Bezpieczeństwo energetyczne państwa. Filary europejskiej polityki energetycznej

Transkrypt

1 Bezpieczeństwo energetyczne państwa. Filary europejskiej polityki energetycznej Autor: Marek Zerka (Nafta & Gaz Biznes grudzień 2004) Kształtowanie krajowej polityki energetycznej, której kluczową składową jest utrzymanie bezpieczeństwa energetycznego państwa, nie może nie uwzględniać działań podejmowanych przez Unię Europejską w stosunku do sektorów elektroenergetyki. Ukierunkowane są one w szczególności na bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej, ciągłość działania oraz budowę konkurencyjnego rynku. Efektem tych działań jest szereg dyrektyw, w tym dotyczących energetyki odnawialnej, produkcji energii elektrycznej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła, ograniczania szkodliwych emisji, handlu emisjami, opodatkowania energii, a także konsekwentnego wdrażania mechanizmów konkurencji na europejskim rynku energii elektrycznej. Implementacja przepisów tych dyrektyw do legislacji krajów członkowskich ma zapewnić skoordynowane osiąganie trzech wymienionych celów z punktu widzenia całej Unii, pozostawiając jednak poszczególnym krajom znaczny zakres swobody w kształtowaniu własnych szczegółowych rozwiązań. Podejmując te wysiłki ocenia się, że utrzymanie bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej ma niezwykle istotne znaczenie dla prawidłowego działania oraz rozwoju gospodarki i społeczeństwa. Jest oczywiste, że praktycznie żaden system elektroenergetyczny nie może być całkowicie odporny na wszystkie możliwe zakłócenia, jednak warto dążyć do minimalizacji prawdopodobieństwa ich wystąpienia. Nie za wszelką cenę, ale przy uwzględnieniu wszystkich związanych z tym kosztów i korzyści. Przesłanki wdrożenia nowych regulacji Organy Unii Europejskiej we wrześniu 2004 r. przedstawiły poprawiony projekt Dyrektywy w sprawie zapewnienia bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej oraz inwestycji infrastrukturalnych. Podstawowym jej celem jest ustanowienie mechanizmów zapewniających skuteczne funkcjonowanie europejskiego rynku energii elektrycznej oraz bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej, w tym właściwy poziom mocy wytwórczych, zbilansowanie wytwarzania i zapotrzebowania na energię elektryczną oraz wielkość zdolności przesyłowych wymiany międzysystemowej na tym rynku pozwalającą na rozwój konkurencji międzynarodowej. Ma ona stanowić wytyczne i ramy prawne, w których państwa członkowskie powinny kształtować legislację krajową w tym zakresie.

2 Działania na rzecz poprawy bezpieczeństwa pracy systemów elektroenergetycznych i zmniejszania prawdopodobieństwa wystąpienia rozległych awarii systemowych na europejskim rynku energii elektrycznej są szczególnie uzasadnione. Potencjalne skutki takich zakłóceń są co prawda trudne do wcześniejszej precyzyjnej oceny, jednak obok szacowania kosztów energii nie dostarczonej w gospodarce, wykorzystuje się praktyczne doświadczenia z tych awarii, które wystąpiły chociażby w USA lub w krajach Unii Europejskiej. Przykładowo ocenia się, że brak niezbędnych, z punktu widzenia bezpieczeństwa dostaw, działań na rzecz rozwoju systemów przesyłowych, skutecznej koordynacji pracy systemów oraz stabilnej polityki regulacyjnej w Kalifornii, doprowadził do nagłego wzrostu cen i konieczności stosowania okresowych wyłączeń części systemu. Skutkiem tego kryzysu w latach były straty w gospodarce kalifornijskiej z tytułu spadku produktywności sięgające 21,8 mld USD, ograniczenie przychodów ludności w wysokości 4,6 mld USD, a także utrata 135 tys. miejsc pracy. Z kolei, gdy 14 sierpnia 2003 r. znaczne obszary środkowozachodnich i północnowschodnich stanów USA oraz prowincji Ontario w Kanadzie zostały objęte rozległą awarią systemową, wyłączenia dotknęły 50 milionów odbiorców o mocy MW w stanach Ohio, Michigan, Pensylwania, Nowy Jork, Vermont, Massachusetts, Connecticut, New Jersey i w kanadyjskiej prowincji Ontario. Przywracanie zasilania na niektórych obszarach USA trwało do 4 dni i do ponad tygodnia w Ontario. Koszty wyłączeń w USA zostały oszacowane na kwotę 4 10 mld USD. W Kanadzie produkt krajowy brutto w sierpniu tamtego roku obniżył się o 0,7%, straty wyniosły 18,9 mln roboczogodzin, a produkcja zmniejszyła się o 3,2 mld dolarów kanadyjskich. Przyjmując, że wdrożenie Dyrektywy będzie sprzyjać zmniejszeniu prawdopodobieństwa wystąpienia takich rozległych awarii systemowych, które mogą obejmować więcej niż jeden kraj uczestniczący w europejskim rynku energii elektrycznej, w pełni uzasadniony jest unijny program rozwoju połączeń międzysystemowych oraz poprawy bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej. Szacuje się, że zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia 24 godzinnej awarii obejmującej 10% gospodarki i populacji Unii Europejskiej z raz na pięć lat do raz na dziesięć lat, przyniosłoby rocznie korzyści w wysokości 1 mld euro lub 0,01% Produktu Krajowego Brutto dla 25 krajów Unii. Zakres nowych regulacji Na rysunku przedstawiono zakres proponowanych regulacji oraz ich umiejscowienie w strukturze polityki energetycznej UE. W celu zapewnienia wysokiego poziomu bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej, regulacje zawarte w Dyrektywie przewidują możliwość wdrożenia przez kraje członkowskie legislacji krajowej, która m.in. określi zadania oraz uprawnienia podmiotów funkcjonujących na rynku

3 energii elektrycznej, w tym operatora systemu przesyłowego, operatorów systemów dystrybucyjnych, a także wytwórców, dostawców i odbiorców energii elektrycznej. Rozwiązania prawne w tym zakresie powinny być wolne od dyskryminacji, unikać nakładania nadmiernych obciążeń na podmioty rynkowe, jak również uwzględniać wpływ na koszty energii elektrycznej dla odbiorców końcowych. Jednym z głównych obowiązków, jaki przewiduje się nałożyć na krajowych operatorów systemów przesyłowych, jest ustanowienie i egzekwowanie minimalnych zasad prowadzenia ruchu sieci i obowiązków w zakresie bezpieczeństwa sieci, które byłyby wiążące dla podmiotów korzystających z systemu przesyłowego. Ponadto operatorzy systemów przesyłowych i dystrybucyjnych mogą zostać zobowiązani do utrzymywania właściwego poziomu bezpieczeństwa sieci oraz jakości dostaw energii elektrycznej. Cele stawiane w tym zakresie operatorom powinny być obiektywne, przejrzyste i wolne od dyskryminacji. Realizacja tych obowiązków operatorów powinna być osiągnięta poprzez odpowiednią politykę regulacyjną oraz likwidowanie zbędnych barier administracyjnych w realizacji nowych inwestycji w systemie elektroenergetycznym. Środowisko regulacyjne powinno w szczególności zapewniać właściwe sygnały inwestycyjne w obszarze rozwoju, modernizacji i utrzymania sieci. W zakresie utrzymania zbilansowania wytwarzania i zapotrzebowania na energię elektryczną, operator systemu przesyłowego może zostać zobowiązany do zapewnienia odpowiedniego poziomu rezerw wytwórczych, koniecznych dla potrzeb bilansowania w systemie, przy czym może to zostać zrealizowane w ramach mechanizmów rynkowych. Państwa członkowskie, mogą również wdrożyć przepisy ułatwiające rozwój zdolności wytwórczych istniejącym przedsiębiorstwom energetycznym lub wchodzenie nowych przedsiębiorstw wytwórczych na rynek. W obszarze rozwoju połączeń międzysystemowych, a także połączeń wewnętrznych mających wpływ na działanie połączeń międzysystemowych, operator systemu przesyłowego ma być zobowiązany do okresowego przedkładania kompetentnym organom administracji rządowej (najprawdopodobniej krajowym organom regulacyjnym) dokumentu określającego zamierzenia inwestycyjne własne i innych podmiotów w tym zakresie. Realizacja zobowiązań operatorów systemów przesyłowych i dystrybucyjnych wynikających z regulacji zawartych w Dyrektywie może nastąpić w ramach dotychczas prowadzonej działalności oraz krajowej i międzynarodowej współpracy z innymi podmiotami i operatorami (np. w ramach organizacji UCTE i ETSO). Wymagać to będzie dostosowania polityki regulacyjnej realizowanej przez Prezesa URE w stosunku do przedsiębiorstw sieciowych. Koszty i efekty Dyrektywa ma stymulować wzrost nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw sektora, szczególnie w zakresie rozwoju, modernizacji i utrzymania sieci przesyłowych i dystrybucyjnych

4 oraz w sektorze wytwarzania. Przyczyniłoby się to do wzrostu bezpieczeństwa dostaw energii, rozwoju rynku krajowego i europejskiego, co w efekcie powinno doprowadzić do racjonalizacji cen energii dla odbiorców końcowych. Dzięki temu powinna wzrastać konkurencyjność przedsiębiorstw na rynku europejskim, szczególnie tych o stosunkowo wysokiej elektrochłonności. Wysokość wynikających z tych działań kosztów byłaby uzależniona głównie od ustanowionych krajowych standardów niezawodności i jakości pracy sieci elektroenergetycznych. Koszty te w całości mają być przenoszone na podmioty uczestnicząc w rynku energii elektrycznej poprzez taryfy za użytkowanie sieci. Ponadto rozwój i modernizacja sieci przesyłowych i dystrybucyjnych powinny sprzyjać rozwojowi lokalnego wytwarzania w źródłach odnawialnych (np. wykorzystujących biomasę i energię wiatru) oraz wytwarzających energię elektryczną w skojarzeniu z produkcją ciepła. To pośrednio może wpływać na rozwój lokalnych przedsiębiorstw energetycznych oraz przedsiębiorstw z nimi współpracujących (np. przedsiębiorstw wytwarzających urządzenia energetyczne lub dostarczających biomasę). Ważnym celem Dyrektywy jest m. in. zapewnienie warunków technicznych integracji europejskiego rynku energii elektrycznej. Przewiduje się, że tylko realizacja projektów połączeń międzysystemowych o najwyższym priorytecie powinna zwiększyć międzysystemowe zdolności przesyłowe na rynku europejskim o MW. Ma to zapobiec sytuacji, w której następuje rozwój krajowych, izolowanych rynków energii, z minimalnym wpływem na nie rynków zewnętrznych. Wzrost konkurencji w obszarze elektroenergetyki dzięki istnieniu silnych połączeń międzysystemowych ma złagodzić znaczne zróżnicowanie cenowe w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej. Poprawie konkurencji będzie także służyć wzrost możliwości wyboru dostawcy przez odbiorców końcowych. Lepsze wykorzystanie zasobów energetycznych w skali całej Unii Europejskiej powinno także poprawiać konkurencyjność gospodarek krajów członkowskich. Według szacunków, w dłuższej perspektywie powinno dojść do obniżenia marży stosowanej przez przedsiębiorstwa energetyczne dla odbiorców końcowych, która dzisiaj szacowana jest na 20%, przy średniej wysokości miesięcznego rachunku za energię elektryczną na poziomie 100 Euro. W przypadku Polski nie należy jednak oczekiwać powstania istotnych możliwości w zakresie redukcji cen energii elektrycznej dla odbiorców końcowych, zarówno wielkich jak i małych. Zgodnie z ocenami organów Unii Europejskiej średnie ceny energii elektrycznej w Polsce w porównaniu z innymi krajami europejskimi należą do grupy cen stosunkowo niskich. Tym niemniej rozwój połączeń międzysystemowych powinien umożliwiać wymianę międzysystemową, poprawiającą wykorzystanie majątku wytwórczego, a tym samym ograniczanie jednostkowych kosztów wytwarzania i poprawę konkurencyjności polskich przedsiębiorstw wytwórczych. Oczekuje się, że efektem wdrożenia Dyrektywy będzie również poprawa warunków ochrony

5 środowiska naturalnego. Wiąże się to w szczególności z przyjętymi przez Unię Europejską oraz przez Polskę zobowiązaniami zawartymi w Protokole z Kioto, dotyczącymi redukcji emisji gazów cieplarnianych. Znaczna część tych redukcji ma zostać osiągnięta poprzez działania w sektorze elektroenergetyki. Sprzyjać temu ma racjonalizacja zużycia energii (np. poprzez coraz bardziej skuteczne zarządzanie popytem), jak również wzrost udziału w produkcji energii elektrycznej źródeł o niższych emisjach, przede wszystkim źródeł odnawialnych i produkujących energię elektryczną w skojarzeniu z ciepłem. Szacunkowo przyjmuje się, że ograniczenie zużycia energii elektrycznej o 1 TWh pozwala zmniejszyć emisję CO2 o 200 tys. ton. Przewiduje się przy tym, że wśród odnawialnych źródeł energii najszybciej rozwijać się będą lokalne źródła wykorzystujące biomasę i energię wiatru. To dodatkowo będzie wpływać na wzrost udziału rozproszonego wytwarzania energii elektrycznej, lokowanego w sieciach dystrybucyjnych, kosztem wytwarzania scentralizowanego, zlokalizowanego w sieciach przesyłowych. Rozwój połączeń międzysystemowych będzie sprzyjał rozwojowi energetyki wiatrowej zlokalizowanej w strefach przybrzeżnych, a także lepszemu wykorzystaniu istniejących źródeł wodnych, które stanowiłyby rezerwę dla źródeł wiatrowych, silnie zależnych od warunków pogodowych. Dzięki rozwojowi energetyki wiatrowej, zastępującej energetykę cieplną wykorzystującą kopalne nośniki energii, można osiągnąć istotne oszczędności w zakresie emisji dwutlenku węgla do atmosfery. Oczywiście oczekiwany rozwój sieci przesyłowych i dystrybucyjnych, jak również połączeń międzysystemowych, może nieść także negatywne skutki dla środowiska. Wiąże się to głównie z negatywnym oddziaływaniem linii i stacji elektroenergetycznych na krajobraz, oddziaływaniem pól elektromagnetycznych na środowisko oraz potencjalnym ryzykiem skażenia gleby, wód gruntowych i atmosfery (np. w wyniku wycieku oleju transformatorowego). Wpływ linii elektroenergetycznych na krajobraz można co prawda minimalizować m.in. poprzez coraz szersze wykorzystanie podziemnych linii kablowych, jednakże jest to rozwiązanie radykalnie podnoszące koszty, które mogłoby prowadzić do istotnego wzrostu kosztu dostaw energii elektrycznej. Oprócz tego, w szerszym zakresie należałoby wykorzystywać wspólne korytarze dla inwestycji infrastrukturalnych (np. budowa linii energetycznych w pobliżu autostrad). Nie jest jeszcze przesądzone czy, w jakim zakresie i kiedy przepisy Dyrektywy mają szansę wejść w życie. Z pewnością w obecnym kształcie są one mało precyzyjne i mają charakter bardziej postulatywny niż regulacyjny. Jednocześnie, podkreślając potencjalne pozytywne efekty wzrostu bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej, bagatelizuje się związane z tym koszty i sposoby ich finansowania. Ważne jest jednak, że wreszcie doceniono fakt, iż o bezpieczeństwie działania systemów elektroenergetycznych decydują działania wszystkich ich użytkowników. Ta świadomość chyba w największym stopniu będzie pozytywnie wpływać na jakość i bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej, także w polskiej elektroenergetyce.