Ekspertyza dokumentów Badania pismoznawcze

Transkrypt

1 Ekspertyza dokumentów Badania pismoznawcze

2 1. Dokument w prawie karnym materialnym Art k.k. (art.47 8 k.w.; art k.k.s.) - Dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym związane jest określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa (postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku), stosunku prawnego (umowa kupna- sprzedaży) lub okoliczności mającej znaczenie prawne (np. zaświadczenie o zarobkach).

3 Nośnik informacji: przedmiot (kartka papieru, klisza, fotografia, twardy dysk, karta pamięci, płyta CD, DVD, taśma magnetofonowa, płyta gramofonowa, dyskietka komputerowa.) lub nie mający charakteru przedmiotu (fale radiowe, impuls elektromagnetyczny, promień światła podczerwonego). Zapis może być alfabetyczny, mechaniczny, magnetyczny. cyfrowy,

4 Pojęcie dokumentu z art jest szeroko interpretowane. Za dokumenty uznaje się np.: - akt stanu cywilnego, - paszport, - legitymację, - bilet uprawniający do przejazdu środkiem transportu, - bilet wstępu na imprezę, - czek, weksel, - żeton do szatni, - inny przedmiot uprawniający do określonych świadczeń, - akt darowizny, - umowa kupna sprzedaży, - zaświadczenie lekarskie, - poświadczenie przyjęcia zapłaty za usługę. ( A. Marek, Prawo karne, C. H. Beck, W- wa 1997)

5 - Art. 77³ k.c. Dokumentem jest nośnik informacji umożliwiający zapoznanie się z jej treścią (definicja związana z wprowadzeniem nowej formy czynności prawnych- formy dokumentowej; zgodnie z art. 77² k.c.: do zachowania formy dokumentowej wystarcza złożenie oświadczenia woli w postaci dokumentu, w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie). - Kodeks postępowania cywilnego wymienia dokumenty urzędowe i prywatne. Art k.p.c. Dokumenty urzędowe, sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w zakresie ich działania, stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone. Art. 245 k.p.c. Dokument prywatny stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Istotne jest oświadczenie woli i podpis osoby sporządzającej dokument prywatny.

6 W kodeksie postępowania administracyjnego stosowane jest pojęcie dokumentu urzędowego. Art k.p.a.: Dokumenty urzędowe sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy państwowe w zakresie ich działania stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo stwierdzone. Istotna, dla bytu dokumentu, jest zawartość i legitymacja organu do jego wystawienia. Kodeks postępowania karnego wymienia dokumenty urzędowe i prywatne w art i 3 k.p.k.

7 W prawie dowodowym wyróżnia się również dokumenty procesowe, np.: protokoły przesłuchania (wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadka), opinię biegłego, protokoły z oględzin, przeszukania itp. W ustawie o ochronie informacji niejawnych z 2010 r.., dokument określa się jako każdą utrwaloną informację niejawną.

8 Dokument w kryminalistyce Każdy przedmiot zawierający treść słowną mogącą mieć znaczenie prawne. Istotą dokumentu są słowa wyrażające określoną treść i utrwalone dowolną techniką umożliwiającą późniejsze jednoznaczne odtworzenie. Może to być technika: pisemna (np. literowa), wykorzystująca pamięć półprzewodnikową, zapis fonograficzno- cyfrowy, fonooptyczny lub fonomechaniczny względnie na taśmie perforowanej. (definicja M. Kulickiego)

9 Podział dokumentów ze względu na technikę sporządzenia 1.Dokumenty pisemne: a) ręczne ( długopisowe, atramentowe, ołówkowe, i inne), b) maszynowe (wykonane na maszynie do pisania lub wydrukowane na drukarce komputerowej), c) pieczęcie, pieczątki, stemple, d) drukarskie ( druk wypukły, płaski, wklęsły), e) mieszane ( pismo ręczne, wydruk, pieczęć), f) reprodukcje dokumentów pisemnych.

10 2.Foniczne (audiodokumenty) - magnetofonowe, fonooptyczne, fonograficzno- cyfrowe, fonomechaniczne. 3.Komputerowe (nośniki magnetyczne, półoprzewodnikowe, perforowane taśmy itp.).

11 Zapis sporządzony Dokument pisemny pismem ręcznym Warstwa graficzna (cechy graficzne pisma) Warstwa treściowa i językowa: zawartość informacyjna, styl, słownictwo, składnia Warstwa techniczna : cechy podłoża, środka kryjącego i narzędzia pisarskiego

12 1. Pismo ręczne jako ślad świadczący o jego wykonawcy, autorze, czy o okolicznościach sporządzenia zapisu. 2. Pismo ręczne jako ślad kryminalistyczny. 3. Właściwości pisma ręcznego: - niepowtarzalność - indywidualizm - niezmienność.

13 1. Pierwsze założenie- indywidualizm nawyku pisarskiego Brak możliwości idealnego naśladownictwa pisma innej osoby. Czynniki wpływające na indywidualizację pisma: - czynniki psychiczne: zdolność i umiejętność spostrzegania, pamięci i odtwarzania wzorów znaków graficznych, inne cechy psychiczne, - predyspozycje manualne, - częstotliwość pisania i ilość sporządzanych zapisów (pisanie często i dużo wpływa na stabilizację pisma, jego wyrobienie).

14 Indywidualizm nawyku pisarskiego -odstępstwo od wzorca kaligraficznego, modyfikacja pisma -występowanie zespołów cech graficznych będących odzwierciedleniem nawyków pisarskich

15 Drugie założenie badań pisma - pismo ręczne ma charakter względnie stabilny, podlega naturalnym zmianom, które zamykają się w określonych osobniczo granicach.

16 Czynniki wpływające na zmiany pisma - fluktuacje pisma 1. Czynniki wewnętrzne: - stan emocjonalny, - zmęczenie, - zaburzenia somatyczne, - zaburzenia psychiczne, - wiek, - wpływ alkoholu i narkotyków.

17 2. Czynniki zewnętrzne: - pozycja przy pisaniu, - warunki pisania ( oświetlenie, temperatura..), - rodzaj, jakość podłoża i środka kryjącego, podkładki.

18 Pismo ręczne ma charakter modyfikowalny (osoba pisząca może wprowadzać świadome zmiany).

19 Badania pismoznawcze - Badania identyfikujące, - Badania identyfikacyjne, - Ustalanie, czy zapis sporządziła jedna osoba, - Badanie kolejności sporządzania zapisów, wieku zapisów. Przedmiotem badań mogą być : - Zapisy długie, - Zapisy krótkie, - Podpisy.

20 Metody badań pismoznawczych Metoda graficzno-porównawcza

21 Przeprowadzenie ekspertyzy pismoznawczej wymaga zgromadzenia odpowiedniego materiału badawczego. Materiał zakwestionowany Materiał porównawczy Materiał porównawczy Materiał porównawczy np. testament, umowa kupna - sprzedaży, inne zapisy - notatki, formularze, ankiety i inne zapisy sporządzone w życiu codziennym, - zapisy sporządzone dla celów ekspertyzy

22 obszerny autentyczny, rzeczywiście pochodzący od probanta oryginalny adekwatny pod względem stanu piszącego (stan fizyczny, psychiczny) Materiał porównawczy adekwatny pod względem czasu sporządzenia adekwatny pod względem warunków sporządzenia: podłoże, środek pisarski, podłoże. adekwatny pod względem formy: rodzaj zapisu, typ pisma, przeznaczenie

23 Materiał bezwpływowy I. Obowiązek zgromadzenia materiału przez organ procesowy w postępowaniu karnym. II. Oględziny materiału zakwestionowanego w celu ustalenia rodzaju zapisu (tekst długi, podpis, jego postać), rodzaju pisma (zwykłe, na kształt druku, rodzaj alfabetu), rodzaju podłoża i środka kryjącego. II. Materiał bezwpływowy powinien być zebrany z uwzględnieniem kilku zasad.

24 1. Materiał porównawczy powinien być obszerny, im krótszy materiał kwestionowany, tym dłuższy powinien być materiał porównawczy. W przypadku badań tekstu długiego, powinien być co najmniej dwa razy dłuższy, w przypadku tekstu krótkiego kilkanaście razy dłuższy. Ilość podpisów to przeciętnie Materiał porównawczy powinien być podobny pod względem formy do materiału zakwestionowanego ( tekst długi, podpisy).

25 3. Materiał porównawczy powinien być podobny pod względem przeznaczenia. 4.Materiał porównawczy powinien pochodzić z okresu sporządzenia materiału kwestionowanego ( w przypadku osób zdrowych o wykształconym piśmie dwa, trzy lata, w pozostałych przypadkach czas powinien pokrywać się z czasem nakreślenia dokumentu zakwestionowanego).

26 5. Materiał porównawczy powinien być podobny pod względem warunków pisania ( podłoże, środek kryjący, pozycja, stan emocjonalny). 6. Musi istnieć pewność, że materiał porównawczy pochodzi od osoby, której pismo biegły ma porównać z pismem w materiale zakwestionowanym.

27 Materiał wpływowy, na żądanie I. Podmiot pobierający materiał porównawczy: organ procesowy, może zlecić pobranie biegłemu. II. Rodzaje materiału wpływowego: 1. Tekst dokumentu zakwestionowanego podyktowany. 2. Tekst dyktowany ułożony przez pobierającego próbę i zawierający zwroty, wyrazy, cyfry pochodzące z materiału zakwestionowanego. 3. Tekst spontaniczny 4. Komplet liter alfabetu i cyfr.

28 III. Materiał wpływowy powinien być pobierany z uwzględnieniem odpowiednich zasad. 1. Materiał wpływowy powinien być pobrany pismem tego samego rodzaju i napisany tym samym alfabetem ( pismo zwykłe, drukowane ) 2. Tekst musi być podyktowany lub ułożony spontanicznie przez piszącego, nie wolno udzielać podpowiedzi, nie można dawać do przepisania tekst zakwestionowany.

29 3. Materiał wpływowy powinien być obszerny, ma to na celu wyeliminowanie zniekształcenia pisma w wyniku zdenerwowania lub maskowania. Wskazane jest, aby dodatkowo podyktować fragment tekstu zakwestionowanego, jeśli jest to możliwe. 4. Można zastosować różne tempo pisania. Zabieg ten zapobiec ma maskowaniu pisma.

30 5. Należy pobrać próbki pisma w różnych pozycjach ( na siedząco, stojąco), gdy istnieje podejrzenie, że tekst zakwestionowany mógł być sporządzony w innej, niż standardowa, pozycji. 6. Tekst powinien być napisany na podobnym podłożu ( można różnicować rodzaj podkładki- twarda, miękka) i podobnym środkiem kryjącym.

31 7. Jeżeli istnieje podejrzenie, że tekst napisano lewą ręką, to należy pobrać próby prawo i leworęczne. 8. W przypadku podpisów należy pobrać próby na osobnych kartkach. Można poprosić o wypełnienie formularza i podpisanie go.

32 9. Z pobrania prób pisma sporządza protokołu, który powinien uwzględnić przebieg pobierania materiału porównawczego, czas trwania, spostrzeżenia co do zachowania się osoby piszącej. 10. Wzory pisma powinny być napisane bez przymusu, w przeciwnym razie nie będą miały wartości badawczej.

33 Techniki pobierania materiału wpływowego 1. Zapewnienie warunków spontaniczności pisma poprzez zabiegi uniemożliwiające maskowanie pisma (rozmowa, dyktowanie fragmentu tekstu kilka razy..) 2. Test Klütera- pomocniczo (technika sukcesywnego kopiowania), który może być zastosowany w przypadku, gdy osoba twierdzi, że nie umie pisać w określonym alfabecie. Przedstawia się jej tekst napisany pismem określonego rodzaju, z którego ma zrobić odpis, z tego odpisu następny itp.

34 3. Zmodyfikowany test Klütera polegający na odebraniu od piszącego kompletu liter alfabetu i wykonywanie na ich podstawie odpisu, a z niego następnego itd. Po opanowaniu alfabetu następuje kolejna faza -dyktowania tekstu. 4. Test Pfannego, polegający na wprowadzaniu błędów we wzory ( związanych z konstrukcją znaków), z których miał być dokonywany odpis. W kolejnych odpisach błędy te znikały i pojawiały się cechy pisma piszącego.

35 5. Bezwzrokowa metoda pobierania materiału porównawczego np. pisanie czerwonym atramentem w czerwonym świetle. 6. Pobieranie próbek pisma w przypadku podejrzenia o udzielenie pomocy przy pisaniu- odtworzenie warunków polegające na prowadzeniu ręki przypadkowej osoby przez podejrzanego ( bierne i aktywne zachowanie się piszącego). W piśmie pojawiają się cechy grafizmu prowadzącego rękę.

36 7. Klasyczny test psychologiczny (odwrócenie uwagi od formy pisma, a przeniesienie jej na treść) - sporządzenie adnotacji lub złożenie podpisu przez podejrzanego na dokumencie rzekomo nie związanym ze sprawą, - polecenie opisania sytuacji, która wywołuje u podejrzanego emocje, - kwestionariusz nie dokończonych zdań Rotterafinalizacja rozpoczętych sentencji wymyśloną wersją.

37 Cechy identyfikacyjne (graficzne) pisma

38 Katalog cech wg M.Kulickiego

39 Katalog Jesiennej Szkoły Badań Pisma Ręcznego Cechy syntetyczne 1. Rodzaj pisma : miniskułowe, majuskułowe, alfabet 2. Typ pisma: np. zwykłe, blokowe, na wzór druku, szablonowe. 3. Stopień naturalności pisma (spontaniczności ): naturalne, nienaturalne (zamierzone i niezamierzone). 4. Etap rozwoju pisma: szkolne, dojrzałe, starcze. 5. Klasa pisma: wyrobione, średnio wyrobione, niewyrobione. 6. Ogólny obraz pisma : owalne, okrągłe, kątowe. 7. Stopień staranności pisma: staranne, średnio staranne, niestaranne. 8. Czytelność pisma: czytelne, częściowo czytelne, nieczytelne. 9. Uzupełnienia: poprawki, retusze, przekreślenia, wstawki, podkreślenia. 10. Sposób wykonania: ręką nawykłą do pisania, ręką nienawykłą do pisania. 11.Inne cechy syntetyczne(ozdoby, grifonaże, manieryzmy, inicjały, pozostałe).

40 1. Margines lewy kształt: prosty, wypukły, wklęsły,nieregularny Cechy topograficzne (rozmieszczenie elementów zapisu na podłożu i tzw. linearność) tendencja::prosty (pionowy), lewoskośny, prawoskośny wielkość w mm proporcje: zmniejszony, proporcjonalny, powiększony. 2. Margines prawy- j.w.. 3. Margines górny Kształt: prosty, wypukły, wklęsły, nieregularny Tendencja: prosty, lewoskośny, prawoskośny Wielkość w mm: zmniejszony, proporcjonalny, powiększony. 4. Margines dolny- j.w. 5.Wcięcia akapitowe: głębokość, (liczba znaków), częstość.

41 6.Układ wierszy względem siebie: równoległe (opadające, wznoszące), zbieżne, rozbieżne, nieregularne. 7. Układ znaków względem siebie- j.w. 8. Układ znaków, wyrazów i wierszy względem liniatury: nad linią, na linii, pod linią, niezależnie od liniatury. 9. Linia wyrazów i wierszy: kształt: prosta,, zagięta, łukowata, łamana, falista kierunek: poziomy, wznoszący się, opadający. 10. Odstępy między wierszami: stałe: wzorcowe (3 pasma śródlinijne), zmniejszone, powiększone, zmienne 11. Odstępy między wyrazami: stałe: przeciętne, zmniejszone, powiększone zmienne

42

43 12. Odstępy między znakami- j.w. 13. Rozmieszczenie znaków interpunkcyjnych W układzie pionowym: zgodnie ze wzorcem, podwyższone, obniżone W układzie poziomym: zgodnie ze wzorcem, w odległości zwiększonej, w odległości zmniejszonej. 14. Dzielenie wyrazów: występuje, nie występuje. 15. Rozmieszczenie adresów: Pionowe: po stronie lewej, po stronie prawej, w środku Poziome: u góry, na dole, po środku. 16. Rozmieszczenie dat: j.w. 17.Rozmieszczenie podpisów: podpisy są ciągłością tekstu, po lewej stronie pod tekstem, po prawej stronie pod tekstem, po środku pod tekstem.

44 Cechy motoryczne (cechy pisma będące wykładnikiem sprawności motorycznej) 1. Tempo pisania: tempo określone bezwzględnie: małe, średnie, duże tempo określane w ramach próbki pisma: stałe, zmienne tempo określane względem normy osobniczej: zwolnione, naturalne, przyspieszone. 2. Impuls pisma: grammowy, literowy, sylabowy, wyrazowy, wielowyrazowy, mieszany 3. Nacisk (cieniowanie): kierunek nacisku (zwrot nacisku): wstępujący, zstępujący, w lewo, w prawo siła nacisku: mała, średnia, duża równomierność nacisku: stały, zmienny (rytmiczny, nierytmiczny) miejsce wzmożenia nacisku: na górze, na dole, z lewej strony znaku, z prawej strony znaku. 4. Następstwo elementów graficznych: w znakach i zespołach graficznych.

45 Naciskowość pisma Impuls pisma

46 Cechy mierzalne 1. Pole pisma: pole tekstu, pole wiersza, pole wyrazu, pole znaku. 2. Wielkość pisma: pismo drobne (pasmo śródlinijne do 1,5 mm), pismo małe (1,5-2,5 mm), pismo średnie (2,5-4,0 mm), pismo duże ( 4,0-6,0 mm), pismo bardzo duże ( powyżej 6,0 mm). 3. Szerokość znaków: proporcjonalne, smukłe, szerokie. 4. Proporcje wysokości elementów nadlinijnych do śródlinijnych : przesadnie zmniejszone, zmniejszone, średnie, powiększone, przesadnie powiększone. 5. Proporcje wysokości elementów podlinijnych do śródlinijnych: j.w. 6. Nachylenie pisma: pismo prawoskośne, pismo proste (80º, 90 º), pismo lewoskośne, pismo o zmiennym nachyleniu, pismo wachlarzowate.

47

48

49 Cechy konstrukcyjne 1. Budowa znaków: miejsce rozpoczęcia, zakończenia kreślenia znaku, kierunek ruchu ręki, kształt itp. 2. Odmiany znaków jednobrzmiących występują odmiany : w jakich znakach, liczba odmian, usytuowanie odmian, brak odmian. 3. Budowa wiązań: występowanie wiązań: girlandowe, arkadowe, kątowe, stykowe, pętlicowe, brak wiązań. 4. Formy powtarzalne: wystepowanie form powtarzalnych: w elementach nadlinijnych, podlinijnych, śródlinijnych, adiustacjach, wiązaniach, elementach uzupełniających, i diakrytycznych, itp.. brak form powtarzalnych

50

51

52

53

54 Metoda graficzno-porównawcza- przebieg badań 1. W ramach badań ustala się i porównuje najbardziej charakterystyczne cechy pisma (cecha pisma- właściwość warstwy graficznej, językowej, treściowej lub technicznej) w materiale zakwestionowanym i porównawczym w zakresie grup cech: syntetycznych, topograficznych, mierzalnych, motorycznych, konstrukcyjnych. 2. Następnie zestawia się wyniki analiz materiału porównawczego i materiału zakwestionowanego, wyznacza się zbieżności i rozbieżności między nimi, a następnie wartościuje je. W badaniach porównawczych najbardziej wartościowe są cechy wąskogrupowe, wartościowanie odbywa się w oparciu o wiedzę na temat częstotliwości występowania pojedynczych cech oraz zespołu cech w danej populacji. Wnioski formułuje się uwzględniając zarówno podobieństwa jak i różnice. Należy je wyjaśnić (pismo o małej stabilności graficznej, maskowanie pisma, wpływ wieku, choroby itp.) w oparciu o stan grafizmu, o informacje na temat osoby, która sporządziła zapis, o wyniki badań naukowych.

55 3. Ostatnim etapem badań jest sformułowanie wniosków identyfikacyjnych i opinii. Materiał zakwestionowany pochodzi / nie pochodzi od osoby, od której uzyskano materiał porównawczy (wnioski kategoryczne, prawdopodobne, brak wniosków).

56 Opinia sformułowana w wyniku badań może mieć różny stopień pewności: - kategoryczna pozytywna kwestionowany zapis sporządziła osoba, od której pochodzą próbki pisma, - kategoryczna negatywna- kwestionowany zapis nie został sporządzony przez osobę, od której pochodzą próbki pisma, - prawdopodobna pozytywna- kwestionowany zapis prawdopodobnie sporządziła osoba, od której pochodzą próbki pisma, - prawdopodobna negatywna- kwestionowany zapis prawdopodobnie nie sporządziła osoba, od której pochodzą próbki pisma. - brak możliwości rozstrzygnięć. Opinia prawdopodobna może być sformułowana na jej różnych poziomach - mało prawdopodobne, prawdopodobnie, wysoce prawdopodobne.

57 Warunki wydania opinii kategorycznej według Z. Kegla: - materiał, na którym przeprowadza się badania, musi być dostatecznie obszerny, - badane pisma muszą być nakreślone sposobem normalnym, na typowym podłożu, typowymi środkami piszącymi i pokrywającymi, - pisma porównawcze zostały nakreślone w analogicznych warunkach psychofizycznych, co pisma zakwestionowane, - badania muszą być przeprowadzone przez osoby posiadające właściwe kwalifikacje, posiadające dostęp do odpowiednio wyposażonego laboratorium.

58 Komputeryzacja badań pisma ręcznego 1. GRAPHOLOG- program umożliwiający dokonywanie precyzyjnych pomiarów i analizę cech mierzalnych pisma, przechowuje i dokonuje analizy statystyk z dużej liczby pomiarów. 2. CEDAR - FOX- umożliwia porównanie próbek pisma i określenie cech w porównywanych dokumentach mogących świadczyć o podobieństwie próbek. Możliwa jest analiza podobieństwa wyrazów i analiza podobieństwa do całości tekstu.

59 3. FISH- kryminalistyczny system identyfikacji pisma ręcznego- pozwala na zeskanowanie zapisu, pomiar (wyznaczanie 7 cech charakterystycznych ) i przechowywanie w celu szybkiego porównania z bazą i wytypowania wzoru pisma o najbardziej zbliżonym algorytmie Szczególnie przydatny w identyfikacji anonimów, listów z pogróżkami itp. System funkcjonuje w Niemczech i USA (baza składa się z zeskanowanych obrazów listów z pogróżkami, dane gromadzone są od 1991 r.).

60 4. WANDA- udoskonalona wersja FISH. Pozwala na przeprowadzenie podstawowych badań próbek pisma ręcznego i identyfikację jego wykonawcy, umożliwia pomiar wybranych cech i wstępne przetwarzanie uzyskanych wyników, a także dopasowanie wybranych odmian liter do umieszczonych w bazie. Jest kompatybilny z systemem FISH korzysta z jego baz danych.

61 5. GLOBALGRAF to zestaw specjalistycznych programów komputerowych wspomagających badania identyfikacyjne pisma ręcznego/podpisów, opracowany przez ekspertów Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego wspólnie z Uniwersytetem Warszawskim.

62 Narzędzia komputerowe: - usprawniają proces badawczy, - pozwalają na zmierzenie wielu parametrów, - stwarzają przesłankę do standaryzacji badań i obiektywizacji badań. Ostateczna interpretacja wyników oraz wybór metody i techniki badawczej należy do biegłego i zależy od jego wiedzy i doświadczenia.

63 Na jakość grafizmu mogą wpływać różne czynniki, nie tylko stan psychofizyczny. Okoliczności sporządzenia zapisów: - pozycja, - leki (poprawiające lub pogarszające kondycję psychoruchową ), - pomoc przy sporządzaniu testamentu (podtrzymywanie ręki, prowadzenie ręki). Konieczność ustalenia i przekazania tych informacji biegłemu.

64 Z. Czeczot, Badania identyfikacyjne pisma ręcznego, Warszawa A. Feluś, Odchylenia materialne w piśmie osobniczym, Katowice 1979, A. Feluś, Podpisy. Studium z pismoznawstwa kryminalistycznego, Katowice 1987, P. Horoszowski: Kryminalistyka. Warszawa 1958, W. Gutekunst, Kryminalistyka, Warszawa 1974, Wójcik W., Badania porównawcze pisma ręcznego, Problemy Kryminalistyki 14/ 1958, E. Gruza, M. Goc, J. Moszczyński, Kryminalistyka czyli rzecz o metodach śledczych, Warszawa 2008, T. Wróbel, Pismo i pisanie w nauczaniu początkowym, W-wa 1985, J. Widacki, Kryminalistyka, C.H. BECK 2016, J. Moszczyński, Subiektywizm w badaniach kryminalistycznych, Olsztyn 2011, M. Goc, B. Goc- Ryszawa, Nowoczesne metody i techniki badań pismoznawczych, Problemy wspólczesnej kryminalistyki, Warszawa M. Goc, Współczesny model ekspertyzy pismoznawczej- wykorzystanie nowych metod i technik badawczych, Volumina 2015.