług. Powstawanie sieci innowacyjnych wynika z faktu, że dzisiaj innowacja nie jest prostą funkcją zdolności przedsiębiorcy i poszczególnej firmy, czy instytutu badawczego ani nawet prostej współpracy między nimi. 135

136

137 G 4.3. Analiza sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw ospodarka rynkowa cechuje się w głównej mierze przewagą własności prywatnej nad państwową, a opiera się na rozwoju sektora usług. Usługi te w głównej mierze świadczą mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa, których w Polsce jest ponad 99%. W tym konkretnym przypadku, tj. obszarze subregionu Zagłębia Dąbrowskiego sektor MŚP stanowi ok.95% ogółu podmiotów funkcjonujących na rynku. Pomimo, że gospodarka regionu powstała na bazie firm i zakładów produkcyjnowydobywczych, obecnie przodują tam podmioty usługowe, świadczące zlecenia kilkudziesięciu dużym przedsiębiorstwom. Sektor MŚP uważa się za sektor, który kreuje większość miejsc pracy, przyczynia się do budowania konkurencji, a co za tym idzie wymusza niejako jakość usług na odpowiednim poziomie. Kluczową cechą mikro, małych i średnich przedsiębiorstw jest ich elastyczność rynkowa, która pozwala stale dopasowywać się do aktualnych trendów panujących na globalnym rynku, a także mobilność i zdolność do szybkiej zmiany 124 i jej adaptacji. W teorii występuje wiele podziałów i klasyfikacji przedsiębiorstw. W tym konkretnym przypadku interesuje badaczy podejście do wielkości podmiotów. Zasadniczym ilościowym kryterium tego podziału jest zatrudnienie i wielkość obrotu w danym roku. Jakościowymi kryteriami z kolei są niezależność, własność, organizacja i zarządzanie 125. Zgodnie z definicją Unii Europejskiej mikro, małym czy średnim przedsiębiorstwem są te wszystkie podmioty, które zatrudniają nie więcej niż 250 pracowników, a ich obrót nie przewyższa wartości 50 mln euro oraz całkowity roczny bilans nie przekracza 43 mln euro. W Polsce sektor małej przedsiębiorczości wyrósł na systemie gospodarki rynkowej, wprowadzonym na początku lat dziewięćdziesiątych. Przedsiębiorczość lokalną pobudziła decentralizacja władzy, która doprowadziła do szeregu zmian i udogodnień. Polityka rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw jest wpisana w ramy funkcjonowania Unii Europejskiej. Należy także zaznaczyć, iż dużą rolę w rozwoju sektora MŚP odgrywają firmy rodzinne, któ- 124 Więckowska A., Znaczenie i główne bariery sektora MŚP w Polsce, PWN, Warszawa 2009, s Dominiak P., Sektor MŚP we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa 2005, s

138 re angażują członków rodziny, wspólny kapitał, doprowadzając do współodpowiedzialności oraz współdecydowania. Klasyfikacje przedsiębiorstw można podzielić ze względu na: formę własności pozycję rynkową wielkość przedmiot prowadzonej działalności sposób zintegrowania zakładów geograficzny obszar działań poziom technologiczny. W przypadku badania prowadzonego w ramach projektu Badania i analizy kierunków zmian sektora MŚP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy interesujące będą podziały ze względu na wielkość, przedmiot działalności i poziom technologiczny. Pomimo definicji i kryteriów przyjętych przez Unię Europejską brak jednolitego poglądu na pojęcia dużego, średniego małego przedsiębiorstwa 126. Problem z analizą roli małych i średnich przedsiębiorstw w poszczególnych gałęziach przemysłu wiąże się głównie ze zdefiniowaniem pewnej zbiorowości przedsiębiorstw, mających jednolite cechy. Badacze zwracają szczególną uwagę na wpływ, jaki wywiera właściciel na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. W firmach MŚP wpływ ten ma być znacznie większy, niż w przypadku dużych przedsiębiorstw. 127 Im większa firma tym mniejszy wpływ zarządzającego na nią. Kryteria ilościowe i jakościowe przedstawione powyżej opierające się na danych statystycznych przydzielonych do konkretnych zbiorów wartości wiążą się z trudnościami zastosowania ogólnego kryterium przynależności. P. Drucker wskazuje na wyjątki, małych firm, które posiadają cechy dużej organizacji. Proponuje przyjęcie struktury zarządzania jako wiarygodnego kryterium rozmiaru firmy. Praktycy nauk o zarządzaniu wskazują na jeszcze inne kryteria doboru firm do sektora MŚP. 126 Adamkiewicz-Drwiłło H.G., Uwarunkowania konkurencyjności Przedsiębiorstw, PWN, Warszawa 2002, s Adamkiewicz-Drwiłło H.G., Uwarunkowania konkurencyjności Przedsiębiorstw, PWN, Warszawa 2002, s

139 Wśród nich znajdują się np. wartość produkcji, wartość produkcji sprzedanej, zaangażowanego kapitału, finanse, zysk. Do głównych cech małych i średnich przedsiębiorstw można zaliczyć: przewagę decyzji operacyjnych, możliwość funkcjonowania bez posiadania osobowości prawnej, możliwość uczestniczenia w procesie decyzyjnym, stosunkowa niezależność (choć w przypadku firm usługowych i handlowych jest ona znacząca) czy niewielki odsetek eksportu. Choć nadal dla wielu małych i średnich firm powiązania kooperacyjne są obce, a działalność operacyjna nie wykracza poza stałych, sprawdzonych klientów, pojawiają się szanse na rozwój okołobiznesowy. Pomimo zatrudniania kadr wysoko wykwalifikowanych, brakuje nadal wystarczającego potencjału naukowo-badawczego i niezbędnych środków finansowych na realizację badań i prac rozwojowych. Tylko 20% respondentów uczestniczących w badaniu on-line odpowiedziało, że inwestuje działalność badawczo-rozwojową. To zatrważająco niski wynik, tym bardziej jeśli mowa o przedsiębiorstwach kluczowych dla rozwoju nowoczesnych technologii w województwie śląskim. Jako pozytywy funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw można wskazać, iż są środowiskiem rynkowych dla korporacji. Niejednokrotnie kreatywne czy technologiczne rozwiązania biznesowe powstałe na poziomie niewielkich organizacji są transplantowane Sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w opinii badaczy nauk społecznych stanowią podstawowy wyznacznik rozwoju małych struktur społecznych. Przykładowo w regionach o mniejszym zagospodarowaniu małe podmioty stanowią ogromną wagę dla rozwoju zarówno lokalnego jak i zawodowego wielu rodzin, mieszkańców ościennych gmin i wsi. Wzmacnia to przedsiębiorczość w regionie, aktywizuje pracowników, poprawia stopy życiowe, a co za tym idzie zmniejsza sukcesywnie poziom stopy bezrobocia. Dla pracowników ogromny wpływ na ich rozwój zawodowy ma możliwość pracy w firmach z sektora MŚP z kilku względów. Pierwszy stanowi możliwość pracy na samodzielnym stanowisku, a co za tym idzie zdobycie cennego doświadczenia. Praca w małej firmie to także możliwość częstych kontaktów personalnych z przełożonymi, właścicielami, dzięki którym zyskuje się informację zwrotną na temat oceny własnej pracy. Socjolodzy i psycholodzy zauważają, że pracownicy chętnie identyfikują się z małymi podmiotami, z uwagi na liczne relacje międzyludzkie podczas pracy. Drugi podział zgodnie z kryterium profilu działalności opiera się na przedsiębiorstwach: 139

140 usługowych handlowych produkcyjnych W teorii często dodaje się przedsiębiorstwa budowlane. Podział ten niesie za sobą pewne niedogodności. Główny problem polega w nakładaniu się profili działalności na określone podmioty. I tak w przypadku firmy produkcyjnej nie możemy mówić stricte o produkcji, która de facto stanowi kluczowy czynnik do osiągnięcia zysku. Często przedsiębiorstwa dokonują tzw. integracji poziomej, wytwarzając produkty, które składają się na poszczególne fazy cyklu życia produktu. Generuje to większe koszty, jednak otwiera możliwości rozwoju różnych form konkurencji. Nieformalną adaptację integracji poziomej mogą stanowić klastry, huby czy inne sieci skupiające przedsiębiorców według branży, charakteru działalności czy wspólnego celu rynkowego. Podział przedsiębiorców według kryterium poziomu technologicznego można dokonać przez ocenę stopnia zmechanizowania i zautomatyzowania firmy. Można wówczas wymienić: firmy małe i średnie o niskim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania duże przedsiębiorstwa o średnim stopniu zmechanizowania i niskim stopniu zautomatyzowania małe przedsiębiorstwa o wysokim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania duże przedsiębiorstwa o wysokim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania duże przedsiębiorstwa XXI wieku, doskonale zmechanizowane i zautomatyzowane. Dostosowując powyższy podział do obszaru badawczego, w kontekście otrzymanych wyników z badania on-line można dokonać przeformatowania klasyfikacji na firmy mikro, małe i średnie, a w tym: produkcyjne, o średnim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania usługowe o niskim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania handlowe o niskim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania 140

141

142 W 4.4. Charakterystyka badanych podmiotów procesie rozwoju gospodarki mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa są bardzo ważnym czynnikiem, stanowiąc 98% ogółu aktywnych firm 128.Sektor MSP odgrywa fundamentalną rolę w procesie zrównoważonego rozwoju i funkcjonowania systemów gospodarczych w Polsce. Ponad 1,6 mln podmiotów sektora MSP w Polsce, to dominująca siła naszej gospodarki oraz źródło wzrostu, innowacji, zatrudnienia i integracji społecznej. Małe i średnie przedsiębiorstwa cechują się elastycznością i łatwością dostosowania do sytuacji rynkowej oraz reagowania na potrzeby rynku. Wciąż liczba nowo powstałych przedsiębiorstw jest większa od tej dotyczącej zlikwidowanych podmiotów, co świadczy o wysokim potencjale przedsiębiorczości Polaków 129. W trakcie działalności przedsiębiorstwa zderzają się z wieloma czynnikami wpływającymi na rozwój. Mają one różnoraki charakter, zarówno konstruktywny i są to stymulatory rozwoju, jak i destruktywny, czyli bariery rozwoju. I tak na przykład rynek pracy - który stanowi płaszczyznę badania może być stymulatorem, jak i barierą dla dalszego rozwoju firmy. Niedoświadczona i nieprofesjonalna kadra może nawet dobrze prosperujące przedsiębiorstwo doprowadzić do poważnych problemów. Jednak sytuacja może mieć także odwrotny charakter, mianowicie kreatywna kadra z doświadczeniem i wiedzą może wygenerować sukces przedsiębiorstwa. Świadomie funkcjonujące przedsiębiorstwo powinno móc zdiagnozować swoja bieżącą sytuację na rynku i zredukować bariery, a wzmocnić z kolei czynniki pozytywnie wpływające na rozwój. Aby prawidłowo określić sytuację i położenie w skali rozwoju firmy należy spojrzeć na zagadnienie globalnie, w obszarze charakterystyki danego sektora. Podstawowym determinantem analizy jest rozróżnienie i właściwe zakwalifikowanie firmy do przedziału MSP. Poniższa tabela zawiera informacje dotyczące klasyfikacji w tym obszarze: 128 Fic M., Jędrzejczak-Gas J., Uwarunkowania rozwoju sektora MSP wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2008, s Brussa A., Tarnawa A., Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2011, s

143 Tabela 14. Klasyfikacja przedsiębiorstw do sektora MSP Kategoria przedsiębiorstwa Liczba osób zatrudnionych Roczny obrót Mikro < 10 osób < 2 mln Euro Małe < 50 osób < 10 mln Euro Średnie < 250 osób < 50 mln Euro Źródło: Opracowanie własne Funkcjonowanie mikro, małych i średnich firm uzależnione jest od wielu czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Do najważniejszych czynników zewnętrznych można zaliczyć m.in. poziom wzrostu gospodarczego, stabilność waluty, inflację, stopy kredytowe, rozwój infrastruktury, bezrobocie i inne. - czyli typowe czynniki makroekonomiczne. Do czynników wewnętrznych z kolei zalicza się elementy wynikające bezpośrednio z funkcjonowania przedsiębiorstwa, między innymi niedostatki zasobowe (ludzkie, finansowe) lub ograniczenia kompetencyjne. W analizie sektora MSP należy także zwrócić uwagę na cykl życia firmy, bowiem w zależności od miejsca, w którym aktualnie znajduje się dane przedsiębiorstwo poszczególne czynniki mogą mieć inne znaczenie dla dalszego funkcjonowania jednostki. Cykl życia firmy to sekwencja postępujących po sobie poszczególnych etapów, począwszy od narodzin, przez kolejno młodość, dojrzałość i schyłek. 130 Fazowe koncepcje cyklu życia organizacji mogą być użytecznym narzędziem pozwalającym na identyfikację i analizę barier w ujęciu dynamicznym. Modele te wskazują na konieczność dostosowania się do zmieniających się wraz z rozwojem firmy warunków oraz koncentrowaniem się na problemach ze szczególnym uwzględnieniem barier występujących w konkretnym etapie cyklu 131. Warunkiem niezbędnym do aktywnego udziału sektora mikro, małych i średnich firm we wzroście potencjału społecznego i gospodarczego i kształtowaniu konkurencyjności regionów jest ciągły rozwój. Specyfika funkcjonowania przedsiębiorstw MSP wskazuje, iż istotnym czynnikiem prawidłowego rozwoju jest symbioza z otoczeniem, czyli regio- 130 Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1999, s Matejun M., Moszkowicz A., Kaleta A., Zewnętrzne bariery rozwoju w cyklu życia małych i średnich przedsiębiorstw, Zarządzania strategiczne w praktyce i teorii, Prace Naukowe UE we Wrocławiu, Wrocław 2005, s

144 nem, w jakim dana jednostka działa. Zdecydowanie mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa mają lokalny charakter. Można zauważyć dwie główne interakcje, które zachodzą pomiędzy przedsiębiorstwami MSP, a rynkiem. Przede wszystkim przedsiębiorstwa na lokalnym rynku pracy zarówno zaopatrują go w potrzebne dobra, produkty i usługi, jednocześnie czerpiąc z lokalnych zasobów 132. Jednym z elementarnych zasobów regionalnego rynku jest kapitał ludzki, czyli potencjał intelektualny i wykonawczy. Według danych Eurostatu udział pracujących w sektorze MSP w ogóle pracujących przedsiębiorstwach w Polsce jest bardzo wysoki i wynosi około 68,9%. Prawie jedna trzecia z 8,8 mln pracujących w przedsiębiorstwach w Polsce pracowała w dużych firmach, a sektor MSP był miejscem pracy dla dwóch trzecich pracujących (68,9%; 5,9 mln osób). Według danych GUS utrzymuje się wyraźna przewaga pracujących w mikro i małych firmach, w których łącznie miejsce pracy znalazł, co drugi pracujący (52%). Firmy średnie dawały zatrudnienie, co piątemu pracującemu (19%), a duże niemal, co trzeciemu (29%) 133. Tego typu statystki ukazują, jak istotną rolę w gospodarce zarówno na poziomie lokalnym, jak i krajowym stanowi sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Dlatego tez tak ważne jest, aby stworzyć, jak najlepsze warunki dla rozwoju przedsiębiorczości w sektorze. 132 Huczek M., Wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przez Unię Europejską na przykładzie Małopolski, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas, Sosnowiec 2009, s Brussa A., Tarnawa A., Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2011, s

145

146 5. Strategie zmian sektora MSP w kontekście rynku pracy W obszarze aktywności sektora MSP w subregionie Zagłębia Dąbrowskiego w ujęciu statusowym zdecydowaną przewagę ma sektor mikroprzedsiębiorstw. Taki wynik jednak zdecydowanie nie dziwi, gdyż z badań wynika, iż polska gospodarka zdominowana jest właśnie przez tą grupę przedsiębiorców. Jak wynika z informacji zawartych w opracowaniu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości 134, mikroprzedsiębiorstwa mimo niewielkiego zasięgu działania i wpływu na otoczenie stanowią siłę napędową krajowej gospodarki; generując około jednej piątej wartości dodanej przedsiębiorstw, stanowiąc przy tym dziewięć na dziesięć wszystkich firm (96%). Ponadto w sektorze mikro znajduje zatrudnienie ponad 40% ogółu wszystkich pracujących. W ujęciu branżowym natomiast największy udział w zagłębiowskiej gospodarce mają firmy usługowe (55%). W tym przypadku sytuacja struktury podziału rynku jest nieco inna, niż w przypadku charakterystyki gospodarki krajowej, w której to zdecydowaną większość stanowią firmy z branży handlowej, na drugim miejscu z kolei są dopiero firmy usługowe. Według danych Eurostatu trzy czwarte MSP w Polsce prowadzi działalność gospodarczą w handlu (37,7%; 30,6% w UE) i usługach (35,4%; 44,3% w UE) 135. W gospodarce subregionu Zagłębia Dąbrowskiego firmy handlowe stanowią 27% ogółu, natomiast firmy zajmujące się produkcją 18% wszystkich przedsiębiorstw z sektora MSP. Strukturę udziału firm w badaniu przedstawiono na rysunkach. 134 Brussa A., Tarnawa A., Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2011, s Tarnawa A., Raport o stanie sektora MSP główne wnioski, PARP, Warszawa 2011, s

147 Rysunek 16. Struktura udziału firm w badaniu w ujęciu statusowym. Źródło: Opracowanie własne. Rysunek 17. Struktura firm biorących udział w badaniu w ujęciu branżowym. Źródło: Opracowanie własne. 147

148 Kolejnym czynnikiem, który wpisuje się w zakres koncepcji strategicznych przedsiębiorstw jest zasięg działalności firmy. Jest to element zewnętrzny i niezwykle istotny, ponieważ świadczy o dynamice i możliwościach rozwojowych przedsiębiorstwa. Środowisko w jakim funkcjonuje dana jednostka ma bardzo duże znaczenie z punktu widzenia uwarunkowań zarówno gospodarczych (np. konkurencyjność regionu), jak i społeczno kulturowych, co stanowi o szansach, jak i barierach rozwojowych. Można powiedzieć, że największym ryzykiem, a zarazem szansą, jest działalność poza granicami kraju. Jednak, jak wynika z badań PARP, od roku 2008 zauważana jest tendencja spadkowa wśród eksporterów. W 2010 r. liczba eksporterów w Polsce z sektora MSP zmniejszyła się o 9,1 % 136. Wśród zagłębiowskich firm niemal po równo rozkłada się podział na działalność na rynku lokalnym i krajowym, z minimalną większością udziału w rynku krajowym. Zgodnie z tendencją krajową tylko niecałe 15% przedsiębiorców z ZD prowadzi działalność na rynkach zagranicznych. Rysunek 18. Struktura przedsiębiorstw w ujęciu obszaru działalności. Źródło: Opracowanie własne. 136 Tarnawa A., Raport o stanie sektora MSP główne wnioski, PARP, Warszawa 2011, s

149 Dokonanie wyboru formy prowadzenia działalności jest jedną z ważniejszych decyzji mających determinujący wpływ na dalszy rozwój firmy. Przede wszystkim przedsiębiorca musi odpowiedzieć sobie na pytanie, co będzie dla niego korzystniejsze, prowadzenie samodzielnie przedsiębiorstwa, czy też znalezienie wspólnika? Podczas dokonywania takich wyborów konieczne jest zastanowienie się między innymi nad następującymi problemami 137 : Tabela 15. Czynniki determinujące wybór formy prawnej działalności Czynniki determinujące wybór formy prawnej przedsiębiorstwa Posiadanie wystarczającej wielkości kapitału do zrealizowania inwestycji (wystarczalność kapitałowa) Posiadana wiedza, zainteresowania w obszarze przedmiotu działalności Doświadczenie zawodowe, znajomość koniunktury branży Źródło: Opracowanie własne Predyspozycje behawioralne Można analizować również inne aspekty związane z działalnością gospodarczą. Ważne jest jednak to, by odpowiedzi na stawiane pytania były rzetelne, gdyż od osobistego pragmatyzmu zależeć będzie powodzenie planowanego przedsięwzięcia. Przedsiębiorcy w Zagłębiu Dąbrowskim najczęściej decydują się na samodzielne prowadzenie własnych firm, preferując samozatrudnienie. Ta tendencja jest naturalnie także widoczna w strukturze udziału w rynku ze względu na status mikroprzedsiębiorstw, co zostało już omówione powyżej. Druga w kolejności jest forma spółek partnerskich oraz spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Strukturę udziału firm według preferowanej formy prawnej obrazuje poniższy wykres: 137 Paździor A., Przedsiębiorczość. Jak pozyskać kapitał, Politechnika Lubelska, Lublin 2011 s

150 Rysunek 19. Struktura udziału firm ze względu na preferowaną formę prawną działalności. Źródło: Opracowanie własne. W zdecydowanej większości 67% badanych firm ocenia sytuację finansową swojego przedsiębiorstwa jako dobrą. Taki wskaźnik jest w obliczu kryzysu gospodarczego zjawiskiem niezwykle optymistycznym, który jednocześnie określa stan zagłębiowskiej gospodarki. Rysunek 20. Oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstw MSP w Zagłębiu Dąbrowskim. Źródło: Opracowanie własne. 150

151 O dobrej kondycji finansowej firm w obliczu kryzysu gospodarczego świadczy także fakt, iż zdecydowana większość przedsiębiorców 71% nie była zmuszona wprowadzić z tego tytułu żadnych zmian w organizacji. Około 250 firm z pośród wszystkich biorących udział w badaniu zadeklarowało, iż sytuacja finansowa doprowadziła do konieczności zmian. Zagłębiowscy przedsiębiorcy w większości przypadków zdecydowali się na redukcję etatów w swojej firmie -14% badanych firm, w następnej kolejności, tam gdzie redukcja etatów nie byłaby wystarczająca, zredukowano w ogóle stanowiska -8%. Natomiast obniżka wynagrodzeń i redukcja godzin pracy kształtują się na podobnym poziomie takie metody zastosowało ok. 5% badanych przedsiębiorców. Rysunek 21. Wpływ kryzysu gospodarczego na zmiany w organizacji. Źródło: Opracowanie własne. 151

152 Rysunek 22. Przeprowadzone zmiany w organizacji w wyniki kryzysu gospodarczego. Źródło: Opracowanie własne. W tym obszarze pytań dotyczących strategii zmian MSP w kontekście rynku pracy nie mogło zabraknąć pytania kluczowego, czy firmy w ogóle posiadają opracowaną strategię rozwoju na lata właśnie w kontekście rynku pracy i co najważniejsze rozwoju potencjału intelektualnego pracownika. I jak łatwo się niestety domyśleć zdecydowana większość firm nie posiada takiego dokumentu, bądź nawet koncepcji w tymże obszarze. Niecałe 30% firm zadeklarowało, iż w ich organizacji funkcjonuje taki dokument, jasno określający kierunki zmian i rozwoju. Tak duża dysproporcja i odsetek firm funkcjonujących bez strategicznych wskazówek rozwoju wynika z faktu, iż największą grupę badanych stanowią mikroprzedsiębiorstwa, w którym po pierwsze nie ma pewnej świadomości organizacyjnej, a po drugie w większości przypadków działalność małych firm nastawiona jest na zysk i utrzymanie się na rynku, a w mniejszym stopniu na rozwój, inwestycje czy budowanie ścieżek rozwoju pracowników. 152

153 Rysunek 23. Czy firma posiada opracowaną strategię rozwoju na lata w kontekście rynku pracy i rozwoju potencjału intelektualnego personelu? Źródło: Opracowanie własne. W obszarze działalności strategicznej należy także wspomnieć o przewadze konkurencyjnej, jaką osiągają przedsiębiorcy funkcjonujący w zagłębiowskim rynku pracy. Przewaga konkurencyjna jest to osiągnięcie przez przedsiębiorstwo nadrzędnej pozycji wobec większej liczby konkurentów. Jest ona relatywną miarą jej funkcjonowania na rynku - pozwala na zaoferowanie klientowi usług lub produktów odpowiadających jego oczekiwaniom, a lepszych niż oferty konkurencji. Wyraża się to w wyższej jakości produktu, niższej cenie i lepszej obsłudze lub bardziej kompleksowym zaspokojeniu potrzeb klienta. 138 Biorąc pod uwagę fakt, iż największa grupa firm w ZD w ujęciu strukturalnym to mikroprzedsiębiorstwa z sektora usługowego, konkurencyjność na rynku subregionu jest na bardzo wysokim poziomie. Mimo tego firmy głownie starają się utrzymać swoją pozycje na rynku w oparciu o jakość oferowanych produktów lub usług. Duży poziom konkurencyjności,

154 jak również otwartość na rynki zagraniczne powoduje, iż przedsiębiorcy zdobywają rynek poprzez atrakcyjność cenową swojej oferty. Duży odsetek jest także firm, które osiągają przewagę konkurencyjną praktykując innowacyjne rozwiązania. Takie metody stosują głównie firmy z sektora średniego. Strukturę wskazań przez respondentów obrazuje poniższy wykres: Rysunek 24. Jak firma osiąga przewagę konkurencyjną? Źródło: Opracowanie własne. Będąc właścicielem firmy, nie wystarczy tylko mieć pomysł i kapitał. W dzisiejszych czasach wygrywa ten, kto ma informację; o obecnych trendach na rynku, o koncepcjach i planach. Trzeba wiedzieć, co dzieje się na rynku, jakie są potrzeby i jak najszybciej na tą potrzebę odpowiedzieć swoją ofertą. Liczy się szybkość reakcji i elastyczność w dostosowaniu się do bieżących trendów. Zespół Badawczy zapytał zatem zagłębiowskich przedsiębiorców skąd czerpią informację biznesową. Dla zdecydowanej większości respondentów głównym źródłem informacji jest oczywiście Internet, a w następnej kolejności prasa. Dla 6% badanych wiarygodnym źródłem jest telewizja, natomiast radio tylko dla 3%. 154

155 Rysunek 25. Źródło informacji biznesowej. Źródło: Opracowanie własne. W obszar działalności organizacji wpisuje się także współpraca z sektorem badawczo rozwojowym (B+R). W dalszej perspektywie rozwojowej firmy sektor ten ma ogromne znaczenie ze względu na możliwości kreacji nowych rozwiązań, zasięg działania, czy wsparcie w działalności operacyjnej. Głównym zadaniem sektora B+R jest podniesienie konkurencyjności danego sektora. Sektor badawczo-rozwojowy jest tworzony przez instytucje i osoby zajmujące się działaniami na rzecz zwiększenia zasobów wiedzy, jak również znalezienia nowych zastosowań. Rezultatem są różnego rodzaju innowacje produktowe, procesowe czy technologiczne, kluczowe dla szybkiego rozwoju gospodarczego 139. Mimo ogromnego potencjału, jaki tkwi w obszarze działalności badawczo rozwojowej zdecydowana większość zagłębiowskich przedsiębiorców w swojej strategii nie ujmuje współpracy, bądź działań w tym obszarze. 139 Leśniewski Ł., Sektor badawczo rozwojowy w Polsce, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych SA, Warszawa 2010, s

156 Rysunek 26. Poziom współpracy przedsiębiorstw z sektorem B+R. Źródło: Opracowanie własne. Zdecydowana większość badanych przedsiębiorców nie przeznacza żadnych środków na rozwój firmy w obszarze działalności sektora B+R. Biorąc pod uwagę strukturę próby badawczej oraz grupę docelową, jaką są przedsiębiorcy wpisani w obszar technologiczny tj. strategiczny z punktu widzenia kreacji wartości innowacyjnej dla całego województwa, wynik ten jest niezadowalający. Około 14% właścicieli firm, którzy wzięli udział w badaniu zadeklarowało, iż przeznacza do 15% środków w rocznym ujęciu ogółu wydatków. Tylko nieliczne przedsiębiorstwa świadome hiperkonkurencji rynkowej inwestują w badania i rozwój, upatrując w tym szansę na zdobycie przewagi konkurencyjnej. Około 1-3% przedsiębiorstw w Zagłębiu Dąbrowskim przeznacza połowę wydatków stricte na działalność badawczą. Jednak są to firmy, których działalności koncentruje się właśnie na tym obszarze, wiec wynik jest oczywisty. 156

157 Rysunek 27. Nakłady finansowe na działalność B+R. Źródło: Opracowanie własne. Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) to kolejny element strategii przedsiębiorstw, który znalazł się w obszarze badań. Jak wynika z definicji CSR, to koncepcja, dzięki której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także relacje z różnymi grupami interesariuszy. Bycie odpowiedzialnym nie oznacza tylko spełnienia wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale oprócz tego zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy, czyli dobrowolne zaangażowanie. Społeczna odpowiedzialność jest procesem, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na sukces w działalności gospodarczej, należy je zatem traktować, jako inwestycję, a nie koszt. Innymi słowy, odpowiedzialność biznesu to efektywna strategia zarządzania, która poprzez prowadzenie dialogu społecznego na poziomie lokalnym, przyczynia się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw na poziomie globalnym i jednocześnie kształtowania warunków dla zrównoważonego rozwoju społecznego i ekonomicznego. Odpowiedzialny biznes to podejście strategiczne, długofalowe, oparte na zasadach dialogu społecznego i poszukiwaniu rozwiązań korzystnych, 157

158 tak dla przedsiębiorstwa, jak i jego całego otoczenia, pracowników, wszystkich interesariuszy i społeczności, w której działa firma. Odpowiedzialność firmy oznacza zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy, czyli interesariuszami 140. Rysunek 28. Struktura stosowania zasad CSR wśród zagłębiowskich przedsiębiorców. Źródło: Opracowanie własne. Niestety, jak wynika z przeprowadzonych badań, zdecydowana większość zagłębiowskich przedsiębiorców nie ma świadomości roli i zasad CSR w strukturze prowadzenia działalności. Począwszy od braku znajomości zasad, poprzez implementację ich do działalności operacyjnej. Reasumując otrzymane wyniki w obszarze strategii nasuwa się wniosek, iż firmy funkcjonują na rynku w sposób chaotyczny i w krótkiej perspektywie koncepcyjnej, bez ugruntowanych zasad odpowiedzialności i świadomości rozwoju. W dużej mierze zjawisko to wynika zapewne z faktu, iż zdecydowana większość firm biorących udział w badaniu to mikroprzedsiębiorstwa, których głównym celem jest zachowanie płynności finansowej i utrzy Departament Pożytku Publicznego przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. 158

159 manie się na rynku w obliczu wysokiego poziomu konkurencji. Podobna sytuacja kształtuje się w obszarze innowacyjnych działań. Zaledwie 23% badanych firm realizuje w ramach swojej działalności operacyjnej innowacyjne projekty. W zakresie rozumienia sensu stricto, czym jest innowacyjność dla przedsiębiorców, zdania są bardzo zróżnicowane z niewielką przewagą w zakresie wykorzystywania nowoczesnych technologii. Dla przedsiębiorców innowacyjność jest także doskonaleniem i wprowadzaniem pionierskich zmian, w tym przypadku odpowiedzi kształtowały się na podobnym poziomie. Dla najmniejszej grupy przedsiębiorców działalnością innowacyjną są prowadzone badania. Rysunek 29. Świadomość w zakresie działalności innowacyjnej wśród zagłębiowskich przedsiębiorców. Źródło: Opracowanie własne. 159